Hoogbegaafdheid

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 1 juni 2014

Kerpel, A. (2014). Hoogbegaafdheid.
Geraadpleegd op 18-01-2019,
van https://wij-leren.nl/kenmerken-hoogbegaafdheid.php

Kenmerken hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid is de aanleg om tot uitzonderlijke prestaties te komen. Hoogbegaafdheid is dus meer dan intelligentie, want dat is slechts de score uit een intelligentieonderzoek. Bij hoogbegaafden is sprake van een IQ boven de 130, dit is het geval bij circa 2,5% van de mensen.

Naast een hoge intelligentie spelen ook persoonlijkheidsfactoren een rol, zoals creativiteit en doorzettingsvermogen. De sociale omgeving heeft een grote invloed op de ontwikkeling van de hoogbegaafde, zowel in positief als in negatief opzicht. De drie belangrijkste sociale omgevingen zijn school, ontwikkelingsgelijken en het gezin.

Als het gaat om kenmerken van hoogbegaafden, dan is er onderscheid tussen leervermogen en gedrag.

Leervermogen

Kenmerken met betrekking tot het leervermogen zijn:

Hoge intelligentie
Snel van begrip
Grote algemene interesses
Taalvaardig
Hoog leertempo, grote denk- en leerstappen
Verworven kennis goed toepassen
Goed geheugen
Doorvrager en waarnemer
Groot analytisch inzicht en probleemoplossend vermogen
Creativiteit en originaliteit
Denkt buiten reguliere kaders

Gedrag

Kenmerken met betrekking tot het gedrag zijn:

Geestelijk vroegrijp (of wekken de indruk daarvan)
Sterk rechtvaardigheidsgevoel
Perfectionistische instelling
In staat tot zelfreflectie
Zoekt ontwikkelingsgelijken in oudere kinderen
Accepteert regels en tradities niet klakkeloos, maar bevraagt ze
Grote behoefte aan autonomie

Hoogbegaafden vertonen uitzonderlijk gedrag of hebben de potentie om dit te doen op een van de volgende gebieden:

Algemeen intellectueel vermogen
Specifiek academische aanleg
Creatief denken
Leiderschapstalent
Visuele of uitvoerende kunsten

Intelligentie

De Amerikaanse onderzoeker Robert Sternberg¹ onderscheidt drie aspecten van intelligentie:

De analytische vaardigheden, de schoolvakken.
De creatieve vaardigheden, de intrinsieke motivatie, flexibiliteit bij het verwerken van een problemen, ongewone oplossingen bedenken en nieuwe verbanden leggen.
De praktische vaardigheden, het denken op gang brengen, inzicht in zwakke en sterke kanten van jezelf en anderen, samenwerken en effectief werken.

Om succesvol intelligent te zijn, moeten die vermogens alle drie gebruikt worden. Het is goed als hoogbegaafden zich bewust zijn van de sterke en zwakke punten, want dan kunnen ze de sterke kanten inzetten en de zwakke kanten ontwikkelen.

Interessant artikel over de kenmerken van hoogbegaafdheid

Hoogbegaafden denken en leren anders. Daar moet het onderwijs op aansluiten. Er zijn vijf manieren van denken die kenmerkend zijn voor hoogbegaafden:

Topdown thinking: denken vanuit het grote geheel.
Deep level learning: veel meer de diepte ingaan.
Lateral thinking: problemen creatief benaderen en vanuit verschillende kanten oplossen.
Visual thinking: beelddenken.
Caring thinking: veel meer denken vanuit het hart en de persoonlijkheid.

Hoogsensitiviteit

Intensiteit, gevoeligheid, concentratie en volharding zijn bijna universele kenmerken van hoogbegaafdheid. De theorie van de Poolse psychiater Dabrowski² heeft geleid tot beter begrip van de intensiteit bij hoogbegaafden. Zijn theorie stelt dat de overprikkelbaarheid op één of meer van de volgende vijf gebieden kan voorkomen:

Intellectueel gebied. Dit kenmerkt zich door een grote nieuwsgierigheid, concentratie en het stellen van diepgaande vragen. Zóveel vragen, dat dit voor volwassenen erg vermoeiend kan zijn.
Op het gebied van de verbeeldingskracht. Dit kenmerkt zich door fantasiespel en dagdromen.
Emotioneel gebied. Dit kenmerkt zich door extreme en complexe emoties en intense gevoelens.
Psychomotorisch gebied. Dit kenmerkt zich door vurig enthousiasme en intense fysieke activiteit. Als ze emotioneel gespannen zijn, kunnen ze erg druk gaan praten of dwangmatig handelen.
Zintuiglijk gebied. Dit kenmerkt zich door een extreme gevoeligheid van de zintuigen.

