Sociaal-emotioneel leren op school

Kees van Overveld

Gedragsdeskundige; eigenaar bij Trainingsbureau voor het onderwijs

  

  Geplaatst op 2 maart 2021

Kinderen brengen een belangrijk deel van hun jeugd op school door. En of ze willen of niet: ze zullen met andere kinderen moeten leren omgaan. Maar vooral: met zichzelf! Dat is de essentie van sociaal én emotioneel leren. Dat leren gaat veelal vanzelf, gewoon tijdens dagelijkse contacten. Een school kan besluiten om meer planmatige aandacht te schenken aan sociaalemotioneel leren door gebruik te maken van een leerplan. In dit artikel zal uiteengezet worden wat onder sociaal-emotioneel leren kan worden verstaan en wat die wetenschap betekent voor het gebruik van SEL-programma’s op school.

Sociaal-emotioneel leren

Sociaal-emotioneel leren (SEL) is het ontwikkelingsproces waarmee leerlingen fundamentele levensvaardigheden verwerven. Het gaat om vaardigheden waarmee we onszelf, onze vriendschappen en ons leven effectief en moreel verantwoord kunnen vormgeven. Concreet gaat het om levensvaardigheden als het herkennen van emoties bij jezelf en de ander, het managen van heftige emoties, voor anderen zorgen, verstandige beslissingen nemen, gezonde relaties aangaan met anderen en uitdagende situaties effectief oplossen.

Veel van deze competenties verwerven we spontaan tijdens de contacten met anderen. Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is het in het onderwijs niet ongebruikelijk om op het rooster tijd te ruimen voor lessen over sociale en emotionele vaardigheden.

Het aanbod aan programma’s, leskisten en projecten is inmiddels enorm.

Maar wie de databank Effectieve Jeugdinterventies van het Nederlands Jeugdinstituut raadpleegt, ziet dat slechts een beperkt aantal preventieve programma’s werkzaamheid en effectiviteit in onderzoek heeft bewezen. Voorbeelden van dergelijke effectieve SEL-programma’s zijn Kanjertraining, PAD en de Vreedzame School.

Noodzaak SEL-programma’s

Sommige leraren en ouders vragen zich af of het wel nodig is dat de school tijd en aandacht geeft aan SEL-lessen. Naar mijn mening is dat echter zeker nodig; het wordt tijd dat het onderwijs weer in balans komt. De laatste decennia hebben de schoolse vakken (rekenen, taal en lezen) veel aandacht gekregen. Het welzijn van het kind is daarbij op de achtergrond geraakt.

We moeten mijns inziens terug naar een gezonde verhouding tussen die academische en sociaal-emotionele vaardigheden.

In de ons omringende landen wordt die benadering ook wel ''teaching the whole child'' genoemd.

Er is inmiddels veel internationaal onderzoek beschikbaar waaruit blijkt dat het gebruik van SEL-programma’s een positieve invloed op de ontwikkeling van de leerling heeft. Hier volgt een korte (onvolledige) opsomming van onderzoeksresultaten:

  • Afname gedragsproblemen
  • Toename prosociaal gedrag
  • Positievere houding t.a.v. zichzelf en de ander
  • Toename sociale vaardigheden
  • Afname emotionele stress
  • Positiever zelfbeeld
  • Beter resultaat schoolse vaardigheden (!) (Zie verder Durlak et al., 2015)

Effectieve SEL-programma’s

Niet ieder SEL-programma is even effectief. In mijn laatste boek (SEL, 2017) ga ik uitgebreid op de drie cruciale fasen in:

  • de voorbereiding op de keuze voor een nieuw of ander programma;
  • de implementatie van het programma binnen de school;
  • de verankering van het programma binnen de school- en omgevingsstructuur.

In elke fase zijn er werkzame bestanddelen te onderscheiden die bepalen óf en in welke mate een programma effectief zal zijn. Ik ga op twee van die bestanddelen in: SAFE en de vijf SEL-competenties. Deze bestanddelen kunnen de school helpen bij het beoordelen van een SEL-methode.

Het eerste bestanddeel is het zogenaamde SAFE-principe. SAFE verwijst naar vier voorwaarden waarmee ontwikkelaars van een SEL-programma bij de ontwikkeling van de lessen rekening dienen te houden. Programma’s die zijn geconstrueerd met behulp van de SAFE-principes blijken effectief. De vier principes zijn opgenomen in onderstaand overzicht.

Het tweede bestanddeel betreft de focus van het SEL-programma: aan welke competenties besteedt het programma aandacht? In de internationale literatuur wordt steeds vaker voor een zo breed mogelijke focus gepleit. De vijf SEL-competenties van de organisatie CASEL (www.casel.org) worden wereldwijd als een belangrijke standaard gezien. Ik ga hieronder op deze competenties in.

