Begaafde onderpresteerders

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 1 juni 2015

>> Begaafde onderpresteerders direct bestellen.

Hoe kan creatief denken jou als leerkracht helpen om onderpresteerders effectief te begeleiden? Wat hebben deze leerlingen nodig om tot leren te komen? Eleonoor van Gerven geeft hier handvatten voor in het boekje Begaafde onderpresteerders in de serie Knapzak Praktijkgidsen. Knapzakjes zijn kleine, handzame praktijkgidsen over het onderwijs aan begaafde leerlingen.

Deze knapzak is als volgt opgebouwd:

Algemene informatie over onderpresteren: Wat is onderpresteren? Hoe signaleer je het?
Het begeleiden van onderpresteerders.
Tools. Interventies gericht op de leerinhoud en op de begeleiding.

Wat is onderpresteren?

Eleonoor van Gerven hanteert als definitie van onderpresteren: Onderpresteren is het langdurig achterwege blijven van te verwachten, binnen de context van de leerling schijnbaar haalbare prestaties zonder dat de leerling gehinderd wordt door een leer- of ontwikkelingsstoornis.

'Als we kijken naar onderpresteren, dan zijn we vooral druk bezig met vaststellen dat het kind beter moet gaan presteren. Maar je kunt je afvragen of dat wel klopt. Wat zou er gebeuren als wij als omgeving het anders gaan aanpakken? Als dan de prestaties van de leerling veranderen, wie was er dan de onderpresteerder?’ - Eleonoor van Gerven (quote blz.14)

Signalen van onderpresteren

Bij het onderpresteren kunnen de problemen zich voordoen op vier gebieden:

Leereigenschappen
Prestaties en prestatiegedrag
Sociale problemen
Emotionele problemen

Daarbij kun je als uitgangspunt nemen: Als de ernst van de situatie toeneemt, kunnen de signalen in combinatie met elkaar in toenemende mate zichtbaar worden.

Leereigenschappen

Een begaafde leerling die zijn talenten verzilvert, laat andere leereigenschappen zien dan een begaafde leerling die onderpresteert. Onder goede omstandigheden zie je een leerling met een goed geheugen, die grote leerstappen maakt, verbaal sterk is en een grote parate kennis heeft. De leerling laat zijn creativiteit en ontdekkingsdrang zien. Een onderpresteerder daarentegen:

Toont alleen zijn goede geheugen en creativiteit als iets zijn/haar belangstelling heeft.
Is in vrije tijd wel nieuwsgierig, initiatiefrijk en ondernemend. Dan leert hij/zij veel.
Presteert mondeling veel beter dan schriftelijk.
Laat vooral bij niet-schoolgebonden taken grote leerstappen zien.

Prestatie en prestatiedrang

Één signaal zegt nog niet alles. Het is ook belangrijk om te checken of de leerling de signalen over een langere periode laat zien. Signalen met betrekking tot prestaties zijn:

Prestaties zijn gemiddeld tot slecht, en wisselend.
Tekort aan doorzettingsvermogen en discipline.
Hekel aan reproduceren.
Snel afgeleid en impulsief.
Bij taken erg afhankelijk en weinig taakgericht.
Vermijdt uitdagingen op leergebied.
Liegt over taken en prestaties.

Sociale problemen

Wil zelfsturend zijn, maar dat lukt niet.
Verzet tegen gezag, wijst school af.
Minder populair bij leeftijdsgenoten, zoekt vooral contact met peers.
Vermijdt groepsactiviteiten.

Emotionele problemen

Gevoelens van onbehagen en minderwaardigheid.
Soms faalangstig.
Voelt zich slachtoffer, denkt dat iedereen tegen hem is.
Neemt geen verantwoordelijkheid en lijkt niet geholpen te willen worden.