Dit gedrag kan tot verkeerde diagnoses leiden. Het gedrag behorend bij hoogbegaafdheid wordt dan verward met een stoornis. Intellectuele en psychomotorische overprikkelbaarheid kan leiden tot de misdiagnoses ADD/ADHD³. Een veelvoorkomende misdiagnose bij hoogbegaafden is autisme.

Onderpresteren

Als hoogbegaafde leerlingen structureel te weinig uitdaging krijgen, kunnen ze gaan onderpresteren. Het is van groot belang om dit tijdig te signaleren en te voorkomen. Drs. Eleonoor van Gerven maakt onderscheid tussen relatief en absoluut onderpresteren⁴. Bij relatief onderpresteren dan zijn de resultaten van de hoogbegaafde minder dan op grond van zijn vermogen verwacht zou worden, maar dan kan het alsnog op het klassengemiddelde liggen. Bij absoluut onderpresteren zijn de resultaten van de hoogbegaafde zelfs onder het klassengemiddelde.

Sociaal-emotioneel

Wat betreft de sociaal-emotionele ontwikkeling van hoogbegaafden zijn er veel misverstanden. Veel leerkrachten vinden hun hoogbegaafde leerling niet erg sociaal. Er kan inderdaad sprake zijn van moeizame communicatie met klasgenoten, maar dat wil niet per definitie zeggen dat de hoogbegaafde achterloopt. Onderzoek⁵ wijst uit dat kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong ook op sociaal gebied veelal voorlopen en dat daardoor communicatiemisverstanden kunnen ontstaan. Ze hoeven in principe niet vaker sociale en emotionele problemen te hebben dan andere kinderen, mits er rekening wordt gehouden met hun mogelijkheden.

Risico's

Het is wel zo dat hoogbegaafden een risicogroep zijn en dat de mate van begaafdheid gevolgen heeft. Maar problemen mogen niet op voorhand verwacht worden. Specifieke risicogebieden voor hoogbegaafde kinderen zijn de ontwikkeling van vriendschappen, van hun zelfbeeld en van sociale identiteit. Ook de aansluiting met leeftijdgenoten is een risicogebied. Alja de Bruin-Boer en Eleonoor van Gerven (2009)⁶ noemen verschillende oorzaken waarom het mis kan gaan op sociaal-emotioneel gebied:

Scheve (te hoge) vriendschapsverwachtingen
Gebruikt te moeilijke woorden en begrippen
Het niveau van spelen ontwikkelt sneller
Hebben soms andere interesses
Hoge mate van aanpassingsgedrag
Behoefte om aardig gevonden te worden
Gebrek aan cognitieve uitdaging

Kleuters

Kleuters ontwikkelen in sprongen. Daarom spreekt men bij kleuters niet over hoogbegaafdheid, maar over een ontwikkelingsvoorsprong. Kleuter zijn is een ontwikkelingsfase. We noemen een kind kleuter, omdat het kenmerken vertoont die bij deze fase horen. Dit betekent dat een kind met een ontwikkelingsvoorsprong eerder kleuter is, vaak ook korter kleuter blijft en daardoor ook eerder het kleuterstadium weer voorbij is. Het is van belang om vroeg te signaleren, want na zes weken gaat de kleuter zich al aanpassen. Bovendien kunnen anders werkhoudingsproblemen, perfectionisme en faalangst ontstaan.

Kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong hebben behoefte aan activiteiten die open zijn en kansen bieden om te ontdekken. De activiteiten moeten complex zijn, grote denksprongen mogelijk maken en ruimte bieden voor creativiteit. Ze moeten tegemoetkomen aan de behoefte om te leren lezen, schrijven en rekenen en bijdragen aan een brede ontwikkeling.