De vijf SEL-competenties

Het aanleren van SEL-competenties kan aan het bereiken van een veilige leer- en leefomgeving binnen het onderwijs bijdragen. De levensvaardigheden waar het om gaat, zijn uitgewerkt in drie groepen competenties: de ik-competenties, de jij-competenties en de wij-competenties.

1. Competentie 1: Besef van zichzelf

Besef hebben van zichzelf (of zelfbesef) verwijst naar de bewuste kennis die een leerling van zichzelf heeft. De nadruk ligt hierbij op de emotie. Een leerling met zelfbesef kan lichaam en gevoel aan elkaar koppelen.

2. Competentie 2: Zelfmanagement

Zelfmanagement is het controleren van je gedachten en je handelingen, waardoor op weloverwogen wijze een strategie kan worden bedacht en ingezet om een (mogelijk) probleem effectief en doelgericht het hoofd te bieden. Daarbij houd je rekening met (heftige) emoties die je bij jezelf bemerkt.

3. Competentie 3: Besef van de ander

Besef van de ander is de wetenschap dat de gevoelens, gedachten en het gedrag van de ander kunnen verschillen of overeenkomen met je eigen gevoelens, gedachten en gedrag, en dat je altijd de keuze hebt om je eigen gedrag aan de ander aan te passen.

4. Competentie 4: Relaties hanteren

Relaties hanteren is de vaardigheid om in verschillende contexten op constructieve en positieve wijze sociaal gedrag te kunnen uitvoeren. Het gaat over relaties aangaan, onderhouden en het voorkomen van uitsluiting en probleemgedrag. Ook het weerstaan van sociale druk en het oplossen van problemen horen daarbij.

5. Competentie 5: Keuzes maken

Keuzes maken wil zeggen dat je de kennis, vaardigheden en attitudes, die zijn afgeleid van de andere vier SEL-competenties, inzet om in diverse sociale contexten verantwoordelijke keuzes te maken voor jezelf, de ander en de omgeving. Deze vijfde competentie is vooral een morele competentie.

Speciale aandacht voor de ik-competenties

Ik spreek regelmatig leraren over gedragsproblemen van leerlingen. Daarnaast kom ik bijna wekelijks in klassen om problematische interacties te observeren.

Wat ik hoor en zie, is dat veel leerlingen in de problemen komen, omdat ze onvoldoende besef hebben van dat wat er in hun lichaam omgaat.

Belangrijke signalen als hoofdpijn, spierspanning of kippenvel worden niet herkend, maar zorgen wel voor gevoelens van onbehagen. Dat onbehagen zorgt er vaak voor dat kinderen ontladen via fysieke agressie. Het is hun manier om van die ongemakkelijke gevoelens af te komen.

Ik schat dat zo’n 75 procent van alle gedragsproblemen op gebrekkig zelfbesef en/of zelfmanagement terug te voeren is. Hoe mooi zou het zijn als we die kinderen het volgende zouden kunnen leren:

  • het herkennen van belangrijke signalen in het lichaam (interoceptie);
  • het benoemen van de signalen d.m.v. gevoelswoorden als woedend, angstig of gefrustreerd;
  • het op gepaste wijze reageren op een (potentiële) bedreiging (zelfmanagement).

Het werken aan de ik-competenties zal voor de meeste leerlingen effectiever zijn dan het volgen van een sociale vaardigheidstraining. In zo’n training ligt de nadruk meestal op de jij-competenties, maar daar zit vaak niet het probleem. Leer kinderen dus ook − en vooral − omgaan met zichzelf!

Afsluitend

In dit artikel wordt bepleit dat scholen meer aandacht aan SEL zouden moeten besteden. Scholen die dat al doen en gebruik maken van een programma, zouden de handleiding nog eens kritisch moeten bekijken. Zijn de lessen opgebouwd volgens het SAFE-principe? Heeft het programma wel een brede focus? Krijgen de ik-competenties voldoende aandacht?

Om die laatste twee vragen te kunnen beantwoorden, heb ik de SEL-scan ontwikkeld.

Met behulp van die scan kunnen scholen het eigen SEL-programma kritisch analyseren. De scan is als bijlage aan dit artikel toegevoegd.
Ik wens elke leerling een ge-SEL-lige schooltijd toe!

Bijlage: SEL-scan

Werkwijze

In de SEL-scan is in de linkerkolom per SEL-competentie een aantal relevante doelen vermeld. Het gaat om lesdoelen die zijn terug te vinden in methodes voor sociaal-emotioneel leren.
Neem een handleiding van de SEL-methode die op de eigen school wordt gebruikt. Loop de lessen van een specifieke klas door (bijvoorbeeld klas 4) en kijk welke lesdoelen in dat jaar worden aangeboden. Zet een kruisje in de kolom aanwezig? als je het lesdoel herkent.

Kijk vervolgens bij welke SEL-competentie het lesdoel thuishoort. Noteer de nummers van de lessen in de kolom met de tekst lesnummer. Als je de complete serie lessen van een specifieke klas hebt bekeken, kun je nagaan of alle SEL-competenties in gelijke mate aan bod komen. Als sommige competenties niet of nauwelijks aan bod komen, ga dan na op welke wijze het lesaanbod kan worden gecompleteerd.

Bronnen

  • Durlak, J.A., Domitrovich, C.E., Weissberg, R.P. & Gullotta, T.P. (Eds.). (2015). Handbook of Social and Emotional Learning. Research and Practice. New York, London: Guilford Press.
  • Overveld, K. van (2017). SEL: Sociaal-emotioneel leren als basis. Huizen: Uitgeverij Pica.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Professionalisering
Cursussen, congressen en opleidingen
Cursussen, congressen en opleidingen
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
Webinar
Burgerschap: noodzaak of hype?
Burgerschap: noodzaak of hype?
In gesprek met Jan Bransen - gratis toegang
Wij-leren.nl Academie 
Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Gratis webinar
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Bekende experts delen hun kennis
Wij-leren.online Academie 
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!Handboek gedrag op school
Handboek gedrag op school - Anton Horeweg.
Machiel Karels
Opvoeden
Opvoeden: opvattingen - middelen - maatschappelijke betekenis.
Arja Kerpel
Sociaal emotionele vaardigheden, basis voor je leven
Sociaal-emotionele vaardigheden: de basis voor je leven leg je op school
Anne-Wil Abrahamse
Wereldgericht onderwijs -1-
Wereld-gericht onderwijs: vorming tot volwassenheid
Gert Biesta
Veilige school
Een veilige school. Veiligheid in 5 stappen.
Elena Carmona van Loon
Sociale veiligheid - omgaan met angst en boosheid
Sociale veiligheid - over (dis)functionele angst en boosheid -2-
Henk Galenkamp
Leren van een praktijkvoorbeeld Kracht in Controle
Sociaal-emotioneel leren op het VO - Een praktijkvoorbeeld
Anne-Wil Abrahamse
Sociale veiligheid consequent betrouwbaar toegankelijk polyvaaltheorie
Sociale Veiligheid: wat we voor leerlingen kunnen betekenen -3-
Henk Galenkamp
Preventie gedragsproblemen
Onderwijs en gedragsproblemen: Prioriteit voor preventie
Kees van Overveld
Klassenfeestjes, manier om sociale uitsluiting tegen te gaan
Klassenfeestjes, een feestelijke manier om sociale uitsluiting tegen te gaan
Laura Batstra
Hoe help je leerlingen hun emoties te reguleren
Hoe help je leerlingen hun emoties te beheersen?
Tesha Robinson
Hoe help je leerlingen hun emoties te reguleren
Hoe help je leerlingen hun emoties te beheersen?
Tesha Robinson
SEL
SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis
Arja Kerpel
SEL en gedrag in de groep
SEL en gedrag in de groep - Sociaal emotioneel leren in de praktijk
Marleen Legemaat
Sociaal? Vaardig!
Sociaal? Vaardig! Het stimuleren van de sociaal-emotionele vaardigheden
Arja Kerpel
Pittige pubers
Pittige pubers - Opvoeden van je puber met ADHD of autisme
Marleen Legemaat
Executieve functies in de klas
Executieve functies in de klas - praktische gids voor leerkrachten
Arja Kerpel


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Bestaat het menselijk kwaad? Klaas Rozemond
Bestaat het menselijk kwaad? Klaas Rozemond
redactie
Omix Webtalks met Jitske Kramer - Culturen en tribes in het onderwijs.
Omix Webtalks met Jitske Kramer - Culturen en tribes in het onderwijs.
redactie
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
redactie
Hoe wordt de mens gevormd door zijn tribe? Tjipcast 035
Hoe wordt de mens gevormd door zijn tribe? Tjipcast 035
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



basisbehoeften
executieve functies
gedragsproblemen
groepsvorming
morele ontwikkeling
ontwikkelingsgebieden
psychosociale ontwikkeling
sociaal-emotionele ontwikkeling
welbevinden

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest