Onderpresteren

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 31 januari 2023

Onderpresteren wil zeggen dat de prestaties (veel) lager liggen dan op grond van de capaciteiten van de leerling verwacht wordt. Er is dus sprake van een discrepantie tussen aanleg en prestatie.

Onderpresteren komt voor op alle niveaus. Een gemiddelde leerling die erg zwak presteert is dus ook een onderpresteerder. Onderpresteren komt dus niet alleen bij hoogbegaafden voor. Bij hoogbegaafde leerlingen is de kans op onderpresteren wel groter, omdat zij zich vaak moeten afstellen op een lager niveau.

Een kind kan op alle terreinen onderpresteren, zowel op school als thuis. Maar het kan ook voorkomen dat een kind alleen op school onderpresteert. Het kind leest dan thuis moeilijke woorden, terwijl het op school nog spellend leest. Als leerkracht is het belangrijk om dit te realiseren, want ouders van deze kinderen krijgen vaak weinig begrip op school. De school ziet de noodzaak dan niet om wat extra uitdaging voor de leerling te regelen, omdat het kind in de klas ander gedrag vertoont dan thuis.

Positieve kenmerken

Vaak gaat het alleen over de negatieve kenmerken van onderpresteerders. Maar zij hebben zeker ook positieve kenmerken. Pluymakers en Span (1999)¹ noemen:

Ze hebben ongewone interesses en een levendige verbeelding.
Ze lezen vaak veel in hun vrije tijd en hebben een grote feitenkennis.
Ze komen in een één-op-één-gesprek welbespraakt en intelligent naar voren.
Ze begrijpen en onthouden informatie goed als ze geïnteresseerd zijn.
Ze zijn gevoelig.
Ze hebben een grote ontdekkingsdrang en creativiteit.

Negatieve kenmerken

Daarnaast zijn er ook negatieve kenmerken van onderpresteerders. Het niet zo dat elke onderpresteerder alle kenmerken heeft, maar in het algemeen zijn de volgende zaken kenmerkend. Pluymakers en Span (1999)² noemen:

Ze leveren weinig inspanning en zijn niet gewend moeite te doen om succes te behalen.
Zij hebben geen of weinig doorzettingsvermogen en zelfdiscipline. Ze zijn moeilijk aan het werk te krijgen en vinden het lastig om een taak vol te houden.
Ze maken onnodige fouten. Er zit een neerwaartse lijn in hun prestaties.
Ze bereiden hun huiswerk niet of nauwelijks voor.
Ze hebben slechte leer/werkstrategieën en een hekel aan automatiseren.
Ze verzetten zich tegen autoriteit.
Ze zijn snel afgeleid en hebben een slechte concentratie. Ze hebben hun aandacht niet bij de les of zijn met andere dingen bezig.
Ze wijzen verantwoordelijkheid af en nemen geen verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag.
Ze hebben een sterke externe locus of control: ze zoeken de oorzaak van slechte resultaten buiten zichzelf.
Ze hebben een negatief zelfbeeld en zelfvertrouwen. Ze zijn zelf ook ontevreden over hun prestaties.

Soorten onderpresteerders

Er zijn twee soorten onderpresteerders: relatieve en absolute onderpresteerders (Van Gerven, 2001; Drent & van Gerven, 2002)³. Bij relatief onderpresteren behaalt de leerling lagere scores dan op grond van zijn capaciteiten verwacht mag worden, maar ze liggen nog wel op het klassenniveau. Dit is vaak het geval bij kinderen die niet erg willen opvallen. Het komt vooral voor bij meisjes. Bij absoluut onderpresteren behaalt de leerling resultaten die zelfs onder het klassenniveau liggen. Dit komt vooral voor bij jongens.

Beeld van leren

Onderpresteerders hebben een verwrongen idee van wat leren inhoudt. Het beeld van leren hoort te zijn: Iets wat ik nog niet weet of kan, dat ga ik oefenen, zodat ik het daarna (beter) beheers. In de gedachten van onderpresteerders is leren veranderd in: Iets wat ik al weet en kan, nog vele malen herhalen, zonder dat het iets toevoegt aan mijn beheersing.

Oorzaken

Er kunnen verschillende oorzaken zijn waarom kinderen gaan onderpresteren. Bijvoorbeeld:

Een gebrek aan uitdaging, bijvoorbeeld als een leerling lange tijd onder zijn niveau werkt en geen faalervaringen heeft. Dit zorgt voor verveling.
Een gebrek aan motivatie. Dit kan het gevolg zijn van te weinig uitdaging in de taken, maar het kan ook aan de leerling zelf of aan de thuisomgeving liggen. Vaak is er sprake van een combinatie.
Aanpassingsgedrag. Als een leerling niet wil opvallen tussen zijn leeftijdsgenoten, dan kan onderpresteren als verdedigingsmechanisme ingezet worden, om geen uitzondering te zijn en geaccepteerd te worden door de groep. Ze willen geen jaloezie en proberen daarom onzichtbaar te zijn.
Een slechte leer/werkstrategie.
Emotionele problemen.

Kuipers (2009)⁴ noemt de volgende schoolfactoren die een oorzaak kunnen zijn van onderpresteren:

Een ontoereikende wijze van signalering.
Een ontoereikend leeraanbod.
Te weinig ruimte voor creatief denken.
Te weinig aandacht voor metacognitieve vaardigheden.
Ontoereikende pedagogisch didactische kwaliteiten van de leerkracht.

Gevolgen

Vaak krijgen onderpresteerders een verkeerd of negatief zelfbeeld. Het kind ervaart dat het niet aan de verwachtingen voldoet. Hij voelt zich een "loser", omdat hij anderen teleurstelt. Ouders, kind en school moeten een actieve rol spelen om dit zelfbeeld te verbeteren. Onderpresteerders kunnen depressief, perfectionistisch of faalangstig worden. Sommigen ontwikkelen angsten en krijgen buikklachten. Ze kunnen in een sociaal isolement terechtkomen.

Begeleiding op school

De basis voor de oplossing is een goede relatie met de leerling. Onderpresteerders hebben begeleiding nodig om te leren leren. Verder moet de leerkracht ervoor zorgen dat de leerling merkt:

Dat hij/zij er net zo goed mag zijn.
Dat het de leerkracht veel kan schelen wat hij/zij doet en hoe.
Dat er andere kinderen zijn met wie hij/zij de competentie kan delen en meten.
Dat de eigen activiteit aansluit bij wat het kind nog wil en moet leren.

Als een onderpresteerder helemaal vastgelopen is, kan het zinvol zijn om dit te doorbreken door de leerling tijdelijk uit de klas te halen. Geef de leerling een coach, iemand uit het team. Laat de leerling twee weken kiezen welke vakken hij wil volgen in welke klas, zodat hij weer leerplezier krijgt. Laat de leerling dan langzamerhand teruggaan naar de klas met meer verrijking en ruimte voor eigen onderwerpen.

Verrijkingstof

Verrijking voor onderpresteerders kan op de volgende manieren:

Leren leren. Dit kan door een studievaardighedentraining en door vreemde talen, zoals Spaans.
Leren denken. Dit kan door het aanbieden van denksport en programmeren.
Leren leven. Dit kan een sociale vaardighedentraining zijn, maar hier valt ook expressie, muzikale vorming en filosofie onder.
Verrijkingsmaterialen. Bijvoorbeeld spelletjes, zoals Set, Rush hour, Rubik’s snake en Transposer. Denk ook aan spelletjes als tangram, astublok, sudoku of schaken. Hierbij kunnen de kinderen een strategie ontwikkeling

Do’s

Een aantal tips voor de leerkracht:

Leg uit waarom ze iets moeten leren.
Probeer hun denkstrategie te koppelen aan een gangbare strategie.
Wissel procesfeedback af met productfeedback. (Peek 2002)²
Bemoedig de poging en het proces meer dan het resultaat. Als de leerling leert om zich ergens voor in te spannen en door te zetten, dan is er een basis gelegd.
Beschrijf bij positieve feedback wat je goed vindt.
Leer de leerling fouten durven maken.
Wissel veiligheid en ondersteuning af met terughoudendheid en aanmoediging om fouten te maken. (Peek 2002)²
Beloon inspanning.
Train metacognitieve vaardigheden. Dit verschaft inzicht en werkt indirect.
Geef hen aangepaste activiteiten, waarbij ze ook contact hebben met ontwikkelingsgelijken.

Maar het belangrijkste is preventie. Voorkomen is altijd beter dan genezen.

Don’ts

Er zijn ook een aantal dingen die de leerkracht beter niet kan doen.

Kijk niet alleen naar het resultaat kijken, maar juist naar het proces.
Zeg niet: ‘Wat ben je slim!’. Op het moment dat een poging of taak mislukt, denkt de leerling dan dat hij niet meer slim genoeg is. Het gaat om de inzet.
Straffen heeft weinig zin. Onderpresteerders zoeken de oorzaak van de slechte prestaties buiten zichzelf, dus dan heeft straffen niet het gewenste effect.
Omkopen. Onderpresteerders hebben de neiging om de beloning te verkleinen en ze vinden vaak wel een goede reden om toch niet aan de slag te gaan. Omkopen doet bovendien geen beroep op de intrinsieke motivatie.

Noten

¹Pluymakers, M. & Span, P. (1999) Onderpresteren. In: J.M.C. Nelissen & P. Span (red.) Begaafde kinderen op de basisschool. Baarn: Bekadidact.
²Peek, A. (2002). 'Goed zo' is niet altijd goed. In: R. Melisse & M. van der Linden (red.), Leren kun je leren. Den Haag: PMPO.
³Gerven, E. van, (2001). Zicht op hoogbegaafdheid. Utrecht: Lemma. En: Drent, S., Gerven, E. van, (2002). Professioneel omgaan met (hoog)begaafde leerlingen in het basisonderwijs. Utrecht: Lemma
⁴Kuipers, J. (2009) Onderpresteren. In: Handboek hoogbegaafdheid. Assen: Koninklijke Van Gorcum.