Het spelgedrag van een kleuter met ontwikkelingsvoorsprong is anders dan van de gemiddelde kleuter, want er zijn meer handelingen zichtbaar. Ook hebben ze meer spelthema’s en doen ze een poging tot wederkerig spel. Ze streven al jong naar het niveau van actie en reactie.

Tips voor hoogbegaafde kleuters

Tips voor het omgaan met kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong:

Geef eerlijke en kritische feedback.
Zorg voor een hoge zone van naaste ontwikkeling.
Laat samenwerken met ontwikkelingsgelijken.
Laat hen niet alleen spelen, maar geef ook cognitieve uitdaging.
Pas je taalgebruik aan, gebruik volwassen taal.

Zes profielen van hoogbegaafde leerlingen

Niet alle hoogbegaafden vertonen dezelfde kenmerken. George T. Betts and Maureen Neihart onderscheiden zes verschillende soorten profielen⁷. Van elk profiel enkele kenmerken:

De aangepast succesvolle leerling. Deze leerling behaalt goede prestaties. Hij is perfectionistisch ingesteld en vermijdt risico.
De uitdagend creatieve leerling. Deze leerling stelt regels ter discussie en corrigeert de leerkracht. Hij is competitief en komt op voor eigen opvattingen. Hij is ook creatief.
De onderduikende leerling. Deze leerling ontkent zijn begaafdheid en vermijdt uitdaging. Hij zoekt sociale acceptatie en wisselt in vriendschappen.
De risico-leerling (drop-out). Deze leerling presteert gemiddeld of minder. Hij werkt inconsistent en maakt taken niet af.
De leerling met leer- en/of gedragsproblemen. Deze leerling verstoort en reageert af. Hij heeft sterk uiteenlopende resultaten op onderdelen van een intelligentietest.
De zelfsturend autonome leerling. Deze leerling werkt zelfstandig en is sociaal. Hij werkt enthousiast en heeft weinig bevestiging nodig. Hij neemt risico en is creatief.

Compacten en verrijken

Hoogbegaafden hebben veel minder herhaling nodig om tot beheersing van de leerstof te komen dan de gemiddelde leerling. Daarom is het goed om de leerstof voor hen te compacten, om verveling te voorkomen. Compacten is het overslaan van overbodige herhalings- en oefenstof. Bij compacten wordt ongeveer 50 – 75 % van de oefenstof geschrapt, en circa 75 – 100% van de herhalingsstof. Hierdoor komt er dagelijks tijd vrij waarin de hoogbegaafde kan werken aan verrijkingstaken. Bij verrijking gaat het er niet om dat de leerling meer werk krijgt, maar dat hij werk krijgt met meerwaarde. Verrijking is onder te verdelen in verdieping en verbreding. Verdieping sluit aan op de basisstof en het reguliere curriculum. Verbreding is een uitbreiding van het reguliere curriculum, bijvoorbeeld door een cursus Spaans.

Populaire boeken over hoogbegaafdheid

Meer dan intelligent

Handboek hoogbegaafdheid

Noten

¹Sternberg, R.J. (2002).Succesvolle intelligentie. Hoe praktische en creatieve intelligentie succes bepalen. Lisse: Swets & Zeitlinger.

² Dabrowski, K. (1964). Positive Desintegration. Little: Brown & Company.

³Webb, J.T. e.a. (2004). Misdiagnosis and Dual Diagnoses of Gifted Children and Adults. Tucson: Great Potential Press.

⁴Gerven, E. van, (2001). Zicht op hoogbegaafdheid. Utrecht: Lemma

⁵Lehman, E.B. & Erdwins, C.J. (1981). The social and emotional adjustment of young, intellectually gifted children. Gifted Child Quarterly, 25, 3, 134- 137.

⁶Gerven. E. van, e.a. (2009). Handboek Hoogbegaafdheid. Assen: Koninklijke Van Gorcum

⁷ Betts, G.T. & Neihart, M. (2010). Revised profiles of the gifted and talented.