Wat zegt een disharmonisch intelligentieprofiel over de vervolgopleiding?

Geplaatst op 6 december 2018

Samenvatting

Een disharmonisch intelligentieprofiel bij leerlingen, waarbij verbaal IQ en performaal IQ sterk uiteenlopen, is geen voorspeller voor probleemgedrag, psychosociale problemen, of neurologische problemen. Ook voorspelt zo’n profiel geen leerproblemen of taalachterstanden; daarvoor is het verbale IQ een betere indicator. Of het aantal vmbo-leerlingen met een disharmonisch intelligentieprofiel groeit of afneemt, is onbekend. Wel is duidelijk dat vmbo-leerlingen veel minder lezen dan havo/vwo-leerlingen. Het niveau van tekstbegrip in vmbo-schoolboeken ligt lager dan in havo/vwo-schoolboeken.

IQ-test voor kinderen

Het verschil tussen verbaal IQ en performaal IQ komt naar voren in de veelgebruikte Weschler Intelligence Test for Children (WISC-III test). Het verbale IQ verwijst naar taalvaardigheid en algemene ontwikkeling, terwijl het performale IQ betrekking heeft op handelen, toepassen van kennis, en ruimtelijk inzicht. Deze subtests vormen samen de basis voor de berekening van het totale IQ. Een disharmonisch profiel ontstaat wanneer de scores op het verbale en performale deel sterk uiteenlopen. Dit betekent dat een leerling bijvoorbeeld zeer goed kan zijn in het begrijpen van teksten en taalvaardig is, maar moeite heeft met het toepassen van kennis en het plannen en organiseren. Het omgekeerde komt ook voor, waarbij een leerling praktisch vaardig is maar moeite heeft met schoolse kennis en zich verbaal uitdrukken.

Probleemgedrag

Disharmonische profielen worden vaak geassocieerd met leer- en gedragsproblemen in de begeleiding en zorg voor leerlingen. Onderzoek toont echter aan dat een disharmonisch profiel geen relatie heeft met psychosociale problemen, probleemgedrag, neurologische problemen, sociale acceptatie, zelfbeeld, autonomie, of de relatie met ouders. Leerlingen met een hoger performaal IQ dan verbaal IQ hebben wel meer moeite met schoolse vaardigheden zoals technisch lezen, spelling, begrijpend lezen/luisteren, woordenschat, en rekenen, wat eerder te wijten is aan een laag verbaal IQ dan aan het disharmonische profiel.

Onbekend aandeel vmbo-leerlingen met disharmonisch profiel

Hoeveel basisschoolleerlingen met een disharmonisch IQ-profiel naar het vmbo gaan, is onbekend, evenals of deze groep groeit of afneemt. Wel is bekend dat vmbo-leerlingen minder lezen dan havo/vwo-leerlingen. In het eerste leerjaar van het vmbo leest 67 procent van de leerlingen nooit, terwijl dit percentage in de laatste jaren van de basisschool en de eerste twee leerjaren van havo/vwo respectievelijk 17 en 7 procent is. Vmbo-leerlingen ervaren vaker problemen met schoolboekteksten, vooral op woordniveau, wat betreft hun eigen woordkennis, het formuleren, en het taalgebruik van leraren. Bijna een kwart van de vmbo-leerlingen begrijpt de teksten in hun schoolboeken onvoldoende, vergeleken met achttien procent van de havo/vwo-leerlingen.

Veranderingen in IQ-testen

Het verschil tussen verbaal en performaal IQ is alleen aanwezig in de WISC-III test, die in 1991 werd ontwikkeld en in 2005 in het Nederlands werd vertaald. De WISC-III wordt nog steeds gebruikt in Nederland en wordt tot eind dit jaar door de uitgever ondersteund. In de recentere WISC-IV en WISC-V komen de afzonderlijke onderdelen verbaal en performaal IQ niet meer voor. In de WISC-V staan vijf indexen centraal: verbaal begrip, werkgeheugen, verwerkingssnelheid, visueel ruimtelijk inzicht, en vloeiend redeneren. De Nederlandse versie van de WISC-V is sinds kort beschikbaar, wat betekent dat de discussie over disharmonische intelligentieprofielen op basis van verschillen in verbaal en performaal IQ waarschijnlijk zal afnemen.

Vraag

Is er een toename van het aandeel leerlingen met een disharmonisch IQ-profiel en/of grotere leerachterstanden op het gebied van lezen dat vanuit het basisonderwijs naar het vmbo doorstroomt?

Kort antwoord

Een disharmonisch intelligentieprofiel volgens de WISC-III test is geen voorspeller voor probleemgedrag, psychosociale problemen, of neurologische problemen bij kinderen. Ook voorspelt het geen leerproblemen of taalachterstanden; daarvoor is het verbale deel (VIQ) een betere indicator. In de nieuwe versie van de WISC (WISC-V) is het verschil tussen verbaal en performaal IQ verdwenen.

Er is geen onderzoek beschikbaar dat aangeeft of het aantal vmbo-leerlingen met een disharmonisch intelligentieprofiel groeit of afneemt. Wel blijkt uit onderzoek dat vmbo-leerlingen minder lezen dan havo/vwo-leerlingen en dat het tekstbegripniveau van vmbo-schoolboeken lager ligt dan dat van havo/vwo-schoolboeken. Het is onbekend in hoeverre dit verschil toeneemt.

Toelichting antwoord

Het verschil tussen verbaal IQ (VIQ) en performaal IQ (PIQ) komt naar voren in de Weschler Intelligence Test for Children (WISC-III test). Verbaal IQ verwijst naar taalvaardigheid en algemene ontwikkeling, terwijl performaal IQ verwijst naar handelen, toepassen van kennis, en ruimtelijk inzicht. Deze twee subtests vormen samen de basis voor de berekening van het totale IQ (TIQ). Een disharmonisch profiel ontstaat wanneer de scores op het verbale en performale deel sterk uiteenlopen.

Disharmonische profielen worden vaak in verband gebracht met leer- en gedragsproblemen, maar wetenschappelijk bewijs hiervoor is beperkt. Recent onderzoek toont aan dat een disharmonisch profiel geen relatie heeft met psychosociale problemen of indicatoren van kwaliteit van leven. Leerlingen met een hoger performaal IQ dan verbaal IQ hebben wel meer moeite met schoolse vaardigheden zoals technisch lezen, spelling, begrijpend lezen/luisteren, woordenschat, en rekenen, wat eerder te wijten is aan een laag verbaal IQ dan aan het disharmonische profiel.

Instroom in vmbo vanuit basisonderwijs

Er is geen onderzoek beschikbaar naar de omvang van de groep leerlingen met een disharmonisch IQ-profiel die vanuit het basisonderwijs naar het vmbo gaat, en dus is ook niet bekend of deze groep groeit of afneemt. Wel is duidelijk dat vmbo-leerlingen minder lezen dan havo/vwo-leerlingen. In het eerste leerjaar van het vmbo leest 67% van de leerlingen nooit, terwijl dit percentage in de laatste jaren van de basisschool en de eerste twee leerjaren van havo/vwo respectievelijk 17% en 7% is.

Vmbo-leerlingen rapporteren vaker problemen met schoolboekteksten dan leerlingen op hogere schooltypen. Ze hebben vooral moeite met taalproblemen op woordniveau, in schoolboeken, met hun eigen woordkennis, bij het formuleren, en met het taalgebruik van leraren. Toetsresultaten laten zien dat 24% van de vmbo-leerlingen onvoldoende in staat is de schoolboekteksten op hun eigen niveau te begrijpen. Dit percentage ligt bij havo/vwo-leerlingen rond de 18%. Deze resultaten geven aan dat leesachterstanden bij vmbo-leerlingen groter zijn dan bij havo/vwo-leerlingen. Of dit verschil in de loop van de tijd is toegenomen of afgenomen, kan niet worden bevestigd op basis van beschikbaar onderzoek.

Geraadpleegde bronnen

N.J.H. Emmen. (2012). Het belang van VIQ-PIQ-discrepanties voor de diagnostiek in de kinderpsychiatrie, Masterthesis Psychologie en Geestelijke Gezondheid Kinder- en Jeugdpsychologie, Tilburg: Tilburg University http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=128413
P.E.A. Graauwmans, J.G.M. Scheirs, M.J.A. Feltzer, M. E.J. Kouijzer & M.M.J. de Kroon. (2017). VIQ-PIQ Discrepancies are Unrelated to Mental Health Indicators in a Child Psychiatric Sample, International Journal of Clinical Psychiatry and Mental Health, 5, p. 39-45 https://pure.uvt.nl/ws/files/17063077/ArtikelIJCPMjuly2017.pdf
H. Hacquebord. (2007). De leesvaardigheid van vmbo-leerlingen. In: D. Schram (Red.), Lezen in het vmbo, onderzoek, interventie, praktijk. Delft: Uitgeverij Eburon, p. 55-75 eer- leesachterstanden. https://www.lezen.nl/sites/default/files/lezen%20in%20het%20vmbo.pdf
T. Houtveen, S. van der Ploeg en F. Ronteltap. (2016). Wat is er uit wetenschappelijke literatuur bekend over de effectiviteit van het gebruik van leesstrategieën voor het verbeteren van begrijpend lezen bij vmbo-leerlingen die gekenmerkt kunnen worden als zwakke lezers / probleemlezers? Antwoord Kennisrotonde. https://www.nro.nl/wp- content/uploads/2016/06/031-Antwoordformulier-begrijpend-lezen.pdf
F. Kezera & R. S. Arikb. (2012) An examination and comparison of the revisions of the Wechsler Intelligence Scale for Children Procedia - Social and Behavioral Sciences, 46 p. 2104 – 2110 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042812015650
T.E. Moffitt & P.A. Silva. (1987). WISC-R Verbal and Performance IQ Discrepancy in an Unselected Cohort: Clinical Significance and Longitudinal Stability, Journal of Consulting and Clinical Psychology 1987, 55. p. 768-774
T. Nielen, S. Mol, M. Sikkema-de Jong & A. Bus. (2015). Waarom veel kinderen en adolescenten niet meer lezen. 4W Uitgave 1-2015/2016

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!