Kennisplatform
Zo doe je een ontwikkelingsgerichte audit

Executief functioneren kun je leren

Brasz en Myra den Haan, W. (2018). Executief functioneren kun je leren.
Geraadpleegd op 07-12-2024,
van https://wij-leren.nl/executieve-functies-ontwikkelen-tips-aandacht-concentratie.php
Geplaatst op 26 februari 2018
executieve functies ontwikkelen leermodel

Ken jij ze ook? Die kinderen in de klas die je soms tot wanhoop drijven omdat ze nooit hun werk op tijd afkrijgen? Of die leerlingen die nog voordat je de vraag gesteld hebt het antwoord al geven… ook al heb je al duizend keer gezegd dat ze op hun beurt moeten wachten? Van die kinderen waar je collega over zegt dat hij het vorig jaar ook al vaak besproken heeft?

In gesprek met deze kinderen lijken ze heel goed te beseffen dat er iets niet goed gaat, maar tegelijkertijd lijken ze niet in staat om hun gedrag te veranderen. En wat misschien nog wel het ergste is: de kinderen weten zelf ook niet hoe dat komt. Het klinkt zo makkelijk als we het erover hebben, maar waarom lukt het hen dan toch niet?  De vraag is nu: wat ga je doen? Er lijkt iets aan de hand met de executieve functies van deze kinderen. Het goede nieuws is: executieve functies zijn te ontwikkelen. En vaak is het nog makkelijker dan je denkt want ook hier geldt immers: alles wat aandacht krijgt groeit.

Wat zijn executieve functies?

De executieve functies worden ook wel regelfuncties van de hersenen genoemd. Die zijn nodig om gedrag te sturen, om zo doelgericht mogelijk en efficiënt te kunnen handelen. Dawson en Guare (1) onderscheiden de volgende functies:

Denken (cognitie)

  • Planning
  • Organisatie
  • Timemanagement
  • Werkgeheugen
  • Metacognitie

Doen (gedrag)

  • Reactie-inhibitie (nadenken voordat je iets doet)
  • Emotieregulatie
  • Volgehouden aandacht
  • Taakinitiatie
  • Flexibiliteit
  • Doelgericht doorzettingsvermogen

Vanaf de wieg in ontwikkeling

De basis voor de executieve functies wordt vóór de geboorte gelegd. Executieve functies zijn dus aangeboren, maar ontwikkelen zich door tot in de pubertijd. Executieve functies worden gevormd en ontwikkelen zich door zowel fysieke veranderingen in de hersenen als door levenservaringen. Deze worden door kinderen opgedaan in relatie met anderen, in de groep en in de wereld. (2)

Enkele voorbeelden van situaties en activiteiten waarbij executieve functies een rol spelen zijn:

  • Een jong kind kan al een korte tijd wachten zonder de orde te verstoren. (respons-inhibitie)
  • Peuters en kleuters kunnen speelgoed delen. Ze kunnen, na wat aansporing, speelgoed op de juiste plaats terugleggen. (emotie-regulatie, organisatie)
  • Een jong kind kan aanwijzingen van een of twee stappen onthouden en opvolgen. (werkgeheugen)

De genoemde situaties zul je allemaal herkennen. Ook al in de voor- en vroegschoolse periode.
Het is belangrijk dat alle leerkrachten op de hoogte zijn van het belang en de invloed van executieve functies op het gedrag en het leren van kinderen.
Wij stellen dat het ondersteunen van executieve functies een onderdeel moet worden van het aanbod op school. En net als met veel dingen is het bewustzijn hiervan een eerste (en misschien wel de belangrijkste) stap.

Executief functioneren kun je leren!

Onderwijsbehoeften en executieve functies

Bij het in kaart brengen van de onderwijsbehoeften van een kind, kan inzicht in de executieve functies (3) van het kind helpen om deze behoeften scherper te krijgen.
Het is belangrijk dat leerkrachten inzicht hebben in de executieve functies van leerlingen omdat dit iets zegt over het vermogen het geleerde toe te passen in andere situaties. Goed ontwikkelde executieve functies leveren een belangrijke bijdrage aan het schoolsucces, misschien nog wel meer dan de intelligentie die een leerling bezit. Tevens verklaart het waarom leerlingen met zwakke executieve functies grote problemen ervaren met leren, starten, veranderen en stoppen van gedrag.(4)

Leerlingen met onderontwikkelde executieve functies kunnen op twee manieren ondersteund worden: Enerzijds kan de leerkracht steun bieden door controle uit te oefenen, schema’s en planningen te maken en andere ingrepen te doen die ervoor zorgen dat de leerling minder gebruik hoeft te maken van zijn/haar executieve functies. Maar uiteindelijk wil je dat een kind leert om zelf aan het roer te staan. Daarom is het belangrijk om kinderen te leren dat er ondersteunende vaardigheden zijn, deze aan te leren, deze te gebruiken en ze te motiveren om deze verder te ontwikkelen en steeds beter in te zetten bij het uitvoeren en realiseren van doelen.

Uit de praktijk

Tijdens ons werk komen we veel in scholen waar we kinderen zien met grote koptelefoons op hun oren. Als we de leerkracht vragen wat de reden is van de inzet van de koptelefoon horen we vaak dat dit de afspraak is die op school gehanteerd wordt voor kinderen die niet goed taakgericht kunnen werken. Na doorvragen vertellen leerkrachten vaak dat het maar tijdelijk werkt: als het leuke ervan af is gebruiken de kinderen het niet meer. Herkenbaar? Vermoedelijk is er te vroeg naar het ‘medicijn’ gegrepen, zonder goed te begrijpen wat de leerling echt nodig heeft.

En misschien ken je deze ook wel: de groepen waar de fietsbanden tussen de tafelpoten hangen, zodat kinderen kunnen wiebelen ter bevordering van de concentratie. Op het jeugdjournaal (8) is dit te zien geweest en vervolgens werd de interventie massaal ingezet.

Zoals je leest zijn er legio drijfveren te noemen voor de inzet van een interventie, maar of ze doelgericht en doeltreffend zijn is maar de vraag. Wellicht kom je het in je eigen school of in je eigen groep ook wel tegen. Welke beweegreden heb je om het kind deze materialen aan te bieden? En met welk doel?

Good practice

Op OBS de Linde in Oldenzaal wordt planmatig aan executieve functies gewerkt. Kim Nijmeijer,  leerkracht van groep 4, is heel blij met de resultaten van het sturen op executieve functies. De school maakt hierbij gebruik van Wijzer in executieve functies een handleiding met spelletjes om executieve functies bij leerlingen te versterken (6).

Aan het begin van het schooljaar ontstond bij Kim de behoefte om te gaan werken aan executieve functies, omdat leerling A. onvoldoende tot werken kwam. Aan de intelligentie van A. kon het niet liggen. Deze was bovengemiddeld. Ze vroeg de intern begeleider om de leerling tijdens een les te komen observeren en te kijken wat A. precies deed tijdens de les. Ze hoopte daarin de aanleiding te vinden voor een gesprek met A. Tijdens de observatie viel het op dat A. moeite had om met zijn taak te beginnen en toen hij eenmaal begonnen was, wat het moeilijk zijn aandacht bij de taak te houden.

De observatie leverde voldoende informatie op voor Kim om met A. in gesprek te gaan en te werken aan bewustwording. Het gesprek voerde ze aan de hand van een kindplan  (5)
Het gesprek bevatte waardevolle informatie voor de probleemoplossing, het gaf Kim én A. handreikingen om in kleine stappen te werken aan het gestelde doel.

Voorbeeld van een Kindplan

De inhoud van het eerste plan was als volgt:
Mijn doel is:
Ik wil mijn rekenwerk binnen de afgesproken tijd af hebben.
Om dit doel te bereiken ga ik:
op een stille plek zitten. Het geluid om mij heen brengt mij altijd in de war. Ik weet dan niet meer bij welke som ik gebleven ben.
Mijn leerkracht/ouders/groepsgenoten helpen mij door:
- mij niet af te leiden
- de juf spreekt voor het werken een tijd met mij af
- de juf zet de time-timer voor mij neer
- een hulpmiddel te geven waarop ik kan zien welke sommen ik moet maken
- juf controleert en evalueert met mij of het gelukt is
Afspraken:
- ik krijg een kaartje dat mij ondersteunt de goede stappen te zetten
- juf helpt mij de goede stappen te nemen
- ik krijg een time-timer en een kaartje waarop staat welke sommen ik moet doen en waarop ik de gemaakte sommen kan afkruisen
Evaluatie:
Het is heel goed gegaan. Het lukt mij nu om meteen met mijn werk te beginnen. Ik gebruik hiervoor het stappenkaartje en juf helpt mij goed. Hierdoor krijg ik mijn werk binnen de tijd af en heb ik tijd over om te tekenen.

De volgende stap

Het doel was na één plan al bereikt, maar A. was nog niet helemaal tevreden en wilde graag een volgende stap zetten. Zijn volgende doel was om alle stappen zelfstandig te nemen, zodat juf hem niet meer hoefde te helpen. De behoefte aan autonomie bleek groot bij A. En het vorige succes smaakte naar meer.

In gesprek met Juf kwam hij erachter dat hij tijdens de instructie goed zou moeten opletten, zodat hij tijdens het werken weet wat hij moet doen. Hij vroeg aan Kim om met hem te controleren en te evalueren, maar er vond tegelijkertijd een verschuiving van verantwoordelijkheden plaats. Er kwamen meer verantwoordelijkheden bij A. te liggen: A. wilde zelf de time-timer zetten en hij wilde zelf de te maken sommen op een blaadje schrijven.

Als we aan Kim vragen waar volgens haar de succesfactoren lagen, dan noemt ze drie dingen:

  • de bewustwording van A. van zijn probleem
  • de betrokkenheid van A. bij zijn eigen plan
  • het definiëren van heel kleine stappen in het plan

Tijdens de tweede evaluatie kon er een feestje gevierd worden, want de doelen waren ruimschoots behaald. A. had zelf namelijk ook de transfer gemaakt naar andere vakken.

Ik begin meteen met mijn werk:

  1. Ik heb goed naar de uitleg geluisterd
  2. Ik pak mijn spullen
  3. Ik ga op de stilwerkplek zitten
  4. Ik schrijf op welke sommen ik moet maken
  5. Ik spreek met juf de tijd af
  6. Ik controleer waar ik ben
  7. Als ik klaar ben leg ik mijn schrift op de hoek van de tafel en ga ik rustig op mijn eigen plek werken
Laat de schroef draaien!

Dit was het ondersteunende kaartje dat A. bij het tweede plan op zijn tafel had, uit: Wijzer in executieve functies. (6)

Klassenmanagement en executieve functies

Executieve functies kun je op kindniveau aanbieden, maar zoals we in de inleiding van dit artikel al aangeven zou het in de basis verweven moeten zijn in het aanbod van de leerkracht. Dat voorkomt op groepsniveau veel problemen.
Een goede week- en dagplanning dragen bij aan de ontwikkeling van de executieve functies. Evenals het voorbeeldgedrag van de leerkracht. Als je merkt dat veel kinderen in de groep achterstand hebben in de ontwikkeling van een bepaalde executieve functie, ga dan eens bij jezelf na: hoe zit het met afspraken rond zelfstandig werken in de groep? Wordt het de kinderen wel goed aangeleerd?

Dit kan voor sommigen overkomen als een open deur, maar toch begint het met het stellen van vragen als deze. Soms zien we namelijk in een groep relatief veel kinderen die niet kunnen plannen of over onvoldoende volgehouden aandacht beschikken.

Nog efficiënter is het wanneer er dit soort afspraken aangepakt worden op schoolniveau. Je stemt met elkaar af: Wat verwachten wij van leerlingen? En wat betekent dit voor ons aanbod? En stuur op die wijze proactief op belangrijke vaardigheden die bijdragen aan het schoolsucces van de leerlingen.

De krachtigste volgorde is dus om de interventies op dat niveau toe te passen waar ze het grootste bereik hebben: van school naar groep naar leerling. Zo bouw je samen aan een zo groot mogelijk schoolsucces van alle kinderen.

Tips

  1. Als je stopt met steun en beloningen, doe dat geleidelijk en niet abrupt. Een vaardigheid aanleren is beter dan afwachten of het kind het vanzelf leert.
  2. Houd rekening met het ontwikkelingsniveau van het kind.
  3. Ga van buiten naar binnen. Begin dus met iets dat buiten het kind is, en trek je geleidelijk terug als de vaardigheid geïnternaliseerd is.
  4. Bij het veranderen van externe factoren gaat het om de omgeving, de taak of de interactie.
  5. Gebruik de intrinsieke motivatie van het kind om iets te leren beheersen.
  6. Zorg dat taken passen bij het inspanningsvermogen van het kind.
  7. Zorg voor aanmoediging.
  8. Geef het kind precies genoeg steun om succes te behalen.
  9. Steun net zo lang totdat het kind succes heeft.

Afkomstig uit: Slim maar… over hoe je de executieve functies kunt versterken (1/3)

Bronnen

(1) Slim maar…, Richard Guare Peg Dawson, 2009, Hogrefe Uitgevers Bv
(2) http://jongekind.slo.nl/informatieplein/executieve-functies
(3) https://wij-leren.nl/executieve-functies-slim-maar.php
(4) http://www.kennisgroepspeciaal.nl/kenniskaarten/executieve-functies
(5) http://zienindeklas.nl/documenten/
(6) Wijzer in executieve functies, Houtman, Losekoot, van der Waals en Waringa, 2017, Uitgeverij Pica
(7) http://www.rtvdrenthe.nl/nieuws/118455/Weken-wiebelen-voor-betere-concentratie
(8) https://jeugdjournaal.nl/artikel/2156315-nieuw-elastiek-tegen-wiebelkonten.html

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.