Vaste patronen

Het moeilijke van onderpresteren is, dat een leerling terechtgekomen is in een gedragspatroon wat hij/zij niet makkelijk kan veranderen. Vaak heeft het ook te maken met de geringe ontwikkeling van de executieve functies. Wat deze leerlingen vaak wel ontwikkelen, is een fixed mindset. Zie onderaan deze recensie voor meer informatie over executieve functies en mindset. Goed dat de auteur niet alleen oog heeft voor een fixed mindset van de onderpresteerder, maar ook voor de mindset van de leerkracht:

‘Als een leraar het idee heeft dat de leerling nieuwe leerstof foutloos moet kunnen verwerken omdat hij begaafd is, getuigt dat evenzeer van een fixed mindset als wanneer de leerling deze verwachting van zichzelf heeft. Een leraar met een fixed mindset over het leren van begaafde leerlingen draagt bij aan de ontwikkeling van een fixed mindset bij de begaafde onderpresterende leerling.’ - Eleonoor van Gerven (quote blz. 31)

Het begeleiden van onderpresteerders

Een oplossingsgerichte aanpak

Oplossingsgericht denken kan helpen bij het aanpakken van onderpresteren. Je gaat er dan vanuit dan geen enkel probleem voortdurend aanwezig is. Je ziet de onderpresteerder als de eigenaar van het probleem én van de oplossing. Caufmann en Van Dijk (2009) geven drie gouden regels voor oplossingsgericht onderwijzen:

Als iets niet werkt, leer ervan en doe iets anders.
Als iets wel werkt, doe er meer van.
Als iets blijkt te werken, leer het dan aan iemand anders.

Tips hierbij:

Richt je op verandering, niet op een slagingspercentage van 100% in korte tijd.
Houd rekening met terugslagen. Iets wat langere tijd nodig heeft gehad om te ontstaan, is vaak niet een-twee-drie opgelost.
Spreek in groeitaal:
- Benoem wat goed gaat.
- Laat het woordje ‘niet’ achterwege.
- Benoem wat de leerling verder nog kan leren.
- Geef complimenten.
- Bespreek met de leerling van híj heeft gedaan om zijn doel te bereiken.

De denkhoeden van de Bono

Om succesvolle gedragsalternatieven te bedenken, is het goed om telkens vanuit verschillende perspectieven vragen te stellen. Een handig hulpmiddel hierbij zijn de denkhoeden van de Bono (2006). Elke denkhoed symboliseert een ander perspectief. Door middel van deze hoeden kun je het probleem en de oplossing verkennen. De hoeden zijn:

Wit – Objectiviteit.
Rood – Emoties.
Zwart – Advocaat van de duivel.
Geel – Kansen en hoop.
Groen – Uitvinden van nieuw gedrag.
Blauw – Regisseur.

Eleonoor van Gerven werkt meerdere elementen uit om de begeleiding van onderpresteerders aan te pakken, zoals de PDSO vragen, de SIE-analyse en de SCAMPER-techniek (Eberle 2008). Door de SCAMPER-techniek in te zetten, kun je zoveel mogelijk aanvliegroutes verkennen om het probleem op te lossen. SCAMPER staat voor:

Substitute (vervang)
Combine (combineer)
Add & Adjust (voeg toe en pas aan)
Magnify, Minify, Modify (vergroot, verklein, buig af naar het gemiddelde)
Purpose (doel)
Eliminate (elimineer)
Reverse (keer om)

Aan de hand van diverse praktijkvoorbeelden werkt de auteur dit uit. De knapzak sluit af met twee concreet uitgewerkte tools, die gebaseerd zijn op de SCAMPER-techniek.

Tot slot

Het mooie van deze knapzak vind ik dat hij niet alleen informatie geeft, maar je ook aan het denken zet. Dit denkproces zorgt ervoor dat je als begeleider weldoordacht en planmatig handelt. Het vraagt wel een tijdsinvestering in het voorbereiden van een interventie, maar je bespaart tijd omdat je niet alles zomaar rucksichtslos uitprobeert. Dat kost ook veel tijd, en het is maar de vraag of het effect heeft. Terwijl in dit boekje een goed onderbouwde aanpak staat. Deze knapzak is een aanrader voor ieder die te maken heeft met het begeleiden van onderpresteerders.

Bestellen

N.a.v. Eleonoor van Gerven, Begaafde onderpresteerders, Knapzak Praktijkgidsen, Uitgeverij Leuker.nu, 101 blz., ISBN 978 94 61938 87 9, € 22,50. Deze Knapzak Praktijkgids is te bestellen via

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!