Hoera, vakantie! Ouders kunnen er soms tegenop zien

Miriam de Heer

freelance auteur bij Miriam de Heer teksten en redactie

Geplaatst op 1 juni 2016

“Bijna vakantie! Heerlijk!”, zegt de buurvrouw. “En we hebben afgesproken: géén beeldschermen. We nemen alleen een oude gsm mee. En dan onderweg heerlijk spelletjes doen. Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet.” Evelyn zucht diep. Ze dacht eigenlijk net aan de afschaf van een tweede iPad, zodat Merel en Mees allebei een eigen filmpje kunnen kijken.

Merel is 6 jaar, Mees is 8. Vorig jaar, in groep 3, heeft Mees van de kinderpsychiater de diagnose ADHD gekregen. Het lukte hem niet zich op zijn werk te concentreren. Daardoor ging hij steeds meer achterlopen. Hij had ook steeds vaker aanvaringen met de leerkrachten..

“Hij kan het best, hoor”, zei juf Lia. “Als we iets nieuws hebben geleerd, is hij de eerste die de opdracht afheeft. Maar bij de tweede opdracht heeft hij er geen zin meer in.”

De verklaring voor ADHD zit ‘m in motivatie en energie

Ja heerlijk, vakantie. Elke dag zon en een paar weken zonder werk en school. Maar Evelyn ziet op tegen de reis. Tien uur in de auto. Na een kwartier is het bal op de achterbank. Merel vindt een spelletje ‘geen ja, geen nee’ wel leuk. Die kan ook heel content een uur uit het raam kijken. “Straks zien we Céline weer, mam!”, verheugt zij zich.

Maar Mees..? Als ze er zijn, is het goed; dan geniet hij van de andere kinderen en de speeltuin, het voetbalveld en het zwembad. Maar dat zijn geen argumenten die de lange reis aangenamer maken. En het eerste wat hij doet, is zijn zusje plagen. Voor ze bij Maastricht zijn, huilen beide kinderen en zou Evelyn liefst omkeren en morgen gewoon weer aan het werk gaan.

Een laagje dieper

Professor Herbert Roeyers van de Universiteit Gent doet onder meer onderzoek naar theorieën die ADHD verklaren. De neurobiologische processen die aan deze theorieën ten grondslag liggen zijn ingewikkeld, net als de implicaties voor medicinale behandeling van ADHD. Maar begrip van de theorieën zelf leidt tot meer begrip voor wat ADHD is, en voor wat een kind met ADHD nodig heeft.

Vaak wordt bij ADHD gesproken over stoornissen in de executieve functies; de denkprocessen die belangrijk zijn voor het uitvoeren van gedrag, zoals werkgeheugen, inhibitie en planning. Maar volgens Roeyers zit daar vaak het werkelijke probleem niet.

“Vaak zien we kinderen met ADHD die op de executieve functietesten niet uitvallen.”

En ook kinderen zonder ADHD, al dan niet met een andere stoornis, kunnen problemen met executieve functies hebben. De verklaring voor ADHD moeten we dan ook niet in de executieve functies zoeken maar een laag dieper, in processen van motivatie en energie.”

Ik wil niet wachten!

Roeyers en zijn medewerkers onderzoeken twee theorieën die iets zeggen over deze onderliggende processen. Zij vragen zich af of deze theorieën ADHD beter verklaren dan de theorie van de executieve functies. En of deze theorieën verschillende symptomen van ADHD verklaren, of dezelfde.

De eerste theorie is de Delay Aversion theorie (DAv): afkeer van wachten. Deze theorie is ontwikkeld door Edmund Sonuga-Barke in 1992. Kinderen met ADHD hebben, op basis van neurobiologische processen, moeite met wachten. Als ze kunnen, zullen ze wachten vermijden.

"Wachten is ontzettend moeilijk."

Zo zullen ze bij de keus tussen een kleine beloning nú en een grotere beloning straks, vaker kiezen voor de kleine beloning, die een einde aan het wachten maakt. Als ze het wachten niet kunnen vermijden, gaan ze proberen om hun beleving van de tijd te veranderen.

Door te bewegen (friemelen, tikken);
door te praten;
door rond te lopen.

Als er maar wat gebeurt. Dat leidt vaak tot problemen, want in situaties waarin je moet wachten (tot papa en mama wakker zijn, tot de andere kinderen de som afhebben, tot je eindelijk in Zuid-Frankrijk bent) wordt meestal rustig gedrag van je verwacht. Dat het moeten wachten vaak leidt tot op je kop krijgen of minder presteren, maakt dat ze tegen deze situaties gaan opzien en het wachten nog meer proberen te vermijden.

