Een doorgaande lijn in zelfsturing
Geplaatst op 10 maart 2020
Het is belangrijk dat we de ontwikkeling van zelfsturing centraal stellen in de doorgaande lijn van voorschool naar basisschool. In dit artikel lezen we wat zelfsturing is en hoe het komt dat dit nog niet altijd voldoende aandacht krijgt in het kader van de overstap naar de basisschool.
Wat is zelfsturing?
Zelfsturing, ofwel de ontwikkeling van executieve functies, is een voorwaarde om goed voorbereid aan de basisschool te beginnen, maar ook om je in het algemeen optimaal te ontwikkelen. Executieve functies zijn van belang voor je hele latere leven (Diamond e.a., 2007; Barnett e.a., 2006; Moffit, Poulton & Caspi, 2013).
Peuters en kleuters voelen zich het allerfijnst als ze in staat zijn hun eigen gedrag te sturen en af te stemmen op wat de situatie in de groep en hun sociale omgeving van hen vragen.
De ene keer ga je lekker buiten op onderzoek uit, de andere keer luister je goed als de juf vertelt over het thema lente, maak je afspraken met je vriendjes over het spel in de huishoek of ruim je je knutselspullen op, zodat je daarna snel met de trein kan gaan spelen. Om in dit soort situaties doelgericht en gepast te handelen, hebben kinderen competenties nodig.
Zo moet je impulsief gedrag kunnen onderdrukken (impulscontrole), de aandacht vast kunnen houden en kunnen verleggen (cognitieve flexibiliteit) en dingen kunnen onthouden (werkgeheugen). Maar ook probleemoplossend vermogen, reflectievermogen, planningsvaardigheid en emotieregulatie zijn belangrijk. Kinderen die achterblijven in de ontwikkeling van zelfsturing vallen vaak op door ongericht, stuurloos en ‘lastig’ gedrag.
Kennis van zelfsturing
Van kinderen die naar de basisschool gaan wordt vaak verwacht dat ze al een zekere mate van zelfsturing hebben (vaak aangeduid met de vage term ‘schoolrijpheid’). De afgelopen jaren ervaren scholen dat een toenemend aantal kinderen de school binnenkomt met gebrekkige zelfsturingsvaardigheden en gedragsproblemen (Oberon, 2018). Scholen verwijten voorscholen dat ze peuters op de basisschool afleveren die niet goed zijn voorbereid op wat de school vraagt. Dat komt de samenwerking, die zo van belang is voor een doorgaande lijn van voorschool naar school, niet ten goede.
We zien in de praktijk drie problemen:
- In de eerste plaats hebben professionals op voorscholen en scholen in het algemeen onvoldoende kennis over wat er onder zelfsturing wordt verstaan.
- In de tweede plaats weten professionals niet goed hoe de ontwikkelingslijnen van zelfsturing bij peuters en kleuters verlopen. Als je niet precies weet wat je wel en niet kunt verwachten in verschillende fasen van de ontwikkeling, schiet ook de overdracht van kindgegevens van voorschool naar school op het gebied van zelfsturing tekort.
- Ten derde is er onvoldoende zicht op hoe je de ontwikkeling van zelfsturing planmatig, doelbewust en ontwikkelingsgericht stimuleert. Dit komt deels doordat de bestaande peuter- en kleuterprogramma’s en (observatie)instrumenten te weinig aanknopingspunten bevatten om in een doorgaande lijn aan zelfsturing te werken, en deels doordat professionals deze vaardigheden onvoldoende beheersen.
Zelfsturing stimuleren in een doorgaande lijn
Om de ontwikkeling van zelfsturing bij het jonge kind te stimuleren, biedt de speelse context in de voorschool fantastische en unieke mogelijkheden (Bodrova & Leong, 2007). Waar heel jonge kinderen nog bezig zijn met het ontdekken en ervaren van spelmaterialen, veelal in hun eentje, zien we in de kleuterfase via eenvoudig constructiespel en rolgebonden handelingen, steeds meer complex samenspel en rollenspel ontstaan.
Spel doet in verschillende fasen van de spelontwikkeling op allerlei manieren een beroep op de zelfsturing van kinderen, bijvoorbeeld bij
- samenwerken;
- de aandacht vasthouden;
- flexibel inspelen op initiatieven en spelideeën van andere kinderen;
- materialen delen, keuzes maken, problemen oplossen en spelplannetjes maken.
Daardoor krijgt het kind veel kansen om deze competenties te oefenen. Professionals kunnen hier op inspelen door het spel van kinderen goed te observeren en de spelbehoeften te bepalen. Wanneer mogelijk en gewenst, ondersteunen professionals spelinteracties tussen kinderen, begeleiden, stimuleren en verrijken zij het spel en trekken ze het waar mogelijk op een hoger plan. Vrij spel is dus geen ‘vrij-af’ voor de professional!
Bij de overgang naar het basisonderwijs komt de nadruk in het programma meer en meer te liggen op cognitieve ontwikkeling, met het risico dat de aandacht voor spel en spelbegeleiding - en daarmee deze unieke aanknopingspunten voor het stimuleren van zelfsturing - op de achtergrond raakt.
Ook in de basisschool blijft het noodzakelijk om de mogelijkheden van spel optimaal te benutten, omdat kinderen daarmee hun zelfsturingsvaardigheden kunnen oefenen en uitbreiden.
