Stimuleer de executieve functies van jouw kleuters

Bertine van den Oever

Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl

 

  Geplaatst op 8 september 2020

Het stimuleren van de ontwikkeling van executieve functies (EF) bij kleuters. In dit boek van Sanne Feryn vind je niet alleen activiteiten om EF te stimuleren, maar leer je ook hoe je eigen interactie als leraar hier in de basis al een belangrijke bijdrage aan levert.

Het boek is als volgt opgebouwd: 

  • Deel I: een algemeen kader over wat executieve functies (EF) zijn, hoe je deze kunt ontwikkelen en welke rol het onderwijs hierin kan spelen.
  • Deel II: de didactiek. Dit bestaat uit drie grote bouwstenen: kwaliteitsvolle interactie, doelgerichte activiteiten en een ondersteunende klasorganisatie.

Definitie executieve functies (EF)

Definitie: Om in het dagelijks leven doelgericht te kunnen functioneren, moeten we ons gedrag kunnen sturen. Deze vaardigheid (zelfsturing) is afhankelijk van denkprocessen, namelijk executieve functies (EF).

Het boek blijft bij de drie centrale steeds terugkerende EF: impulscontrole, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit. Deze drie centrale EF zijn nodig voor hogere orde EF.

Daarnaast wordt een onderscheid gemaakt tussen de cogninitieve EF, in het Engels ‘the cool executive functions’ genoemd en de opkomende aandacht voor het meer affectief-motivationele aspect van EF, de zogenaamde ‘hot executive functions’ zoals emotieregulatie. We kunnen koude en warme EF onderscheiden, maar dat betekent niet dat ze losstaan van elkaar.

Impulscontrole houdt in dat je in staat bent om enerzijds ongepast gedrag en of niet-relevante prikkels te onderdrukken en anderzijds selectief je aandacht te richten. Om je te helpen bij de beeldvorming van dit begrip, benoemt het boek allerlei praktische voorbeelden.

 We kunnen drie vormen van impulscontrole onderscheiden:

  1. op niveau van waarneming: selectieve of gefocuste aandacht
  2. op niveau van gedachten: cognitieve inhibitie
  3. op niveau van gedrag: gedragsinhibitie

Werkgeheugen stelt je in staat om informatie tijdelijk vast te houden, terwijl je tegelijkertijd andere handelingen of bewerkingen uitvoert.

Baddely en Hitch behandelen twee componenten van het werkgeheugen

  1. het fonologische kanaal dat dat alle verbale informatie een beperkte tijd opslaat.
  2. het visueel-ruimtelijk kanaal dat alle non-verbale informatie voor een korte tijd opslaat.

Cognitieve flexibiliteit heeft enerzijds betrekking op het richten van de aandacht op verschillende prikkels of instructies en anderzijds het gepast reageren op de verschillende prikkels of instructies.

‘Emoties zijn de peper en het zout van het leven. Het komt er dus niet op aan ze te bannen, maar ze te kanaliseren of te reguleren.’

Emotieregulatie gaat enerzijds om de kennis die kleuters hebben over hun eigen emoties en anderzijds om de strategieën om deze emoties onder controle te houden.

Tussendoor zit er een test om je eigen kennis van EF alvast na te gaan.

Achtergrond van EF

Met name de ontwikkeling van de prefrontale hersenkwabben loopt parallel met de ontwikkeling van onze EF. De prefontale hersenen zijn ook onder meer sterk wederkerig verbonden met het limbisch systeem (van belang voor het omgaan met emoties, geheugen en motivatie), de hersenstam (met sterke invloed op het omgaan met stress) en de pariëtale kwab (met onder meer een invloed op waarneming en aandacht)

De kleuterleeftijd vormt de meest kritische periode voor de ontwikkeling van die EF. De verbinding tussen neuronen in de prefrontale hersenen neemt spectaculair toe tussen vier en vijf jaar. De ontwikkeling duurt daarna zeker tot in de adolescentie.

Onderwijs en EF

Juist vanwege de eerdergenoemde kritische periode tussen 4 en 5 jaar is het van belang de ontwikkeling van de EF dan ook te stimuleren in het kleuteronderwijs.