Huilend zusje

Als we naar deze theorie kijken, begrijpen we dat Merel (die geen ADHD heeft) erin slaagt om rustig te blijven in de auto. Ze heeft niet veel nodig om zichzelf te vermaken en ze weet ‘het is nu even niet leuk, maar straks zie ik Céline!’

Maar voor Mees is de beloning veel te ver weg. Hij vindt het wachten heel vervelend, raadspelletjes saai en hij probeert de tijd te verkorten door zijn zusje te plagen. Dan gebeurt er tenminste iets. Dat leidt tot boze ouders en een huilend zusje. De volgende keer zal hij nóg minder zin hebben in de autorit.

Het zijn geen bewuste overwegingen; Mees kán niet wachten. Daarom moeten we voor hem de omgeving aanpassen, zegt Roeyers. Een vakantiebestemming dichter bij huis, of de autorit aangenaam maken.

Door een iPad;
voorlezen;
een gameboy;
cadeautjes bij elke stop.

Kinderen met ADHD zijn het meest gevoelig voor geldelijke beloningen, legt Roeyers uit. Harde euro’s. Een ander kind is tevreden met een compliment, of het gevoel bij te dragen aan een gezamenlijk resultaat. Maar voor kinderen met ADHD zijn sociale beloningen minder bevredigend.

Door het wachten te verminderen of aangenamer te maken, voorkom je dat de afkeer versterkt wordt. Je helpt je kind daarmee dus ook om te léren wachten. Geen verwennerij, maar ondersteuning bij gewenst gedrag.

Hij kán het best

De tweede theorie is de State Regulation Deficiency: een tekort in het vermogen je toestand af te stemmen op de situatie. Deze theorie werd voor het eerst beschreven door Sergeant en Van der Meere in 1988. Met ‘toestand’ wordt bedoeld: de mate van energie die je in een taak steekt.

Als je de taak moeilijk of vervelend vindt, moet je meer moeite doen om toch voldoende energie op te brengen.
Het kan ook zijn dat de taak zo prikkelend is, dat je je energie als het ware moet temperen.

Kinderen met ADHD kunnen hun energie minder goed sturen, ze zijn afhankelijk van de eigenschappen van de taak en van de energie die ze beschikbaar hebben. En ook in deze theorie wordt een secundair effect beschreven. Als ze merken dat ze niet in staat zijn om hun energie zo te sturen dat ze de taak tot een goed einde kunnen brengen, gaan ze zo’n taak de volgende keer vermijden.

"Begrip is een stap op weg naar verbetering."

Dat Mees een nieuwe opdracht de eerste keer enthousiast maakt bewijst, zoals de juf zegt, dat hij het best kán. Met zijn vermogen om de aandacht te richten en zijn intelligentie is in wezen niets mis. Maar hij kan deze functies alleen optimaal inzetten als de omstandigheden optimaal zijn.

Als de taak nieuw is, maar niet té moeilijk.
Als hij goed geslapen heeft en het moment van de dag voor hem geschikt is.
Als het rustig is in de klas en hij niet afgeleid wordt door de kleuters die al lekker buitenspelen.

Daarom, zegt Roeyers, is het zaak de omstandigheden in de klas voor deze kinderen te optimaliseren. Zodat ze de gelegenheid krijgen om te leren wat ze kunnen leren.

Begrip voor Mees

“We zijn ver gevorderd met de theorieën die het proces tussen hersenfunctie en gedrag verklaren”, zegt Roeyers. “Nu is het zaak uit te vinden hoe het ín de hersenen verloopt. Dan gaan we misschien ook verklaren hoe de verschillende uitingsvormen van ADHD ontstaan en hoe het bijvoorbeeld komt dat medicatie niet bij alle kinderen met ADHD hetzelfde effect heeft.

Want”, zegt Roeyers ook: “Mijn uiteindelijk doel is niet de wetenschap om de wetenschap, maar de verbetering van diagnostiek en behandeling, zodat uiteindelijk de levenskwaliteit van deze kinderen verbetert.” Begrip voor het onvermogen van kinderen zoals Mees om rustig te wachten op de lange weg naar Zuid-Frankrijk is een stap op weg naar die verbetering.

Boeken over ADHD

Handboek gedrag op school - Complete set

Een uniek en onmisbaar naslagwerk voor leraren. In deze uitgebreide en zeer gedegen onderbouwde gedragsreeks gaat Horeweg in op alle mogelijke vormen en oorzaken van storend gedrag in de klas, en wat de leerkracht eraan kan doen om dit gedrag te voorkomen of te verhelpen.