Cognitieve kennis -2-

Emiel van Doorn

Trainer, mediator, coach, ontwikkelaar mediërend leren en IVP-trainer bij Stichting StiBCO

Geplaatst op 18 januari 2022

Cognitieve en executieve functies. Wat zijn dat? En hoe staan deze in relatie met elkaar? Dit artikel is onderdeel van een serie waarin de cognitieve en executieve functies uitgelegd worden en waarin de relatie gelegd wordt tussen deze functies. Hier staat een overzicht van alle artikelen en bronnen.

Tijdens het leren vragen we enorm veel van het kind. Het moet strategisch kunnen handelen. Onder dit strategisch handelen vallen de cognitieve en executieve functies. Hierbij wordt bijvoorbeeld van ze verlangd dat ze niet ongevraagd van hun stoel afgaan, fouten tussen haakjes plaatsen, niet meer dan één vraag tegelijk stellen, toetsen en opdrachten in de juiste volgorde maken, als ze een vraag niet weten, dat ze naar de volgende vraag gaan en na afloop nadenken over hoe ze het gedaan hebben. Daarnaast wordt veel gevraagd van de metacognitie (zelfsturing). Dit gaat over het leren ‘leren’. Hierbij moeten kinderen zich vragen stellen als: Wat wordt van mij verwacht? Wat werkt voor mij? Hoe zelfstandig moet ik met de leerstof/opdracht/taak omgaan? Ook wordt veel gevraagd van de kennis van het kind, waarop het kind wordt afgerekend.

Metacognitie

Kennis die boven het alledaagse, boven het instrumentele uitstijgt.
Metacognitie zou je vrij kunnen vertalen door nadenken over het eigen denken (overstijgt het nadenken over het eigen leren [leren-leren]).
Mensen bouwen kennis op met behulp van cognitieve functies en ze begeleiden, sturen en evalueren hun leren door metacognitieve strategieën te gebruiken.
Kennis en standpuntbepaling over de hoe van de verkregen kennis en de eigen rol daarin.
Om inzicht te verwerven tijdens het leren zijn er zowel cognitieve als metacognitieve elementen nodig.
Om leerstrategieën efficiënt te kunnen gebruiken is een zekere mate van reflectie nodig. Dit betekent dat metacognitie een belangrijke rol speelt bij het leren (Bjorklund, 2005).
Weten welke cognitieve en executieve functies voor jou zwak of sterk zijn.
Je eigen leerdynamiek kennen.
Weten hoe je denkt, leert etc.
Wat werkt (waar, hoe en wanneer?)
In staat zijn om over je eigen schouder mee te kijken.
Metacognitie vertoont een veel sterkere samenhang met leren dan IQ (Veenman, Kok & Blöte, 2004, John Hattie 2012).

Twee niveaus: cognitie en metacognitie

Met het begrip metacognitie wordt cognitie gestructureerd in twee hiërarchisch verbonden niveaus.

Schema

Wanneer het kind/de leerling met een taak bezig is, kunnen wij de cognitieve functies in combinatie met metacognitie in het volgende schema plaatsen:

Feitenkennis

Terminologie (technische woordenschat muzieknotatie etc.).
Details en elementen (namen van steden, streken, waar je iets kan opzoeken etc.).

Conceptuele/declaratieve kennis (begrippen)

Classificaties, categorieën (tijdsperioden, economische categorieën, soorten rechtspraak etc.).
Principes en generalisaties (Stelling van Pythagoras, de wet van vraag en aanbod etc.).
Theorieën, modellen, structuren (taxonomieën, evolutieleer, bestuur van een land etc.).

Procedurele kennis

Domeinspecifieke vaardigheden en algoritmen (regel van drie kleuren van preparaten etc.).
Domeinspecifieke methoden en technieken (interviewtechniek etc.).
Wanneer is het best om een bepaalde procedure te gebruiken etc.).

Metacognitieve kennis

Strategische kennis (samenvatten is een goede techniek mindmapping helpt mij etc.).
Soorten cognitieve taken en hun kenmerken (hoe moeilijk is statistiek? etc.).
Zelfkennis (eigen sterktes en zwaktes, inschatten van het eigen voorkennisniveau etc.).

Domeinspecifieke kennis (declaratieve kennis)

Dit zijn definities, formules, wetten, verschijnselen en verbanden binnen kennisdomeinen. Dit wordt dikwijls ook conceptuele of declaratieve kennis genoemd. Het is gemakkelijk terug te vinden in expliciet uitgewerkte kennisbronnen zoals boeken, woordenboeken, naslagwerken, etc. Domeinspecifieke kennis kan relatief snel verworven worden. Deze kennis vergeten we relatief snel wanneer die niet regelmatig geactiveerd wordt.

Procedurele kennis

Hieronder vallen methodes waarbij domeinspecifieke kennis wordt gebruikt. Het kan daarbij gaan om zeer specifieke procedurele kennis (bijv. kunnen schaatsen, fietsen, een breuk vereenvoudigen, regelmatige werkwoorden uit het Frans kunnen vervoegen, enz.), maar ook om zeer algemene procedurele kennis (bijv. encoderen van probleem elementen, probleemoplossingsvaardigheden, samenvatten, …). Procedurele kennis is minder gemakkelijk te vinden en op te slaan in klassieke kennisbronnen. Het verwerven van procedurele kennis vraagt meer tijd en energie dan domeinspecifieke kennis.

Metacognitieve kennis

Dit gaat om kennis over hoe onze eigen cognitie, kennisverwerving. Flavell (1976), één van de grondleggers van het nog zeer recente onderzoek over metacognitie omschrijft dit als volgt: “Metacognitie (…) is iemands kennis over de eigen cognitieve processen en producten … (en) de actieve monitoring en uiteraard de eruit volgende regulatie van deze processen bij cognitieve objecten en/of data waarop ze betrekking hebben”.

Cognitieve functies

Het basisidee achter cognitieve functies is dat er een beperkt aantal denkprocessen is, die aan de basis ligt van elke mentale handeling.
De cognitieve functies zijn noodzakelijk om zeer veel verscheidene gebeurtenissen te begrijpen.
Deze denkprocessen zijn min of meer standaard-denkwijzen of betekenisverleners die van toepassing zijn bij tal van gebeurtenissen in ons leven.
Cognitieve functies zijn samengesteld uit een complex van kennis, inzicht, operaties en strategieën.
Cognitieve functies houden evenwel ook andere aspecten in, waarvan vaak wordt aangenomen dat ze niet-intellectueel van aard zijn. Deze aspecten zijn gewoontes, attitudes en motieven evenals voorkeuren.
Een cognitieve functie is dan ook een complexe mengeling van puur cognitieve, precognitieve, affectief-emotionele en attitude-gebonden componenten.
Feuerstein definieert cognitieve functies als 'een mengeling van aanleg, werkhouding, attitudes t.o.v. leren, motieven en strategieën'.

Definities

Reuven Feuerstein

Naar de mening van professor Feuerstein hebben mensen de mogelijkheid hun cognitief functioneren te optimaliseren indien zij participeren in specifieke interacties. Deze verandering wordt teweeggebracht in een zorgvuldige interactie met een deskundig iemand. Door samen te leren ontwikkelt elk individu efficiënte denkvaardigheden en groeit zo uit tot een zelfstandige en onafhankelijke mens.

Carl Haywood

Cognitieve functies zijn volgens professor Haywood fundamenteel voor het begrijpen en leren van een breed scala aan gebeurtenissen en feiten. Eenieder beschikt a.h.w. over een cognitieve gereedschapskist met cognitieve instrumenten die hiervoor essentieel zijn. Dit zijn functies waarmee informatie uit de omgeving op een juiste manier opgenomen, geordend, verwerkt en weergegeven wordt.

Jelle Jolles

‘We moeten jongeren/leerlingen niet leren rekenen, we moeten ze leren denken.’ Jelle Jolles, hoogleraar Neuro- en biopsychologie, mag schoolvakken graag ontleden tot een set cognitieve functies en vaardigheden. Zo krijgen we volgens professor Jolles beter inzicht in wat we onze leerlingen eigenlijk aan het onderwijzen zijn.

Emiel van Doorn

Hij is van mening dat de cognitieve functies dermate essentieel zijn dat we bij het ondersteunen en het begeleiden van jongeren ons er steeds bewust van moeten zijn welke cognitieve functies de jongere/het kind (wel/niet) beheerst en welke cognitieve eisen de opdracht en/of taak vraagt. Het is belangrijk te controleren of de cognitieve functies en eisen met elkaar matchen. Zo niet dan moeten we de cognitieve functies aanbieden i.p.v. de taak te blijven uitleggen en/of te blijven herhalen.