Ondersteunend tekenen (bij TOS)

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 18 april 2023

>> Ondersteunend tekenen direct bestellen.

Horen, zien en begrijpen. Dat is de missie van Pien van der Most met haar boek Ondersteunend tekenen (bij TOS). Met haar ondersteunende tekeningen wenst zij dat kinderen en jongeren (met en zonder TOS) zich gehoord, gezien en begrepen voelen. Tijdens deze vorm van communicatie ontstaat er tijd om na te denken en ruimte om te reageren.

Door de kern van een talige boodschap mee te tekenen en de kernwoorden er direct bij te schrijven, krijgt de communicatie een extra dimensie.

In deze samenvatting volg ik de opbouw van het boek in elf hoofdstukken.

TOS – Taal OntwikkelingsStoornis wijst op problematiek in het verwerven, ontvangen en verwerken en/ of produceren van taal die niet vanuit een andere diagnose verklaard kan worden. Het is een aangeboren neurologische ontwikkelingsstoornis die voorkomt bij ongeveer 5 procent van de kinderen.

Mondelinge taal verdwijnt zodra je het hebt uitgesproken. Tekeningen helpen daarom bij de ondersteuning van wat snel vervluchtigt. De kern wordt bij ondersteunend tekenen meegetekend. Dit zorgt voor samenwerking tussen de beide hersenhelften waardoor verbanden makkelijker worden gelegd.
Ondersteunend tekenen is iets anders dan gebruik maken van picto’s en kant en klare plaatjes, omdat het ter plekke gerealiseerd wordt. Je kunt het inzetten daar waar taal is, bij leerlingen mét TOS en zonder. Je hoeft er niet mooi of goed voor te kunnen tekenen.

Dit boek is een basishandboek, geschreven en gecreëerd met de intentie dat jij in jouw werk direct met deze tool aan de slag kunt gaan.

1. Materialen en tips

Als materiaal kun je een blanco tekenblok gebruiken, of een uitwisbaar notitieboek. Ook is het mogelijk om digitaal te werken met een digitale tekenpen (tekenen met de muis is lastig). Als het toegevoegde waarde heeft kun je kleur gebruiken. Leg het materiaal op een goed toegankelijke plek zodat het voor jezelf en de ander uitnodigend is om te tekenen.

2. Voorbereiden en basishouding

De tekeningetjes die je maakt tijdens het spreken hoeven niet gedetailleerd te zijn. Geef niet toe aan gedachten als: ik kan het niet of wat vinden anderen ervan. Als iets er niet op lijkt, zeg je gewoon: we spreken af dat dit een ….is. Mensen en dieren hoeven ook niet altijd in hun geheel getekend te worden.
Voor jezelf kun je je in drie cirkels bewegen als het gaat om het tekenen:

die van veiligheid (hier voel je je comfortabel als je tekent);
stretch: situaties waarin je het nog lastig vindt om ondersteunend te tekenen; uitdagingen voor jou!
stress; situaties waarin het je spanning en stress geeft om mee te tekenen, bijvoorbeeld tijdens oudergesprekken.

3. De vormenbril

Door vanuit vormen te denken (met een ‘vormenbril’ op) kom je gemakkelijker tot tekenen.
Schrijf bij elk tekeningetje een kernwoord en waar nodig het lidwoord. Abstracte werkwoorden probeer je concreet te maken door ze te koppelen aan de belevingswereld van leerlingen. Dit en figuurlijk taalgebruik blijven lastige punten voor TOS leerlingen.

4. Emotietaal bij TOS

Het benoemen van en praten over emoties met kinderen helpt kinderen om emoties te gaan herkennen en begrijpen.

Aandacht voor emotietaal bij TOS is heel belangrijk, want juist bij TOS heb je moeite met innerlijke taal die je nodig hebt bij emotietaal. In dit hoofdstuk komt aan de orde hoe je zowel concrete als abstracte emoties visueel maakt. Een format met emoties is te downloaden bij het boek. Hier vind je afbeeldingen van een blij, tevreden, enthousiast, boos, kwaad, verontwaardigd, ongerust, bang, geschrokken, verdrietig, ontroostbaar en triest persoon.

5. Het volle hoofd en emotieregulatie bij TOS.

Bij TOS geldt: hoe meer taal, hoe voller het hoofd. Soms komen leerlingen al met een vol hoofd op school doordat emoties zich opstapelen. Hoe kun je ze reguleren als je niet weet wat ze zijn, hoe en wanneer je ze kunt voelen?
Je kunt een emotiemeter ophangen in de klas met verschillende gevisualiseerde emoties. Dit draagt bij aan het herkennen, benoemen en leren uiten van emoties.
Ondersteunend tekenen helpt inzicht te krijgen in wat er werkelijk van binnen omgaat bij leerlingen. Je kunt dit ook visualiseren met behulp van groene, oranje en rode balletjes. Wat geeft je energie, wat kost je energie en waarvan raak je gestrest?

6. Je bént niet TOS, je hébt TOS.

Psycho-educatie kan leerlingen met TOS leren wie ze zijn, waar hun krachten en aandachtspunten liggen en wat ze nodig hebben om hiermee om te gaan. Dit kun je klassikaal bespreken maar ook in een groepje. Belangrijke begrippen die bij psycho-educatie uitgelegd kunnen worden zijn:

Auditieve verwerking; elke leerling met TOS heeft hier wel meer of minder moeite mee.
Zinsproductie; zinnen van leerlingen met TOS hebben vaak een kortere lengte, kennen omkeringen of weglatingen.
Verhaalopbouw: verhalen zijn soms onsamenhangend omdat de rode lijn ontbreekt of omdat een leerling met TOS niet goed uit zijn woorden kan komen.

In het boek staan QRcodes waarmee je video’s kunt bekijken die deze begrippen uitleggen met behulp van ondersteunend tekenen.

7. Innerlijke taal, EF en ToM

Innerlijke taal is het gesprek dat je met jezelf voert. Ondersteunend tekenen draagt hieraan bij. Door innerlijke taal te gebruiken kunnen leerlingen zichzelf aansturen en zijn ze niet afhankelijk van taal van buitenaf. Innerlijke taal versterkt dus de executieve vaardigheden. Ook is innerlijke taal verbonden aan de Theory of Mind (ToM). Dit is het vermogen emoties te herkennen en te begrijpen.
Het hardop verwoorden van innerlijke taal, eventueel met concreet materiaal en de herhaling door ondersteunend tekenen geeft visueel houvast.

8. Situaties in de klas

Ondersteunend tekenen kun je inzetten in allerlei soorten onderwijs en vanaf 3 jaar tot het hbo. In dit hoofdstuk vinden we veel tips om in allerlei leersituaties ondersteunend tekenen in te zetten. Bijvoorbeeld: Bij het gebruiken van moeilijke woorden is het belangrijk deze te koppelen aan makkelijke en bekende woorden.

9. Oudergesprekken en ouderbetrokkenheid

Ondersteunend tekenen kan ook in elk oudergesprek ingezet worden. Begin bij ouders waarvan je denkt dat het nodig is en bouw vandaaruit verder. Van te voren kun je de belangrijkste boodschap voor ouders alvast tekenen en een spiekbriefje maken ter voorbereiding.

Ondersteunend tekenen is een onderdeel van Totale Communicatie, geen doel, maar een tool.

10. Transfer

Transfer heeft verschillende betekenissen. Hier gebruiken we het als ‘overdracht’ in brede zin. Kunnen leerlingen informatie overbrengen van de ene situatie naar de andere? Bijvoorbeeld als ze thuis komen na een vraag als: Hoe ging het op school?
Wanneer er sprake is van transfer kun je spiekbrieven meegeven met daarop ondersteunende tekeningetjes. De leerlingen vertellen dan met behulp van hun spiekbrief. Dit is een hulpmiddel dat als hij niet nodig is niet gebruikt hoeft te worden.

11. Voor iedereen

Door ondersteunend tekenen in te zetten in de hele klas, in groepjes én individueel, help je niet alleen leerlingen met TOS, maar ook zoveel anderen.

Recensie:

Dit boek combineert informatie over TOS met praktische handreikingen en tips voor het ondersteunend tekenen. Het boek heeft een heldere opbouw met blokken tekst of illustraties die verduidelijken of overzicht bieden. De speelse tekeningetjes van de auteur geven het boek een eigen sfeer.

De doelgroep van dit boek is de professional in het (speciaal) basis of voortgezet onderwijs, maar het boek is ook geschikt voor ouder(s) van kinderen en jongeren met TOS. Het is bedoelt om het ondersteunend tekenen zelf onder de knie te krijgen en om anderen erdoor te inspireren. Dit boek kan echt een bron zijn om je het ondersteunend tekenen eigen te maken of je er verder in te bekwamen. Het ondersteunend tekenen is niet iets dat je moet kunnen, maar waar je door het te doen steeds beter in wordt.

Goed dat er in het boek veel aandacht is voor het tekenen van emotietaal of abstracte begrippen. Pien van der Most laat in dit boek zien dat communicatie niet alleen uit taal bestaat maar dat visuele ondersteuning de communicatie verder kan helpen om leerlingen met of zonder TOS te bereiken. Ik denk dat dit boek je zeker enthousiast kan maken om hiermee aan de slag te gaan!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!