Breinhelden

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 11 april 2019

Executieve functies zijn manieren waarop je je eigen gedrag stuurt. Hoe versterk je die functies? Belinda Herrewijn en Esther Monfils schreven de methode ‘Breinhelden’ waarmee je als leerkracht daar expliciet aan werkt. Dit eerste deel is bedoeld voor kleuters maar de opzet is de serie uit te breiden zodat er een doorgaande lijn is voor het versterken van ‘breinkrachten’ op de basisschool.

Dit programma geeft activiteiten voor twintig weken, die geïntegreerd kunnen worden in je eigen lesprogramma. Het is vooral gericht op bewustwording van wat executieve functies zijn en hoe je ze inzet. Leerkrachten worden toegerust om zich bewuster te zijn van executieve functies en hoe je deze bij kinderen versterkt.

Je vindt in dit programma activiteiten, tips en weetjes om met het versterken van executieve functies aan de slag te gaan.

Alles is opgezet rond de fictieve wereld van de breinhelden Effi en Furon, twee ruimtewezentjes.

Executieve functies

De term executieve functies komt uit de neuropsychologie. Het gaat om vaardigheden die je nodig hebt om te handelen. Het zijn de regelfuncties van het brein. Deze functies hebben we continu nodig om de dag door te komen.
Soms wordt er een onderscheid gemaakt tussen koude en warme executieve functies:

Koud: gaat over denken, plannen, organiseren, timemanagement, werkgeheugen en metacognitie.
Warm: gaat over gedrag en emotie: responsinhibitie, volgehouden aandacht, taakinitiatie, flexibiliteit, doorzettingsvermogen, en emotieregulatie.

Dawson en Guare

Deze methode volgt nagenoeg de indeling van Dawson en Guare (2010) en noemt de volgende tien executieve functies:

Werkgeheugen: Het werkgeheugen gebruik je als je iets moet doen en tegelijkertijd iets moet onthouden. Functioneert dit goed dan kun je lange instructies onthouden en meerstapse taken uitvoeren. Kleuters kunnen taken uitvoeren die uit ongeveer drie stappen bestaan, volwassenen ongeveer zeven.
Responsinhibitie: De mate waarin je reageert op dingen om je heen. Kinderen die moeite hebben met responsinhibitie praten gauw door anderen heen. Soms hebben ze ook moeite zich fysiek in te houden, raken snel kinderen aan of grissen dingen weg. In het algemeen is bij kleuters de responsinhibitie nog volop in ontwikkeling; gaandeweg de basisschool worden kinderen geacht hun impulsen meer onder controle te houden.
Flexibiliteit: De vaardigheid om plannen te herzien als zich veranderingen voordoen. De mate van aanpassing aan veranderende omstandigheden.
Timemanagement: In onze cultuur hebben kinderen al jong met tijdslimieten te maken. Op tijd op school zijn, op tijd je werkje af hebben. Ook dit is bij kleuters nog volop in ontwikkeling. Gaandeweg krijgen zij meer besef van tijd.
Planning en organisatie: Het maken van een stappenplan – in je hoofd- wat je eerst doet en wat daarna. Dit heb je nodig bij het aankleden, opruimen, of het maken van een werkje in een bepaalde volgorde.
Emotieregulatie: Kinderen die moeite hebben met emotieregulatie kunnen opeens erg boos of verdrietig worden of lang in die emotie blijven hangen. Zij reageren erg heftig met emoties.
Volgehouden aandacht: Kun je aandacht vasthouden ook als het saai en moeilijk wordt? Er is altijd een zekere overlap binnen de executieve functies. Volgehouden aandacht heeft raakvlakken met responsinhibitie: soms reageren kleuters direct op iets wat hun aandacht vraagt terwijl ze met iets anders bezig zijn.
Doelgericht doorzettingsvermogen: Wanneer kinderen het doel voor ogen houden en doorzetten om dat doel te bereiken is er sprake van doelgericht doorzettingsvermogen.
Taakinitiatie: Het uitstellen van werk en het moeilijk vinden om een begin te maken kan een gevolg zijn van gebrek aan taakinitiatie.
Metacognitie: Bij metacognitie gaat het erom dat kinderen afstand nemen en hun eigen gedrag evalueren. Zichzelf bevragen en zelfspraak zijn daarbij belangrijk, bijvoorbeeld: staat mijn naam op het werkje? Is het gelukt wat ik wilde?

Effi en Furon

Om deze tien breinkrachten te versterken is dit programma opgehangen aan het verhaal van de breinhelden Effie en Furon. Dit zijn twee ruimtewezentjes die bezitten over Breinkrachten. In de bijlagen van het boek vind je maskers die je kunt gebruiken zodat de leerlingen zich met deze wezens kunnen identificeren.

Breinkrachten vergroot je door ze te trainen.

De leerkracht speelt daarbij een belangrijke rol: hij benoemt de breinkrachten, geeft elke breinkracht een passende beweging, en doet aan modelling door het proces te verwoorden.

Breinkrachten

Van elke breinkracht staat omschreven hoe je deze stimuleert. Wat kun je doen en welke vragen je kunt stellen? Elke breinkracht heeft bovendien een eigen symbool, een eigen gebaar, en een eigen (kindgerichte) verbalisering, bijvoorbeeld:

Werkgeheugen: onthoud- en doekracht. Teken: koppiekoppie-teken (op je hoofd tikken). Verbalisering: Houd je koppie erbij.
Taakinitiatie: startkracht. Teken: Doe alsof je klaar staat voor de start. Verbalisering: Ben je klaar voor de start?
Metacognitie: spiegelkracht. Teken: doe alsof je in een handspiegeltje kijkt. Verbalisering: Spiegeltje, spiegeltje vertel me gauw, hoe deed ik mijn werkje nou?

Dit geldt ook voor de andere zeven breinkrachten. Samenvattingen daarvan vind je binnen handbereik op de omslag van het boek.

Twintig weken

De les ideeën zijn verdeeld over twintig weken. Deze uitgewerkte les ideeën beslaan het grootste gedeelte van het boek. Hier vinden we verhaaltjes zodat de leerlingen de breinkrachten leren kennen en onderscheiden. Het geheel is systematisch opgebouwd zodat leerlingen steeds bekende breinkrachten herhalen en met een nieuwe breinkracht kennis maken. Verder zijn er veel les ideeën om de afzonderlijke breinkrachten te versterken, bijvoorbeeld:

Responsinhibitie (stopkracht): speel het spel pinkelen waarbij het aan komt op reactievermogen.
Emotieregulatie (gevoelskracht): lamineer vier plaatjes met de basisemoties en bespreek ze aan de hand van wat er in de klas voorvalt.
Doelgericht doorzettingsvermogen (doorzetkracht): lamineer de kaartjes met het doorzetkrachtsymbool. Laat kinderen die veel doorzetkracht nodig hebben bij een moeilijk werkje een kaartje om hun nek hangen, of laat ze zo’n kaartje uit een bakje zelf pakken. Ze zijn zich dan bewust van het feit dat ze doorzetkracht nodig hebben bij een bepaalde taak.

De bijlagen – die ook te downloaden zijn – bestaan uit voorbedrukte kaarten en illustraties die je bij de lessen kunt gebruiken. Op www.bazalt.nl/breinhelden vind je ook het breinheldenlied. Hierbij beelden de kinderen de breinkrachten uit.

Recensie

Het belang van executieve functies voor de ontwikkeling van een kind staat volop in de aandacht. In die tendens past het boek 'Breinhelden' dat al op jonge leeftijd kinderen bewust wil maken van hun executieve functies en deze wil versterken. Mooi dat dit programma extra activiteiten biedt maar ook in het gewone lesprogramma geïntegreerd kan worden. Minder aansprekend vind ik het beeldmateriaal en de ruimtewezentjes Effi en Furon, maar hierover kunnen smaken verschillen.

De opzet van het boek: theorie - lesideeën - bijlagen is helder. De tien executieve functies waar alles om draait worden met voorbeelden toegespitst op de kleuterwereld duidelijk uitgelegd en benoemt. De gebaren en verbaliseringen zullen zeker bij kleuters aanspreken en helpend zijn. Daarbij is het van belang om het doel - het versterken van executieve functies - niet uit het oog te verliezen en je niet te verliezen in de aankleding eromheen.

N.a.v. Breinhelden, Een programma voor groep 1/2, Doordacht werken aan executieve functies, Belinda Herrewijn en Esther Monfils. Bazalt, 1e druk 2019, 138 pag., € 48,-.

Inmiddels zijn ook Breinhelden voor groep 3/4, 5/6 en 7/8 verschenen.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!