Executieve functies

Definitie executieve functies

Executieve functies worden ook wel executieve vaardigheden of executieve vermogens genoemd. De term executieve functies wordt echter het meest gehanteerd. Executieve functies worden verschillend gedefinieerd. Enkele definities zijn: 

  • Executieve functies zijn de functies in je brein die het mogelijk maken dat een mens rationele beslissingen neemt, zijn/haar impulsen beheerst en zich kan focussen op wat belangrijk is (Dawson & Guare, 2010)
  • De term ‘Executieve functies’ betreft een neurologisch begrip dat verwijst naar cognitieve processen die betrokken zijn bij het plannen, aansturen van activiteiten (Dawson & Guare, 2013)
  • De term ‘executieve functies’ is een containerbegrip voor mentale processen die een superviserende rol hebben bij het denken en het gedrag. De term omvat een aantal functies met een neurologische basis, die samenwerken bij het leiden en coördineren van onze inspanningen om een doel te bereiken (Cooper-Kahn & Forster, 2014). 
  • ‘Executieve functies’ is een verzamelterm voor denkprocessen die belangrijk zijn voor het uitvoeren van sociaal en doelgericht gedrag (Smidts & Huizinga, 2011). 

Hoewel de definities van elkaar verschillen, zijn experts het erover eens dat executieve functies bestaan uit vermogens die de mens in staat stellen om intentioneel en doelgericht problemen op te lossen. Deze vermogens zijn onderdeel van de cognitie. Executieve functies worden ook wel hogere cognitieve processen of hoogontwikkelde cognitieve vaardigheden genoemd. 

De term executieve functies wordt gezien als een paraplubegrip, waaronder alle controlerende of zelfregulerende functies vallen die ervoor zorgen dat cognitieve activiteit, emotionele respons en openlijk gedrag georganiseerd en gestuurd worden. 

De executieve functies regelen bijvoorbeeld het starten met een taak en het richten en vasthouden van de aandacht. Zonder deze functies is goed georganiseerd gedrag niet mogelijk. Daarnaast maken executieve functies het mogelijk om mentaal met ideeën te spelen; de tijd te nemen om na te denken alvorens te handelen; nieuwe, onverwachte uitdagingen aan te gaan; weerstand te bieden aan verleidingen; en gefocust te blijven.

Wanneer zijn executieve functies vereist?

Er zijn vijf soorten situaties waarin executieve functies vereist zijn om tot een optimale prestatie te komen (Norman & Shallice, 1986):

  1. Situaties waarbij planning en besluitvorming vereist is.
  2. Situaties waarbij bijsturing en foutencorrectie van gedrag nodig is.
  3. Nieuwe vormen van gedrag of nieuwe opeenvolgingen van handelingen.
  4. Gevaarlijke of technisch moeilijke situaties.
  5. Situaties waarbij ingeroest gedrag of gewoontes moeten worden doorbroken.

Welke executieve functies zijn er? 

Er bestaat discussie over de indeling van executieve functies. Sommige onderscheiden 4 executieve functies, anderen zelfs 15. 

Zo onderscheiden Peg Dawson en Richard Guare in hun boek Slim maar… help kinderen hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken elf soorten executieve functies:

  1. Respons-inhibitie: nadenken voordat je iets doet.
  2. Werkgeheugen.
  3. Emotieregulatie.
  4. Volgehouden aandacht.
  5. Taakinitiatie.
  6. Planning/prioritering.
  7. Organisatie.
  8. Timemanagement: tijd inschatten, verdelen en deadlines halen.
  9. Doelgericht gedrag.
  10. Flexibiliteit: flexibel omgaan met veranderingen en tegenslag.
  11. Metacognitie: een stapje terug doen om jezelf en de situatie te overzien en te evalueren

Margriet Sitskoorn onderscheidt in De beste versie van jezelf twaalf executieve functies: 