Er is een verband tussen de ontwikkeling van EF  en de lees- en rekenvaardigheden en daarnaast heeft het ook een positieve invloed op de sociaal- emotionele ontwikkeling.

Wanneer kinderen thuis opgroeien in armoede die gepaard gaat met veel stress kan het onderwijs een positieve bijdrage leveren aan het stimuleren van EF aangezien dit thuis dan minder plaats vindt.

Voor het opstellen van passende interventies en handvatten in het kleuteronderwijs heeft de schrijver vier selectiecriteria opgesteld:

  • de gekozen interventies moeten een wetenschappelijk aangetoond effect hebben bij kleuters;
  • de interventies moeten toepasbaar zijn in de context van ons kleuteronderwijs;
  • de interventies vragen géén grote financiële investeringen;
  • de interventies vragen géén te bijzondere neurologische kennis van de kleuterleraren om deze toe te passen.

Een aantal algemene didactische principes waarvan uit onderzoek is gebleken dat ze kleuters helpen leren en hun EF versterken:

  1. Werk op een geïntegreerde manier aan EF;
  2. Creëer situaties die het gebruik van EF uitdagen;
  3. Pas scaffolding toe (misschien wel het belangrijkste didactische principe in dit boek) Bij scaffolding biedt de leerkracht ondersteuning die steeds net boven het niveau van een leerling ligt, waardoor de leerling een hoger niveau kan bereiken. Het komt van de Engelse term voor steiger. Je bouwt dus als het ware een steiger om de ontwikkeling van het kind heen om ze vanuit ondersteuning verder te helpen.

  1. Maak peerregulatie mogelijk, leerlingen leren met en van elkaar;
  2. Zorg voor externe hulpmiddelen of tools, zoals bv. voorwerpen en pictogrammen;
  3. Bied structuur;
  4. Differentieer door observatie en afstemming;
  5. Creëer rust voor een positief groepsklimaat en een warme hechte leraar-leerling-relatie;
  6. Laat de kleuters bewegen.

Deel I eindigt met een test van je eigen EF en een handige observatiechecklist van EF voor kleuters.

EF-interactie

Voordat er activiteiten aangeboden en besproken worden, gaat dit boek eerst bewust in op de interactie van de leraar. Hoe stimuleer je de ontwikkeling van EF door de manier waarop je in interactie gaat met de kleuters. We willen kleuters helpen om na te denken en te spreken over de mentale processen die ze (onbewust) gebruiken tijdens het spelen of het uitvoeren van opdrachten.

‘De best begeleide activiteit is niet die het meest overeenkomt met de best mogelijke voorbereiding, maar een begeleiding waarin een leraar zijn voorbereiding bijstelt in functie van de impliciete en expliciete reactie van de kleuter.’

Een goed begeleidende leraar herhaalt, corrigeert, stuurt bij naargelang wat zich hier en nu aandient. Soms betekent dat zelfs een onvoorzien doel naar voor schuiven.

Hieronder een tiental interacties van leraren die EF bij leerlingen stimuleert. Tussen haakjes lees je de bijlages die meegeleverd worden met het boek op A4 karton. (alle tien onderstaande interacties zijn ook meegeleverd op karton, waarbij iedere interactie apart benoemd wordt op een brillenglas.)

  1. Geef het goed voorbeeld;
  2. Denk luidop/hardop;
  3. Spiegelspraak;
  4. Leer de ‘stop-denk-doe’-strategie aan. (een ‘stop-denk-doe’-poster en kleine kaartjes voor tijdens een individueel gesprek of als een visuele reminder voor individuele leerlingen;
  5. Doe alsof je zelf het antwoord niet weer en wacht af;
  6. Richt de aandacht van de kleuters op de zintuigen. (pictogrammen van de zintuigen);
  7. Creëer rust. (een hele lijst met picto’s van stressbestrijders, dus activiteiten die kinderen zelf kunnen doen om rustig te worden);
  8. Stimuleer het rollenspel en doe aan spelplanning. (www.pictoselector.eu/nl voor rollenkaarten bij rollenspel);
  9. Reflecteer samen met de kleuters. (reflectiekaart met helpende vragen over inhoud, proces, beleving en leren uit ervaring);
  10. Begeleid overgangsmomenten.