Wie goed op de ontwikkelingsmogelijkheden van zelfsturing inspeelt, heeft ook oog voor wat dit betekent voor het groepsproces: kinderen helpen en ondersteunen elkaar en leren beter met elkaar samen te werken. Daardoor kun je ze meer verantwoordelijkheid geven, zelfsturend laten werken in groepjes en kun (en moet!) je af en toe een stap terug doen.
Begeleiding bij de overstap van voorschool naar school
Voor het jonge kind is de overstap van voorschool naar school er één van zevenmijlslaarzen. Of een kind zich er nu op verheugt of ertegen opziet, het is hoe dan ook een spannende gebeurtenis. Qua zelfsturing vraagt het van een kind veel: het is een radicale overstap naar een geheel nieuwe en onbekende omgeving met nieuwe regels, nieuwe kinderen, een nieuwe juf, een nieuw gebouw en een nieuw programma. Dit doet een groot beroep op de cognitieve flexibiliteit van het kind en op het gevoel van veiligheid en houvast. Jonge kinderen hebben hier nog veel moeite mee.
Een goede voorbereiding is daarom van groot belang. Je kunt daarbij bijvoorbeeld denken aan een verhaal voorlezen over de overstap naar de school, een bezoekje brengen aan de school, en rituelen zoals het vieren van de verjaardag, afscheid nemen van vriendjes en uitzwaaien.
Op de basisschool is vervolgens een goed wenbeleid van belang en kun je denken aan welkomst- en verjaardagsrituelen of een bezoekje aan of van je oude vriendjes. Ook kun je kinderen ondersteunen in het kennismaken met de nieuwe kinderen, de ruimte, de materialen, het dagprogramma, de rituelen en de regels.
Ondersteuning van ouders
Kinderen ontwikkelen zelfsturing door interactie met hun sociale omgeving.
Professionals kunnen de ontwikkeling van zelfsturing ondersteunen, maar het is vooral van belang dat ouders en opvoeders dit in de thuissituatie doen.
Professionals in de voor- en vroegschool die merken dat jonge kinderen steeds vaker gedragsproblemen en zelfsturingsbeperkingen hebben, wijzen de ouders vaak aan als veroorzaker van het probleem.
Ouders zouden tegenwoordig hun kinderen veel dingen uit handen nemen en hen teveel voor tegenslagen behoeden. Ze zouden weinig grenzen stellen, ze zijn onvoldoende duidelijk of durven geen nee te zeggen. Ook zouden ouders de vrije tijd van hun kinderen erg volstoppen en hen ‘meeslepen’ van activiteit naar activiteit, waardoor kinderen weinig ruimte krijgen om zelf keuzes te maken en zelf na te denken over hoe ze hun tijd willen invullen.
Ongeacht of dit wel of niet werkelijk het geval is, voor sommige kinderen zijn de omstandigheden thuis een belemmering voor een goede ontwikkeling van zelfsturing doordat de ouders - om wat voor reden dan ook - niet goed in staat zijn om hun kind een optimale thuissituatie te bieden (Shonkoff e.a., 2012).
Het is in het belang van het kind als voorscholen en scholen ouders ondersteunen bij de opvoeding van hun kind, met name op het gebied van zelfsturing. Zij kunnen de ouders aan de hand van concrete voorbeelden inzicht geven in wat zelfsturing is en wat kinderen op een bepaalde leeftijd wel of niet zouden moeten kunnen. Dit kan een onderdeel zijn van gesprekken met ouders over de ontwikkeling van hun kind en van het overdrachtsgesprek. Pedagogisch medewerkers en leerkrachten kunnen laten zien hoe zij zelf werken aan de ondersteuning van zelfsturing en kunnen ouders tips geven hoe ze hieraan thuis kunnen bijdragen.
Tot slot
Er zijn hele goede redenen om de ontwikkeling van zelfsturing centraal te stellen in de doorgaande lijn van voorschool naar basisschool. Door dat te doen, helpen we peuters en kleuters om zich optimaal voor te bereiden op leren en ontwikkelen in de school en zelfs op hun latere leven. Ook voorkomen we hiermee (gedrags) problemen en dat is in het belang van het kind, maar ook in het belang van de groep.
Bronnen
- Barnett, W.S., Yarosz, D., Thomas, J. & Hornbeck, A. (2006). Educational Effectiveness of a Vygotskian Approach to Preschool Education: A Randomized Trial. Rutgers / NJ: National Institute for Early Education Research.
- Bodrova, E. & Leong, D. J. (2007). Tools of the Mind: The Vygotskian Approach to Early Childhood Education (2nd ed.). Columbus OH: Merrill / Prentice Hall.
- Diamond, A., Barnett, W.S., Thomas, J. & Munro, S. (2007). Preschool Program Improves Cognitive Control. Science, 30 November 2007: 1387-1388.
- Moffitt, T. E., Poulton, R. & Caspi, A. (2013). Lifelong Impact of Early Self-Control: Childhood self-discipline predicts adult quality of life. American Scientist, 101(5), p. 352-359.
- Oberon (2018). Passend onderwijs en de aansluiting met de jeugdhulp in Rotterdam. Rapport naar aanleiding van onderzoek in opdracht van Gemeente Rotterdam en PPO. Utrecht: Oberon.
- Shonkoff J.P. & Garner, A.S. (2012). The lifelong effects of early childhood adversity and toxic stress. Pediatrics, January 2012;129(1), p. 232-46.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Gerelateerd
Medilex Onderwijs
Wij-leren.nl Academie
Aurecool