  1. Aandacht richten, vasthouden, verdelen
  2. Emoties reguleren (incl. omgaan met stress)
  3. Flexibel kunnen zijn als dingen veranderen
  4. Ongewenst gedrag kunnen onderdrukken
  5. Taken en zaken starten
  6. Dingen organiseren
  7. Dingen kunnen plannen
  8. Jezelf kunnen monitoren
  9. Je werkgeheugen gebruiken
  10. Een reëel zelfbeeld vormen
  11. Het vermogen tot theory of mind
  12. Prosociaal gedrag (het belang van anderen voor ogen houden)

In het boek Breinsleutels van Mens, Boonstra en Tjallema (2013) worden vier executieve functies onderscheiden:

  1. Werkgeheugen
  2. Inhibitie
  3. Flexibiliteit
  4. Planning

Jelle Jolles onderscheidt in Het tienerbrein. Over de adolescent tussen biologie en omgeving de volgende executieve functies:

  1. Filteren
  2. Organiseren van aandacht
  3. Impulsremming
  4. Nieuwsgierigheid en initiatief nemen
  5. Werkgeheugen
  6. Doelgerichtheid
  7. Gedrags-, motorische en cognitieve flexibiliteit
  8. Planmatig handelen
  9. Kiezen en beslissen
  10. Zelfinzicht
  11. Zelfregulatie
  12. Metacognitie
  13. Monitoring
  14. Empathie en perspectiefname
  15. Motivatie

Kern executieve functies

Het is dus onduidelijk wat precies onder executieve functies wordt verstaan. Wel is er internationaal overeenstemming over de drie belangrijkste kern executieve functies, namelijk: 

  1. Impulsremming: is de vaardigheid om onmiddellijke beloningen te kunnen uitstellen en niet direct te handelen of te reageren, maar pas na een zekere reflectie (Jolles, 2017).
  2. Werkgeheugen: het opslaan, verwerken en onthouden van informatie. Het werkgeheugen houdt informatie vast die we via de zintuigen hebben binnengekregen, maar ook informatie uit het langetermijngeheugen. Het werkgeheugen maakt het mogelijk om informatie vast te houden - te 'parkeren' - maar ook om met die informatie te werken (Jolles, 2017). 
  3. Cognitieve flexibiliteit: het “outside the box” kunnen denken. Je ziet iets uit verschillende perspectieven, wisselt snel tussen taken, maar wisselt alleen wanneer dit nodig is.

Deze drie functies kunnen niet zonder elkaar en werken samen. Vanuit deze drie executieve functies worden de hogere-orde executieve functies gebouwd, zoals redeneren, probleemoplossend vermogen en plannen.

Verschil tussen executieve en cognitieve functies

De executieve functies gaan over het kiezen van de activiteiten en het uitvoeren van deze taken. Het gaat er hierbij om op welke taak je je aandacht richt en hoe je deze (cognitieve) taak vervolgens uitvoert. Executieve functies kunnen dus gezien worden als de dirigent van de cognitieve vaardigheden. De cognitieve functies gaan over de mate waarin je in staat bent om kennis en informatie op te nemen en te verwerken. Het draait hierbij om wat en hoeveel je kan. Denk aan functies als redeneren, plannen maken en het probleemoplossend vermogen.

Wanneer de executieve functies zijn aangetast, zal het individu niet in staat zijn voor zichzelf te zorgen, geen betaald/zinvol werk kunnen verrichten of normale sociale contacten onderhouden. Hoe goed de cognitieve functies ook ontwikkeld zijn of hoe hoog de persoon ook scoort op een intelligentietest. 

Executieve en cognitieve functies kunnen niet zonder elkaar. Ze werken samen en beïnvloeden elkaar. De executieve functies maken het mogelijk om cognitieve functies uit te voeren en andersom.

Belang van executieve functies

Je kunt niet zonder executieve functies. Hierdoor zijn executieve functies belangrijk voor elk aspect van het leven (Diamond, 2014). Zo ook voor het onderwijs. Kinderen hebben hier de executieve functies nodig voor bijvoorbeeld het samenwerken, beslissingen nemen en kritisch denken. Maar ook voor het hebben van goede relaties, het ontwikkelen van schoolse vaardigheden en het doorzetten bij moeilijke taken. Het blijkt zelfs dat executieve functies belangrijker zijn voor schoolbereidheid dan IQ (Blair & Razza 2007Morrison et al. 2010). Ook blijken executieve functies goede voorspellers voor schoolsucces (Borella et al. 2010Duncan et al. 2007Gathercole et al. 2004) en later voor werksucces (Bailey 2007). 

Omdat executieve functies essentieel zijn voor academische prestaties, moet een samenleving die wil dat haar studenten uitblinken, serieus nemen dat de verschillende delen van de mens fundamenteel met elkaar in verband staan. Als emotionele, sociale of fysieke behoeften worden genegeerd, werken die onvervulde behoeften tegen goede's executieve functies en dus tegen academische excellentie.

Beperkte executieve functies

Bij diverse gedragsproblemen en/of stoornissen zijn er beperkingen op het gebied van de executieve functies. Bijvoorbeeld bij verslavingen (Baler & Volkow 2006), Attention Deficit Hyperactivity (ADHD) (Diamond 2005Lui & Tannock 2007), gedragsstoornissen (Fairchild et al. 2009), depressie (Taylor-Tavares et al. 2007), Obsessieve Compulsieve Stoornis (OCD) (Penadés et al. 2007) en schizofrenie (Barch 2005). 

Beperkte executieve functies kunnen ook voor een slechtere fysieke gezondheid zorgen (Crescioni et al. 2011Miller et al. 2011Riggs et al. 2010) en voor een slechtere kwaliteit van leven (Brown & Landgraf 2010Davis et al. 2010). Ook kunnen beperkte executieve functies zorgen voor sociale problemen, waaronder criminaliteit, roekeloos gedrag, geweld en emotionele uitbarstingen (Broidy et al. 2003Denson et al. 2011).

Zijn executieve functies veranderbaar?

Executieve functies zijn trainbaar en kunnen op elke leeftijd worden verbeterd - waarschijnlijk door veel verschillende benaderingen. Het is niet altijd gunstig om executieve functies bewust uit te oefenen. Soms denk je na over wat je doet en probeer je top-down controle uit te oefenen, maar dat blokkeert juist optimale prestaties.

Bronnen

  • Cooper-Kahn, J., & Forster M., (2014). Een praktisch gids voor leerkrachten, executieve functies versterken op school. Amsterdam: Hogrefe uitgevers. ISBN:987-90-79729-88-3
  • Dawson P., & Guare R., (2009). Slim maar ... help kinderen hun talenten benutten door hun executieve functies te versterken. Amsterdam: Hogrefe uitgevers Amsterdam. ISBN:987-90-79729-0-4
  • Dawson P., & Guare R., (2013). Coachen van kinderen en adolescenten met zwakke executieve functies, praktische strategieën voor thuis en op school. Amsterdam: Hogrefe uitgevers. ISBN:987-90-79729-59-3
  • Jolles, J., (2017). Het tienerbrein, Over adolescent tussen biologie en omgeving. Amsterdam: University Press bv. ISBN:978.94.6298.398.4
  • Mens, M., Boonstra, M., & Tjallema, M. (2013). Breinsleutels, voor leerkrachten in het primair en speciaal onderwijs. ISBN:978-90-5819-307-0
  • Norman, D.A. & Shallice, T. (1986). Attention to Action: willed and automatic control of behavior. In R.J. Davidson, G.E. Schwartz & D. Shapiro (Eds). Consciousness and self regulation Vol 4 (pp 1-18). New York: Plenum.
  • Sitskoorn, M. (2014). IK2 De beste versie van jezelf: ontwikkel je hersenen en bereik je doelen met het EFFECT-programma. Amsterdam: Boom uitgevers. ISBN:9789462761360
  • Smidts, D., & Huizinga, M., (2011). Gedrag in uitvoering. Executieve functies bij kinderen en pubers. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. ISBN:987-90-5712-317-7

Boeken over executieve functies

Groeien in executieve functies. Hoe? Zo!

De basis voor zelfsturing en leren leren. Praktijkboek voor het basisonderwijs.
 

Executieve functies bij kinderen en adolescenten

Een praktische gids voor diagnostiek en interventie.
 

Wijzer in executieve functies

Groep 5 tot en met 8 groep 5-8 Handleiding en kaarten voor groep 5 t/m 8.
 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Laatst geactualiseerd op 19 februari 2024

Gerelateerd

Congres
Meisjes met ADHD
Meisjes met ADHD
Herkennen en begeleiden van meisjes met ADHD
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Wat is ASS - Autisme?
Wat is ASS - Autisme?
Doorloop deze gratis module over ASS - Autisme
Wij-leren.nl Academie 
Creativiteit ontwikkelen
Creativiteit - wat is creativiteit en hoe ontwikkel je het?.
Machiel Karels
Kindgericht onderwijs
Van jaarklassensysteem naar kindgericht onderwijs.
Machiel Karels
ADHD uitleg
ADHD - symptomen - kenmerken - diagnose - behandeling
Arja Kerpel
Wat zijn executieve functies?
Executieve functies, wat zijn dat?
Anton Horeweg
Hoogbegaafdheid en plannen
Leer hoogbegaafde kinderen zelf te sturen!
Martine Blonk - Meulenkamp
executieve functies ontwikkelen leermodel
Executief functioneren kun je leren
Wendy Brasz en Myra den Haan
Gedrag beïnvloeden
Is de attitude en het gedrag van leerlingen te beïnvloeden?
Michel Verdoorn
Coaching leerling
Wat verdieping in de zorgleerling voor u én de zorgleerling kan betekenen
Joop Stroes
Neurofeedback en werkgeheugentraining
ADHD behandeling: placebo-effect of bewezen werking?
Miriam de Heer
Besturingssysteem
Hoe worden we eigenlijk ‘bestuurd’?
Miriam de Heer
Ontwikkelend bewegen
Al springend leer je beter rekenen
Annemieke Top
Voeding en lifestyle
Wat werkt bij ADHD? Over lifestyle, voeding en vitamines.
Miriam de Heer
Motivatie en energie
Hoera, vakantie! Ouders kunnen er soms tegenop zien
Miriam de Heer
ADHD tips
ADHD - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
Cognitieve balans
Cognitieve balans: wat is het en hoe kan het onderwijs erop inspelen?
redactie
ADD tips
ADD - Hoe ga je er mee om in de klas
Anton Horeweg
Autisme handleiding
Autisme / ASS - Een persoonlijke handleiding
Inge Verstraete
Talentontwikkeling van executieve functies
Talentontwikkeling: de waarde van executieve functies
Nadine van der Hart
Zelfsturing bij jonge kinderen stimuleren
Zelfsturing van jonge kinderen stimuleren
Lilian van der Bolt
Executieve functies bij peuters en kleuters
Zelfsturing bij peuters en kleuters en de rol van de ib'er
Lilian van der Bolt
Een doorgaande lijn in zelfsturing
Een doorgaande lijn in zelfsturing
Lilian van der Bolt
Zelfsturing stimuleren door spel
Zelfsturing en executieve functies stimuleren in spel
Lilian van der Bolt
Brede vaardigheden leerlingen
Aandacht voor brede vaardigheden
Bertine van den Oever
Tien aanbevelingen voor omgang jongeren en messencriminaliteit
Jongeren en messencriminaliteit -2- Tien aanbevelingen voor een oplossing
Kees van Overveld
Jongeren en messencriminaliteit: analyse en problematiek
Jongeren en messencriminaliteit -1- Wat is er aan de hand?
Kees van Overveld
Sel-levensvaardigheden-sociaal-emotioneel
Sociaal-emotioneel leren op school
Kees van Overveld
hoogbegaafd overgang po vo
(Hoog)begaafde leerlingen en de overgang van PO naar VO
Martine Blonk - Meulenkamp
Kinderen met messen
Kinderen met messen
Kees van Overveld
Cognitieve functies