Aan het einde van het hoofdstuk is een checklist opgenomen om bij jezelf na te gaan hoe vaak je welke EF-interactie laat zien.

EF-activiteiten

In dit hoofdstuk worden allerlei activiteiten heel concreet en praktisch uitgewerkt. Het lijstje hieronder lijkt heel kort, maar het beslaat 80 pagina’s met de doelen (die overigens wel gelinkt zijn aan het Vlaamse curriculum), materiaal, verloop, geschikte leeftijd en te stellen vragen uitgewerkt.

  1. EF-reactiespellen in grote of kleine groep
  2. EF-geheugenspellen
  3. EF-gezelschapsspelen in kleine groep
  4. EF-bewegingsspelen
  5. EF-prentenboeken
  6. EF-poppenspelen

EF-organisatie

Dit is de laatste bouwsteen en geeft handreikingen in de organisatie om EF meer te laten floreren.

  1. Vermijd visuele en auditieve overprikkeling.
  2. Introduceer buddyspel.
  3. Laat de kleuters op montessorimatjes werken.
  4. Stimuleer de kleine vertelkring.
  5. Schakel zoemsessie in.

EF-toepassingen

Om beeld te vormen bij EF-interactie, -organisatie en -activiteiten zijn in het laatste hoofdstuk vier voorbeelden toepassingen van EF in de klas te lezen.

Recensie

Het boek is lekker compact en leesbaar en door de vele uitgewerkte lijstjes en activiteiten zeer goed in te zetten in de praktijk van iedere kleuterklas.

Om te beginnen vind ik het erg fijn dat uit de ‘enorme zee’ van executieve functies onderbouwd een keuze is gemaakt voor drie EF die van belang zijn tijdens de kleuterleeftijd. Dit maakt het geheel overzichtelijk en grijpbaar.

Mooi dat dit ook nog eens gebaseerd is op internationale wetenschappelijke literatuur en uitgetest en bijgestuurd in de praktijk.

Ergens in het begin worden didactische aanknopingspunten genoemd die bewezen goed werken om de EF te versterken. Mocht je ergens willen beginnen, begin dan daar! Geïntegreerd werken aan doelen in plaats van geïsoleerd. Aandacht voor structuur, rust en beweging in je onderwijs!

‘Een leraar is dus geen performer van een scenario, maar een goed voorbereide professional die kan improviseren.’

Wat ik ook heel sterk vind, is de aandacht voor de interactie van de leraar! Terecht wordt gewezen op het risico van het slaafs uitvoeren van activiteiten en wordt de leraar uitgedaagd om als professional te interacteren.

De verschillende checklijsten zijn een mooie handreiking om samen met je onderbouwcollega’s te reflecteren op je kennis en kunde over EF.

Kleine kritische noot, ik denk dat de symboliek van de EF-bril te abstract is voor jonge kinderen. Het pakt leuk uit als illustratie op de voorkant van het boek en voorafgaand aan de verschillende delen van het boek, maar iedere EF-interactie op een apart brillenglaasje is, denk ik, niet helpend.

Desalniettemin vind ik dit boek dubbel en dwars aansluiten bij de speelse manier van leren van jonge kinderen, een echte aanrader dus.

N.a.v. Zet je EF-bril op - Stimuleer de executieve functies van jouw kleuters, die Keure Publishing Group, 2017, € 44,-Hier bestellen

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Concentratie in de klas in vo en mbo
Concentratie in de klas in vo en mbo
Inzicht en handvatten om de focus van je leerlingen te verbeteren
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Visie op het jonge kind
Visie op het jonge kind
Gratis online module over visie op het jonge kind
Wij-leren.nl Academie 
Gedragsproblemen
Indicaties van gedragsproblemen en werkhoudingproblemen.
Machiel Karels
Hoe kinderen leren
Hoe kinderen leren: intelligentie - leerprocessen
Arja Kerpel
Wat zijn executieve functies?
Executieve functies, wat zijn dat?
Anton Horeweg
Ontwikkeling hersenen
Ontwikkeling hersenen
Sieneke Goorhuis
Talentontwikkeling van executieve functies
Talentontwikkeling: de waarde van executieve functies
Nadine van der Hart
Zelfsturing bij jonge kinderen stimuleren
Zelfsturing van jonge kinderen stimuleren
Lilian van der Bolt
Executieve functies bij peuters en kleuters
Zelfsturing bij peuters en kleuters en de rol van de ib'er
Lilian van der Bolt
Een doorgaande lijn in zelfsturing
Een doorgaande lijn in zelfsturing
Lilian van der Bolt
Zelfsturing stimuleren door spel
Zelfsturing en executieve functies stimuleren in spel
Lilian van der Bolt
Brede vaardigheden leerlingen
Aandacht voor brede vaardigheden
Bertine van den Oever
rekentaal in rollenspel
Rollenspel als middel om de rekenwoordenschat te ontwikkelen
Aafke Bouwman
rollenspel versterkt rekentaal
Begeleid rollenspel versterkt rekentaal
Aafke Bouwman
Visie en beleid op onderwijs aan jonge kinderen
Visie & Beleid op onderwijs aan jonge kinderen.
Bertine van den Oever
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
Executieve functies definitie
Inleiding op executieve functies -5-
Emiel van Doorn
Executieve functies discussie
Discussie over executieve functies -6-
Emiel van Doorn
Executieve functies discussie
Discussie over executieve functies -6-
Emiel van Doorn
Componenten executieve functies
Componenten van de executieve functies en hun ontwikkeling -7-
Emiel van Doorn
Componenten executieve functies
Componenten van de executieve functies en hun ontwikkeling -7-
Emiel van Doorn
belang executief functioneren
Belang van executieve functies -8-
Emiel van Doorn
belang executief functioneren
Belang van executieve functies -8-
Emiel van Doorn
cognitieve en executieve functies informatieverwerking
Executieve functies in relatie tot de cognitieve functies -9-
Emiel van Doorn
cognitieve en executieve functies informatieverwerking
Executieve functies in relatie tot de cognitieve functies -9-
Emiel van Doorn
Executieve en cognitieve functies praktisch handelen
Praktisch handelen: koppeling cognitieve functies en executieve functies -10-
Emiel van Doorn
Executieve en cognitieve functies praktisch handelen
Praktisch handelen: koppeling cognitieve functies en executieve functies -10-
Emiel van Doorn
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
Overzicht serie cognitieve en executieve functies
Cognitieve functies in relatie tot de executieve functies; Intro en overzicht -0-
Emiel van Doorn
10 veelgestelde vragen executieve functies
10 veelgestelde vragen over executieve functies
Machiel Karels
10 veelgestelde vragen executieve functies
10 veelgestelde vragen over executieve functies
Machiel Karels
Breinhelden
Breinhelden - Doordacht werken aan executieve functies
Marleen Legemaat
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Marleen Legemaat
Actief executief - Toolbox
Actief Executief
Marleen Legemaat
Werken in een kleuterwereld
Werken in een kleuterwereld - met juf Bianca
Marleen Legemaat
Mindfulness in de klas
Spelen in stilte- mindfulness in de klas
Marleen Legemaat
Ik snap het wel, maar niet zo snel…
Ik snap het wel, maar niet zo snel…- Tips bij lage verwerkingssnelheid
Arja Kerpel
Coachen van kinderen
Coachen van kinderen met zwakke executieve functies
Arja Kerpel
Slim maar...
Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel
Executieve functies in de klas
Executieve functies in de klas - praktische gids voor leerkrachten
Arja Kerpel
Spelen in uitdagende hoeken
Spelen in uitdagende hoeken
Marleen Legemaat
Kiezen voor het jonge kind
Kiezen voor het jonge kind
Lianne Jongsma
Meesterlijk kleuteronderwijs voor juffen en meesters
Meesterlijk kleuteronderwijs - van eigenwijs tot onderwijs
Marleen Legemaat


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Frontaalkwab in een video van één minuut uitgelegd
Frontaalkwab in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Metacognitie in een video van één minuut uitgelegd
Metacognitie in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



concentratie
executieve functies
frontaalkwab
jonge kind
metacognitie

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest