Focus! Ontwikkel aandacht en concentratie bij jonge kinderen

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 22 februari 2024

>> Focus! Ontwikkel aandacht en concentratie bij jonge kinderen direct bestellen.

Aandachtstekort lijkt hét probleem van het onderwijs te worden. Iets dat vroeger vanzelfsprekend was, moet nu actief worden bevorderd in deze overprikkelde tijd. In het boek Focus! Ontwikkel aandacht en concentratie bij jonge kinderen laat Johan Eichhorn zien hoe kinderen aandacht kunnen trainen en ontwikkelen. Want aandacht geven aan iets is een voorwaarde om tot leren te komen.

Gedrag (aandachtsgewoonten) dat wordt geleerd in een rustige omgeving beklijft beter dan in een wat rumoerige omgeving.

In deze globale samenvatting - die de opbouw volgt in zes hoofdstukken -focussen we op enkele onderwerpen uit dit boek.

1. Aandacht en concentratie

Er zijn verschillende soorten concentratie, bijvoorbeeld vrijwillige concentratie en gedwongen concentratie.

Om je te kunnen concentreren moet je:

Jezelf ergens op kunnen richten;
Jezelf van iets anders kunnen afsluiten.

Onze hersenen hebben de neiging zich te richten op iets nieuws. Voor jonge kinderen zijn veel dingen nieuw, dus kunnen ze zich moeilijk afsluiten. Maar jonge kinderen kunnen ook alles om zich heen uit schakelen en iets heel erg geconcentreerd onderzoeken.

Goed functionerende zinguigen en een bepaalde mate van visuele en auditieve rust en stimulering vanuit de omgeving zijn voorwaarden waardoor het kinderbrein zich kan ontwikkelen.

2. De ontwikkeling van de aandacht

Omdat goed functionerende zintuigen belangrijk zijn om de aandacht te kunnen richten, is het goed om alert te zijn op zintuigelijke problemen. Vaak compenseren kinderen auditieve of visuele problemen. Ouders moeten zich er ook van bewust zijn dat gebruik van koptelefoons gehoorschade kan veroorzaken en langdurig gebruik van beeldschermen invloed heeft op het zicht van kinderen. In dit hoofdstuk is een lijst van signalen die wijzen op slechthorendheid of slechtziendheid opgenomen.

Ook rust is een belangrijke voorwaarde voor het ontwikkelen van aandacht.

De planning en organisatie van het gezinsleven vraagt om bezinning als het gaat om rust.

1. Zintuiglijke rust

Wanneer er constant achtergrondgeluiden zijn, zoals een televisie die aanstaat, harde geluiden om kinderen heen, ontwikkelen ze onbewust de vaardigheid om zich slechts fragmentarisch te ‘richten.’ De slaapkamer van kinderen moet niet zozeer een plek zijn die uitnodigt tot spelen en ontdekken, maar ook tot slapen, rusten en ontspannen. Het is belangrijk dat speelgoed ordelijk en overzichtelijk is opgeruimd.

2. Fysieke rust

Jonge kinderen zijn veel actief bezig. Het is belangrijk dat ze zich bewust worden van de overgang tussen activiteiten, dat er een begin en een einde is. Volwassenen moeten hen leren hierin te begrenzen zodat ze afschakelen voordat ze aan iets nieuws beginnen.

Het letterlijk afsluiten van een activiteit biedt fysieke rust.

3. Innerlijke rust

Door voorspelbaarheid en nabijheid biedt je kinderen veiligheid – ze weten waar je bent. Dit biedt hen innerlijke rust waarvanuit ze zich kunnen richten.

Eenvoudige afspraken, regels en routines kunnen bijdragen aan (innerlijke) rust.

Stoor het kind niet onnodig in zijn spel.
Leer het kind dingen op te ruimen voor dat je met iets nieuws begint.

Veel ouders ervaren stress door het combineren van werk en gezin. Ongewild kan deze stress op het kind worden overgebracht. Het drukke leven van de ouders kan onbedoeld zorgen voor overbelaste en angstige kinderen.

Het jonge kind legt in zijn eerste levensjaren het vermogen aan tot aandachtig kijken, luisteren, voelen en proeven. Dit is nodig om later te kunnen leren lezen, rekenen, schrijven, enz. De volgorde van dit (brein) leren is:

Reactief en ervarend leren: vanaf de geboorte tot 2,5 jaar en later; kinderen leren door nabootsing, oefening, en veel herhaling;
Patroonherkennend leren; peuters en kleuters proberen door ervaringsleren grip op de werkelijkheid te krijgen door te ordenen, zoals met begrippen: groot en klein, dik of dun;
Bewust en denkend leren; bij veel van de oudste kleuters zien we rond hun zesde verjaardag een stap richting bewust en denkend leren. Dit heeft ook te maken met rijping van de cortex.

Voor jonge kinderen is spelen de manier waarop ze zich ontwikkelen. De rol van de omgeving is hierbij van belang, omdat aandacht zich ontwikkelt in wisselwerking met deze omgeving.

3 Innerlijke rust bereiken

Rust in het gezin, de kinderopvang of de klas ontstaat in de eerste plaats vanuit de volwassene.