Wat zijn cognitieve functies? -1-
Emiel van Doorn
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
cognitieve functies uitwerking
Uitwerking van de cognitieve functies-deel 1 -3-
Emiel van Doorn
Executieve functies definitie
Inleiding op executieve functies -5-
Emiel van Doorn
Executieve functies discussie
Discussie over executieve functies -6-
Emiel van Doorn
Componenten executieve functies
Componenten van de executieve functies en hun ontwikkeling -7-
Emiel van Doorn
belang executief functioneren
Belang van executieve functies -8-
Emiel van Doorn
cognitieve en executieve functies informatieverwerking
Executieve functies in relatie tot de cognitieve functies -9-
Emiel van Doorn
Executieve en cognitieve functies praktisch handelen
Praktisch handelen: koppeling cognitieve functies en executieve functies -10-
Emiel van Doorn
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
Cognitieve kennis
Cognitieve kennis -2-
Emiel van Doorn
cognitieve functies uitwerking deel 2
Uitwerking van de cognitieve functies-deel 2 -4-
Emiel van Doorn
Hindernissen leerprocessen hoogbegaafde leerlingen deel 2
Interne hindernissen in de leerprocessen van hoogbegaafde leerlingen (2)
Carl D'hondt
Hindernissen leerprocessen hoogbegaafde leerlingen deel 1
Interne hindernissen in de leerprocessen van hoogbegaafde leerlingen (1)
Carl D'hondt
Onderdelen geheugenstructuur
Leren als een gesofisticeerd proces: een paar bijzonderheden van het menselijk geheugen.
Tim Surma
10 veelgestelde vragen executieve functies
10 veelgestelde vragen over executieve functies
Machiel Karels
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Marleen Legemaat
Actief executief - Toolbox
Actief Executief
Marleen Legemaat
Breinhelden
Breinhelden - Doordacht werken aan executieve functies
Marleen Legemaat
Zelfregulerend leren
Zelfregulerend leren - Effectiever leren met leerstrategieën
Arja Kerpel
Wat stuitert daar door je klas?
Wat stuitert daar door je klas? Over kinderen met ADHD en hun leraren
Helèn de Jong
Ik snap het wel, maar niet zo snel…
Ik snap het wel, maar niet zo snel…- Tips bij lage verwerkingssnelheid
Arja Kerpel
Coachen van kinderen
Coachen van kinderen met zwakke executieve functies
Arja Kerpel
Slim maar...
Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel
Gedragsproblemen in de klas
Gedragsproblemen in de klas
Arja Kerpel
Executieve functies in de klas
Executieve functies in de klas - praktische gids voor leerkrachten
Arja Kerpel
Executieve functies kleuters
Zet je EF-bril op
Bertine van den Oever
Omgaan met adhd op school
Omgaan met ADHD op school
Anton Horeweg
Ontketen het brein van je kind
Ontketen het brein van je kind
Marleen Legemaat
Ontketen het brein van je kind
Ontketen het brein van je kind
Marleen Legemaat
Ondersteunend tekenen
Ondersteunend tekenen (bij TOS)
Marleen Legemaat
Ondersteunend tekenen
Ondersteunend tekenen (bij TOS)
Marleen Legemaat
Lotte zit je nu alweer te dromen
Lees- en reflectieboek voor dromerige kinderen
Marleen Legemaat


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Frontaalkwab in een video van één minuut uitgelegd
Frontaalkwab in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



add
adhd
autisme
concentratie
concentratieproblemen
concentratiestoornissen
executieve functies
frontaalkwab
hyperfocus
taakgericht werken

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest