Kennisplatform
Zo doe je een ontwikkelingsgerichte audit

Stimuleer de executieve functies van jouw kleuters

Bertine van den Oever
Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl  

van den Oever, B. (2020). Stimuleer de executieve functies van jouw kleuters.
Geraadpleegd op 06-12-2024,
van https://wij-leren.nl/executieve-functies-kleuters.php
Geplaatst op 8 september 2020
Executieve functies kleuters

Het stimuleren van de ontwikkeling van executieve functies (EF) bij kleuters. In dit boek van Sanne Feryn vind je niet alleen activiteiten om EF te stimuleren, maar leer je ook hoe je eigen interactie als leraar hier in de basis al een belangrijke bijdrage aan levert.

Het boek is als volgt opgebouwd: 

  • Deel I: een algemeen kader over wat executieve functies (EF) zijn, hoe je deze kunt ontwikkelen en welke rol het onderwijs hierin kan spelen.
  • Deel II: de didactiek. Dit bestaat uit drie grote bouwstenen: kwaliteitsvolle interactie, doelgerichte activiteiten en een ondersteunende klasorganisatie.

Definitie executieve functies (EF)

Definitie: Om in het dagelijks leven doelgericht te kunnen functioneren, moeten we ons gedrag kunnen sturen. Deze vaardigheid (zelfsturing) is afhankelijk van denkprocessen, namelijk executieve functies (EF).

Het boek blijft bij de drie centrale steeds terugkerende EF: impulscontrole, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit. Deze drie centrale EF zijn nodig voor hogere orde EF.

Daarnaast wordt een onderscheid gemaakt tussen de cogninitieve EF, in het Engels ‘the cool executive functions’ genoemd en de opkomende aandacht voor het meer affectief-motivationele aspect van EF, de zogenaamde ‘hot executive functions’ zoals emotieregulatie. We kunnen koude en warme EF onderscheiden, maar dat betekent niet dat ze losstaan van elkaar.

Impulscontrole houdt in dat je in staat bent om enerzijds ongepast gedrag en of niet-relevante prikkels te onderdrukken en anderzijds selectief je aandacht te richten. Om je te helpen bij de beeldvorming van dit begrip, benoemt het boek allerlei praktische voorbeelden.

 We kunnen drie vormen van impulscontrole onderscheiden:

  1. op niveau van waarneming: selectieve of gefocuste aandacht
  2. op niveau van gedachten: cognitieve inhibitie
  3. op niveau van gedrag: gedragsinhibitie

Werkgeheugen stelt je in staat om informatie tijdelijk vast te houden, terwijl je tegelijkertijd andere handelingen of bewerkingen uitvoert.

Baddely en Hitch behandelen twee componenten van het werkgeheugen

  1. het fonologische kanaal dat dat alle verbale informatie een beperkte tijd opslaat.
  2. het visueel-ruimtelijk kanaal dat alle non-verbale informatie voor een korte tijd opslaat.

Cognitieve flexibiliteit heeft enerzijds betrekking op het richten van de aandacht op verschillende prikkels of instructies en anderzijds het gepast reageren op de verschillende prikkels of instructies.

‘Emoties zijn de peper en het zout van het leven. Het komt er dus niet op aan ze te bannen, maar ze te kanaliseren of te reguleren.’

Emotieregulatie gaat enerzijds om de kennis die kleuters hebben over hun eigen emoties en anderzijds om de strategieën om deze emoties onder controle te houden.

Tussendoor zit er een test om je eigen kennis van EF alvast na te gaan.

Achtergrond van EF

Met name de ontwikkeling van de prefrontale hersenkwabben loopt parallel met de ontwikkeling van onze EF. De prefontale hersenen zijn ook onder meer sterk wederkerig verbonden met het limbisch systeem (van belang voor het omgaan met emoties, geheugen en motivatie), de hersenstam (met sterke invloed op het omgaan met stress) en de pariëtale kwab (met onder meer een invloed op waarneming en aandacht)

De kleuterleeftijd vormt de meest kritische periode voor de ontwikkeling van die EF. De verbinding tussen neuronen in de prefrontale hersenen neemt spectaculair toe tussen vier en vijf jaar. De ontwikkeling duurt daarna zeker tot in de adolescentie.

Onderwijs en EF

Juist vanwege de eerdergenoemde kritische periode tussen 4 en 5 jaar is het van belang de ontwikkeling van de EF dan ook te stimuleren in het kleuteronderwijs.

Er is een verband tussen de ontwikkeling van EF  en de lees- en rekenvaardigheden en daarnaast heeft het ook een positieve invloed op de sociaal- emotionele ontwikkeling.

Wanneer kinderen thuis opgroeien in armoede die gepaard gaat met veel stress kan het onderwijs een positieve bijdrage leveren aan het stimuleren van EF aangezien dit thuis dan minder plaats vindt.

Voor het opstellen van passende interventies en handvatten in het kleuteronderwijs heeft de schrijver vier selectiecriteria opgesteld:

  • de gekozen interventies moeten een wetenschappelijk aangetoond effect hebben bij kleuters;
  • de interventies moeten toepasbaar zijn in de context van ons kleuteronderwijs;
  • de interventies vragen géén grote financiële investeringen;
  • de interventies vragen géén te bijzondere neurologische kennis van de kleuterleraren om deze toe te passen.

Een aantal algemene didactische principes waarvan uit onderzoek is gebleken dat ze kleuters helpen leren en hun EF versterken:

  1. Werk op een geïntegreerde manier aan EF;
  2. Creëer situaties die het gebruik van EF uitdagen;
  3. Pas scaffolding toe (misschien wel het belangrijkste didactische principe in dit boek) Bij scaffolding biedt de leerkracht ondersteuning die steeds net boven het niveau van een leerling ligt, waardoor de leerling een hoger niveau kan bereiken. Het komt van de Engelse term voor steiger. Je bouwt dus als het ware een steiger om de ontwikkeling van het kind heen om ze vanuit ondersteuning verder te helpen.

  1. Maak peerregulatie mogelijk, leerlingen leren met en van elkaar;
  2. Zorg voor externe hulpmiddelen of tools, zoals bv. voorwerpen en pictogrammen;
  3. Bied structuur;
  4. Differentieer door observatie en afstemming;
  5. Creëer rust voor een positief groepsklimaat en een warme hechte leraar-leerling-relatie;
  6. Laat de kleuters bewegen.

Deel I eindigt met een test van je eigen EF en een handige observatiechecklist van EF voor kleuters.

EF-interactie

Voordat er activiteiten aangeboden en besproken worden, gaat dit boek eerst bewust in op de interactie van de leraar. Hoe stimuleer je de ontwikkeling van EF door de manier waarop je in interactie gaat met de kleuters. We willen kleuters helpen om na te denken en te spreken over de mentale processen die ze (onbewust) gebruiken tijdens het spelen of het uitvoeren van opdrachten.

‘De best begeleide activiteit is niet die het meest overeenkomt met de best mogelijke voorbereiding, maar een begeleiding waarin een leraar zijn voorbereiding bijstelt in functie van de impliciete en expliciete reactie van de kleuter.’

Een goed begeleidende leraar herhaalt, corrigeert, stuurt bij naargelang wat zich hier en nu aandient. Soms betekent dat zelfs een onvoorzien doel naar voor schuiven.

Hieronder een tiental interacties van leraren die EF bij leerlingen stimuleert. Tussen haakjes lees je de bijlages die meegeleverd worden met het boek op A4 karton. (alle tien onderstaande interacties zijn ook meegeleverd op karton, waarbij iedere interactie apart benoemd wordt op een brillenglas.)

  1. Geef het goed voorbeeld;
  2. Denk luidop/hardop;
  3. Spiegelspraak;
  4. Leer de ‘stop-denk-doe’-strategie aan. (een ‘stop-denk-doe’-poster en kleine kaartjes voor tijdens een individueel gesprek of als een visuele reminder voor individuele leerlingen;
  5. Doe alsof je zelf het antwoord niet weer en wacht af;
  6. Richt de aandacht van de kleuters op de zintuigen. (pictogrammen van de zintuigen);
  7. Creëer rust. (een hele lijst met picto’s van stressbestrijders, dus activiteiten die kinderen zelf kunnen doen om rustig te worden);
  8. Stimuleer het rollenspel en doe aan spelplanning. (www.pictoselector.eu/nl voor rollenkaarten bij rollenspel);
  9. Reflecteer samen met de kleuters. (reflectiekaart met helpende vragen over inhoud, proces, beleving en leren uit ervaring);
  10. Begeleid overgangsmomenten.

Aan het einde van het hoofdstuk is een checklist opgenomen om bij jezelf na te gaan hoe vaak je welke EF-interactie laat zien.

EF-activiteiten

In dit hoofdstuk worden allerlei activiteiten heel concreet en praktisch uitgewerkt. Het lijstje hieronder lijkt heel kort, maar het beslaat 80 pagina’s met de doelen (die overigens wel gelinkt zijn aan het Vlaamse curriculum), materiaal, verloop, geschikte leeftijd en te stellen vragen uitgewerkt.

  1. EF-reactiespellen in grote of kleine groep
  2. EF-geheugenspellen
  3. EF-gezelschapsspelen in kleine groep
  4. EF-bewegingsspelen
  5. EF-prentenboeken
  6. EF-poppenspelen

EF-organisatie

Dit is de laatste bouwsteen en geeft handreikingen in de organisatie om EF meer te laten floreren.

  1. Vermijd visuele en auditieve overprikkeling.
  2. Introduceer buddyspel.
  3. Laat de kleuters op montessorimatjes werken.
  4. Stimuleer de kleine vertelkring.
  5. Schakel zoemsessie in.

EF-toepassingen

Om beeld te vormen bij EF-interactie, -organisatie en -activiteiten zijn in het laatste hoofdstuk vier voorbeelden toepassingen van EF in de klas te lezen.

Recensie

Het boek is lekker compact en leesbaar en door de vele uitgewerkte lijstjes en activiteiten zeer goed in te zetten in de praktijk van iedere kleuterklas.

Om te beginnen vind ik het erg fijn dat uit de ‘enorme zee’ van executieve functies onderbouwd een keuze is gemaakt voor drie EF die van belang zijn tijdens de kleuterleeftijd. Dit maakt het geheel overzichtelijk en grijpbaar.

Mooi dat dit ook nog eens gebaseerd is op internationale wetenschappelijke literatuur en uitgetest en bijgestuurd in de praktijk.

Ergens in het begin worden didactische aanknopingspunten genoemd die bewezen goed werken om de EF te versterken. Mocht je ergens willen beginnen, begin dan daar! Geïntegreerd werken aan doelen in plaats van geïsoleerd. Aandacht voor structuur, rust en beweging in je onderwijs!

‘Een leraar is dus geen performer van een scenario, maar een goed voorbereide professional die kan improviseren.’

Wat ik ook heel sterk vind, is de aandacht voor de interactie van de leraar! Terecht wordt gewezen op het risico van het slaafs uitvoeren van activiteiten en wordt de leraar uitgedaagd om als professional te interacteren.

De verschillende checklijsten zijn een mooie handreiking om samen met je onderbouwcollega’s te reflecteren op je kennis en kunde over EF.

Kleine kritische noot, ik denk dat de symboliek van de EF-bril te abstract is voor jonge kinderen. Het pakt leuk uit als illustratie op de voorkant van het boek en voorafgaand aan de verschillende delen van het boek, maar iedere EF-interactie op een apart brillenglaasje is, denk ik, niet helpend.

Desalniettemin vind ik dit boek dubbel en dwars aansluiten bij de speelse manier van leren van jonge kinderen, een echte aanrader dus.

N.a.v. Zet je EF-bril op - Stimuleer de executieve functies van jouw kleuters, die Keure Publishing Group, 2017, € 44,-Hier bestellen

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.