Hoofdstuk drie gaat over het bereiken van innerlijke rust. Dit geldt zowel volwassenen als kinderen. Want volwassenen hebben rust nodig om aandacht aan iemand anders te kunnen besteden. Daarom is zelfzorg heel belangrijk voor de volwassene: door middel van structuur en planning, eenvoudige techniekjes of meditatie is zelfzorg te verwezenlijken, waardoor onrust gemakkelijker te herstellen is.

Zelfzorg betekent ook dat je rustmomenten voor jezelf plant. Dit lukt beter als je een vast (globaal) dagritme hanteert, waarbinnen je voor jezelf bewust rustmomenten inlast.

Door bewust rustmomenten voor jezelf te orgniseren laat je ook aan kinderen zien dat je niet altijd bezig (beschikbaar) kunt zijn.

Het is een uitnodiging aan kinderen om jouw goede voorbeeld na te volgen én om om te gaan met uitgestelde aandacht.

Fysieke nabijheid is belangrijk voor de innerlijke rust van het kind. Hierbij kunnen worden ingezet: Stilte oefeningen, spelletjes, geleid spel, geleide fantasie, meditatie. Hierdoor kunnen kinderen oefenen in het richten van aandacht.

Hoofdstuk 4 Leren kijken, luisteren en (be)grijpen thuis en in de opvang (0-4 jaar)

Het is belangrijk dat kinderen goed kunnen kijken, luisteren en voelen. Hierdoor gaan jonge kinderen de wereld om hen heen begrijpen.

Het is belangrijk dat een kind met nieuwe en interessante dingen in contact komt en dat hij wat te kiezen heeft, maar vermijd overstimulatie.

Als er teveel prikkels zijn, kan het kind niet leren zijn aandacht langere tijd op één ding te richten.

Zet een jong kind/baby een poosje op een rustig plekje in bijvoorbeeld een wipstoeltje, zodat hij rustig dingen kan bekijken in zijn omgeving.

In dit hoofdstuk komt de verdere ontwikkeling van het kind van 0 tot 4 jaar aan de orde en welke stimulansen kinderen van ouders en opvoeders kunnen krijgen om aandachtig kijken en luisteren te oefenen.

Hoofdstuk 5 Oefenen in kijken en luisteren op school

Het fundament van aandachtig gedrag wordt in de eerste levensjaren gelegd. Hierop kan op school verder gebouwd worden. Spel biedt veel mogelijkheden om aandachtig gedrag te oefenen.

Spel:

Is van betekenis voor de sociale ontwikkeling; kinderen stemmen door goed naar elkaar te kijken op elkaar af;
Is van betekenis voor de emotionele ontwikkeling. Het kind geeft uitdrukking aan gevoelens en ervaringen en schept orde in de hoeveelheid indrukken;
Is van belang voor taaldenkontwikkeling, vooral het rollenspel. Spel is een bijzondere vorm van denken.
Is van belang voor de grove en fijne motoriek;

Hoofdstuk 6 Leren kijken en luisteren op school (6-7 jaar)

In dit hoofdstuk komen activiteiten aan de orde die de visuele en auditieve waarneming van het jonge schoolkind stimuleren. Dit biedt oefeningen om geconcentreerd te leren luisteren.

Samen activiteiten ondernemen is de sleutel tot luisterbereidheid en hieraan gaat bewustwording van geluid vooraf.

Het hoofdstuk geeft voorbeelden van activiteiten waarmee je als leerkracht de aandacht van de leerlingen probeert te richten – luisteren en kijken – en vast te houden, zodat leerlingen de leerkracht (op)volgen, tot handelen komen en hun opdracht volbrengen. Veel aandacht in dit hoofdstuk ook weer voor luisterspelletjes, en de bewustwording van de leerlingen van stilte. Rust en stilte zijn nodig om te komen tot aandacht. Kinderen verkennen samen met hun leerkracht de balans tussen inspanning en ontspanning, tussen zit en doe-activiteiten. Ook interactief voorlezen kan helpen bij het bevorderen van goed ‘luistergedrag’.

De kleuterpraktijk biedt veel kansen voor leerkrachten om bewust met werkhoudingsvaardigheden aan de slag te gaan. Aandachtig gedrag is een belangrijke voorwaarde om succesvol te ‘leren leren.’

Recensie:

De auteur ontdekte de waarde van aandacht en rust tijdens een herstelperiode waarin hij een mindfulnesstraining volgde. Zijn drive om in een onrustige wereld vol prikkels kinderen weer te leren focussen is bijzonder inspirerend. Dat hij daarbij aandacht vraagt voor stilte en rust – zelfs in de vaak zo onrustige schoolomgeving- is belangrijk in deze tijd die vooral kinderen veel wil leren door telkens nieuwe prikkels en informatie. Ik denk dat het boek je meer bewust maakt van wat aandacht richten eigenlijk is, dat daar voorwaarden voor nodig zijn en dat dat niet altijd vanzelf gaat. Door de vele voorbeelden leest het lekker weg, en de tips en suggesties maken het tot een praktisch boek.

Belangrijk is ook zijn aandacht voor het feit dat de basis van aandacht gelegd wordt in de allereerste kindertijd. Eigenlijk is het boek gedeeltelijk weer een pleidooi voor (de ouderwetse) rust en regelmaat, omdat dit goede voorwaarden zijn waarvan uit het jonge kind kan komen tot aandacht schenken aan iets.

Een waardevol boek voor ouders, (kleuter)leerkrachten en pedagogisch medewerkers die werken met jonge kinderen.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!