Hoe zit het met het aandeel basisschoolleerlingen met een disharmonisch IQ-profiel of grote leesachterstanden dat naar het vmbo gaat?

Geplaatst op 6 december 2018

Samenvatting

Een disharmonisch intelligentieprofiel bij leerlingen – waarbij verbaal IQ en performaal IQ sterk uiteen lopen - is geen voorspeller of indicator voor probleemgedrag, psychosociale problemen of neurologische problemen. Zo’n profiel voorspelt evenmin leerproblemen of taalachterstanden. Daarvoor is het verbale IQ een betere voorspeller. Of het aantal vmbo-leerlingen met een disharmonisch intelligentieprofiel groeit of afneemt is niet bekend. Wel is duidelijk dat vmbo’ers veel minder lezen dan havo/vwo’ers. Het niveau van tekstbegrip van schoolboeken ligt in het vmbo lager dan in havo/vwo.

IQ test voor kinderen

Het verschil tussen verbaal IQ en performaal IQ komt naar voren in een specifieke zeer veel gebruikte IQ-test voor kinderen: de Weschler Intelligence Test for Childeren (WISC-III test). Het verbale IQ verwijst naar taalvaardigheid en algemene ontwikkeling. Het performale IQ gaat over handelen, toepassen van kennis en bijvoorbeeld ruimtelijk inzicht. Samen vormen deze twee subtesten de basis voor de berekening van het totale IQ. Wanneer de scores op het verbale en performale deel van de WISC-III IQ test sterk van elkaar afwijken, is er sprake van een disharmonisch profiel. Een leerling is dan bijvoorbeeld zeer goed in het begrijpen van (school)teksten en erg taalvaardig, maar hij kan de kennis relatief slecht toepassen, en niet plannen en organiseren. Het omgekeerde komt ook voor; een leerling die zeer vaardig is in het praktisch oplossen van problemen, maar die moeilijk (schoolse) kennis verwerft en zich moeizaam in woord en schrift kan uitdrukken. In de totale score van de IQ test komt dit verschil niet meer naar voren.

Probleemgedrag

Disharmonische profielen worden in de begeleidings- en zorgstructuur rondom leerlingen en jongeren vaak in verband gebracht met leer- en gedragsproblemen. Onderzoek laat echter zien dat een disharmonisch profiel bij kinderen geen relatie vertoont met het vóórkomen van psychosociale problemen, probleemgedrag, neurologische problemen, sociale acceptatie, zelfbeeld, autonomie of relatie met ouders. Wel hebben leerlingen met een fors hogere performaal IQ dan verbaal IQ meer moeite met schoolse vaardigheden als technisch lezen, spelling, begrijpend lezen/luisteren, woordenschat en rekenen. Dat ligt dan eerder aan het lage verbaal IQ dan aan het disharmonische profiel.

Hoeveel basisschoolleerlingen met een disharmonisch IQ-profiel naar het vmbo gaan, is niet bekend. Evenmin dus of die groep groeit of afneemt. Wel wijkt de vmbo-populatie af van de andere schooltypen als het gaat om het leesniveau. In het eerste leerjaar van het vmbo leest 67 procent van de leerlingen niet of nooit. Aan het einde van de basisschool en in eerste twee leerjaren havo/vwo liggen die percentages veel lager, op respectievelijk zeventien en zeven procent. Verder geven vmbo-leerlingen vaker dan leerlingen op hogere schooltypen aan problemen te hebben met schoolboekteksten. Ze ervaren vooral problemen op woordniveau: in de schoolboeken, met hun eigen woordkennis, bij het formuleren en het taalgebruik van de leraren. Bijna een kwart van de vmbo-leerlingen begrijpt teksten in zijn of haar eigen schoolboeken onvoldoende. Dat ligt voor havo-vwo-leerlingen rond de achttien procent.

Het verschil tussen verbaal en performaal IQ komt overigens alleen nog voor in WISC-III. Deze versie stamt uit 1991 en is in het Nederlands vertaald in 2005. De WISC-III wordt in Nederland nog steeds gebruikt en tot eind dit jaar door de uitgever ondersteund. In de recentere WISC-IV en WISC-V komen de afzonderlijke onderdelen verbaal en performaal IQ niet meer voor. In de WISC-V staan vijf indexen centraal: verbaal begrip, werkgeheugen, verwerkingssnelheid, visueel ruimtelijk en vloeiend redeneren. De Nederlandse versie van de WISC-V is sinds kort beschikbaar. De kans is daarom groot dat de discussie over de betekenis van disharmonische intelligentieprofielen op basis van verschillen op het verbale en performale deel op termijn zal verdwijnen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sjerp van der Ploeg (Kennismakelaar kennisrotonde) 

Vraag

Is er een toename van het aandeel leerlingen met een disharmonisch IQ-profiel en/of grotere leerachterstanden op terrein van lezen dat vanuit het basisonderwijs naar het vmbo doorstroomt?

Kort antwoord

Een disharmonisch intelligentieprofiel als uitkomst van de WISC-III intelligentietest is bij kinderen geen voorspeller of indicator voor probleemgedrag, psychosociale problemen of neurologische problemen. Het voorspelt evenmin leerproblemen of achterstanden op het terrein van taal. Daarvoor is de verbale deel (VIQ) van de IQ test een betere voorspeller. In de nieuwe versie van de WESC (versie V) is het verschil tussen verbaal en performaal IQ verdwenen.

Er is verder geen onderzoek beschikbaar waaruit kan worden afgeleid of het aantal vmbo-leerlingen met een disharmonisch intelligentieprofiel groeit of afneemt. Onderzoek
laat wel zien dat de vmbo-ers veel minder lezen dan havo/vwo-ers en dat het niveau van tekstbegrip van schoolboeken die op het eigen niveau zijn toegespitst in het vmbo lager ligt dan in havo/vwo. Er is niet bekend in hoeverre dat verschil toeneemt.

Toelichting antwoord

Disharmonisch intelligentie profiel bij IQ test

Het verschil tussen verbaal IQ (VIQ) en performaal IQ (PIQ) komt naar voren in één specifieke zeer veel gebruikte IQ-test voor kinderen: de Weschler Intelligence Test for Childeren (de zogenaamde WISC-III test). Het verbale IQ verwijst naar de mate waarin kinderen taalvaardigheid zijn en naar hun algemene ontwikkeling. Het performale IQ verwijst naar handelen, het toepassen van kennis en bijvoorbeeld ruimtelijk inzicht.
Samen vormen deze twee subtests de basis voor de berekening van het totale IQ (TIQ).

Wanneer de scores op het verbale en performale deel van de WISC-III test sterk van elkaar afwijken, wordt er gesproken van een zogenaamd disharmonisch profiel: een leerling is dan bijvoorbeeld zeer goed in het begrijpen van (school)teksten en erg taalvaardig is maar kan kennis relatief slecht toepassen, kan niet plannen, organiseren
e.d. Het omgekeerde komt ook voor: een leerling die zeer vaardig is in het praktisch oplossen van problemen maar die moeilijk (schoolse) kennis verwerft en zich moeilijk in woord en schrift kan uitdrukken. In de totale score van de test (TIQ) komt dit verschil niet meer naar voren.

Disharmonische profielen zijn en worden in de begeleidings- en zorgstructuur rondom leerlingen en jongeren nogal eens in verband gebracht met leer- en gedragsproblemen. Daarvoor is weinig wetenschappelijk bewijs te vinden. Recent onderzoek (Graauwmans
e.a. 2017) laat zien dat een disharmonisch profiel bij kinderen geen relatie vertoont met het voorkomen van psychosociale problemen of indicatoren van kwaliteit van leven (sociale acceptatie, zelfbeeld, autonomie, relatie met ouders e.d.). Eerder had Emmen (2012) ook al geconstateerd dat kinderen met een disharmonisch profiel weliswaar iets meer probleemgedrag vertonen, maar dat het om niet-sgnificante verschillen gaat (in een onderzoeksgroep van 170 kinderen).

Evenmin vond zij verschillen in de mate van probleemgedrag tussen kinderen met grote en kleinere discrepanties. Moffit en Silva (1987) volgden ruim duizend kinderen tot hun elfde jaar en namen op meerdere momenten IQ-tests (WISC-R) af. Ook hier bleek al dat grote verschillen tussen VIQ en PIQ geen voorspeller of indicator waren voor gedragsproblemen of neurologische problemen. Wat zij wel vonden was dat leerlingen met een fors hogere PIQ dan VIQ meer moeite hadden met typisch schoolse vaardigheden: technisch lezen, spelling, begrijpend lezen/luisteren, woordenschat en rekenen. Het ging hierbij echter om leerlingen met een juist een ondergemiddeld VIQ. Niet het disharmonische profiel maar eerder de lage VIQ speelt daarin dus een rol.

Het verschil tussen verbaal en performaal IQ komt overigens alleen nog voor in versie III van deze specifieke IQ test (WISC-III). Deze versie stamt uit 1991 en is in het Nederlands vertaald in 2005. De WISC-III (met het onderscheid tussen PIQ en VIQ) wordt in Nederland nog steeds gebruikt en tot eind dit jaar door de uitgever (Pearsons) ondersteund. In de meer recente WISC-IV en WISC-V komen de afzonderlijke onderdelen verbaal en performaal IQ (PIQ en VIQ) niet meer voor. In de WISC-V staan 5 indexen centraal: Verbaal begrip (Verbal Comprehension), Werkgeheugen (Working Memory), Verwerkingssnelheid (Processing Speed), Visueel ruimtelijk (Visual Spatial) en Fluid Reasoning. De Nederlandse versie van de WISC-V is sinds kort beschikbaar (WISC-IV wordt overgeslagen). Dat betekent dat de kans groot is dat de discussie over de betekenis van disharmonische intelligentieprofielen op basis van verschillen op het verbale en performale deel op termijn naar de achtergrond zal verdwijnen.

Instroom in vmbo vanuit basisonderwijs

Onderzoek naar de omvang van de groep leerlingen met disharmonisch IQ-profiel dat vanuit het basisonderwijs in het vmbo instroomt, is er niet. En dus is ook niet bekend of die groep groeit of afneemt. Wel is duidelijk op basis van onderzoek dat de vmbo- populatie afwijkt van de andere schooltypen als het gaat om het leesniveau. In een eerder antwoord van de Kennisrotonde (https://www.nro.nl/wp-content/uploads/2016/06/031-Antwoordformulier-begrijpend-lezen.pdf) geven we aan dat in het vmbo vermoedelijk bij een grote groep leerlingen een weerstand tegen lezen bestaat. In het eerste leerjaar van het vmbo leest 67% van de leerlingen niet of nooit. Aan het einde van de basisschool en in eerste twee leerjaren havo/vwo liggen die percentages veel lager, op respectievelijk 17% en 7% (Nielen e.a., 2015).

Verder rapporteren vmbo-leerlingen vaker dan leerlingen op hogere schooltypen problemen met schoolboekteksten (Haquebord, 2007). Ze kampen met taalproblemen op woordniveau: in de schoolboeken, met hun eigen woordkennis, bij het formuleren en het taalgebruik van de leraren. Toetsresultaten laten zien dat 24% van de vmbo-leerlingen onvoldoende in staat is de schoolboekteksten voor hun eigen niveau met begrip te kunnen lezen. Dat ligt voor havo-vwo-leerlingen rond de 18%. Deze resultaten geven daarmee aan dat achterstanden op terrein van lezen bij vmbo-leerlingen groter zijn dan bij de havo/vwo-populatie. Of dit verschil tussen beide schooltypen in de loop van de tijd is toe- of afgenomen kan op basis van beschikbaar onderzoek niet worden bevestigd.

Geraadpleegde bronnen

  • N.J.H. Emmen. (2012). Het belang van VIQ-PIQ-discrepanties voor de diagnostiek in de kinderpsychiatrie, Masterthesis Psychologie en Geestelijke Gezondheid Kinder- en Jeugdpsychologie, Tilburg: Tilburg University http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=128413
  • P.E.A. Graauwmans, J.G.M. Scheirs, M.J.A. Feltzer, M. E.J. Kouijzer & M.M.J. de Kroon. (2017). VIQ-PIQ Discrepancies are Unrelated to Mental Health Indicators in a Child Psychiatric Sample, International Journal of Clinical Psychiatry and Mental Health, 5, p. 39-45 https://pure.uvt.nl/ws/files/17063077/ArtikelIJCPMjuly2017.pdf
  • H. Hacquebord. (2007). De leesvaardigheid van vmbo-leerlingen. In: D. Schram (Red.), Lezen in het vmbo, onderzoek, interventie, praktijk. Delft: Uitgeverij Eburon, p. 55-75 eer- leesachterstanden. https://www.lezen.nl/sites/default/files/lezen%20in%20het%20vmbo.pdf
  • T. Houtveen, S. van der Ploeg en F. Ronteltap. (2016). Wat is er uit wetenschappelijke literatuur bekend over de effectiviteit van het gebruik van leesstrategieën voor het verbeteren van begrijpend lezen bij vmbo-leerlingen die gekenmerkt kunnen worden als zwakke lezers / probleemlezers? Antwoord Kennisrotonde. https://www.nro.nl/wp- content/uploads/2016/06/031-Antwoordformulier-begrijpend-lezen.pdf
  • F. Kezera & R. S. Arikb. (2012) An examination and comparison of the revisions of the Wechsler Intelligence Scale for Children Procedia - Social and Behavioral Sciences, 46 p. 2104 – 2110 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1877042812015650
  • T.E. Moffitt & P.A. Silva. (1987). WISC-R Verbal and Performance IQ Discrepancy in an Unselected Cohort: Clinical Significance and Longitudinal Stability, Journal of Consulting and Clinical Psychology 1987, 55. p. 768-774
  • T. Nielen, S. Mol, M. Sikkema-de Jong & A. Bus. (2015). Waarom veel kinderen en adolescenten niet meer lezen. 4W Uitgave 1-2015/2016 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

E-learning module
Zone van naaste ontwikkeling
Zone van naaste ontwikkeling
Gratis module over het oudere kind
Wij-leren.nl Academie 
Hoogbegaafdheid
Hoogbegaafdheid - kenmerken - gedrag - tips aanpak
Arja Kerpel
Tips in de klas - nld
NLD - Tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
RAKIT-2 intelligentietest
De RAKIT-2 intelligentietest - IQ test
Lisanne van Nijnatten
IQ onderzoek
IQ onderzoek: een introductie
Lisanne van Nijnatten
Intelligentiekloof
IQ test uitslag: Intelligentiekloof
Lisanne van Nijnatten
IQ-test beelddenkers
Beelddenkers en IQ test
Lisanne van Nijnatten
Visies op begaafdheid
Het verschil mag er wezen - Twee visies over begaafdheid
Eleonoor van Gerven
De Gids
De Gids - Over begaafdheid in het basisonderwijs
Arja Kerpel
Ik snap het wel, maar niet zo snel…
Ik snap het wel, maar niet zo snel…- Tips bij lage verwerkingssnelheid
Arja Kerpel
Slim maar...
Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel
Sociaal? Vaardig!
Sociaal? Vaardig! Het stimuleren van de sociaal-emotionele vaardigheden
Arja Kerpel
Beelddenkers, als kwartjes vallen…
Beelddenkers, als kwartjes vallen…
Machiel Karels
Intelligentie Structuur Test
Intelligentie Structuur Test: kritische beschouwing van deze IQ test
Lisanne van Nijnatten
WISC-III of RAKIT-2?
Gaat RAKIT-2 de WISC-III IQ-test vervangen?
Lisanne van Nijnatten


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

IQ test in een video van één minuut uitgelegd
IQ test in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



disharmonisch profiel
iq-test
meervoudige intelligenties
ontwikkelingspsychologie
performaal

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest