Ervaren leerkrachten in het basisonderwijs sinds 2010 meer lastig en ongewenst gedrag van leerlingen?

Geplaatst op 5 oktober 2020

Ruim zestig procent van de leerkrachten in het basisonderwijs koppelt de invoering van passend onderwijs (in 2014) aan een hogere werkdruk. Die werkdruk komt volgens hen vooral door een toename in de klas van leerlingen met gedragsproblemen. Leerkrachten vinden gedragsproblemen het moeilijkst om mee om te gaan, en dat speelt mee in de beleving. Het is niet bekend hoeveel leerlingen in het basisonderwijs gedragsproblemen vertonen; geen enkele instantie houdt dat bij. Of er sprake is van een toename sinds 2010 is dus niet vast te stellen.

Leerkrachten van basisscholen geven aan dat bijna een kwart van hun leerlingen een vorm van extra ondersteuning behoeft en dat is stabiel sinds 2013. Het gaat daarbij niet alleen om gedragsbegeleiding, maar om brede ondersteuningsbehoeften. Meer dan zes op de tien leerkrachten onderschrijft echter ook de stelling dat ‘Het (gemiddelde) aantal leerlingen in mijn klas dat extra ondersteuning krijgt is sinds de invoering van de Wet passend onderwijs toegenomen.’ Nagenoeg alle leerkrachten zeggen het moeilijk te vinden om leerlingen met gedragsproblemen in hun reguliere groepen te houden.

Daadwerkelijke toename of beleving?

Er zijn twee typen verklaringen voor de door basisschoolleerkrachten ervaren toename van het aantal leerlingen met lastig en ongewenst gedag. Er is daadwerkelijk sprake van meer probleemleerlingen of het berust op beleving van leerkrachten.

De samenleving is complexer, hectischer en opener geworden. Het belang van communicatieve en sociale vaardigheden en van hoge leerprestaties groeit. Niet iedereen kan aan die verwachtingen voldoen. Sommige kinderen reageren daarop met probleemgedrag. Wereldwijd is het aantal psychische diagnoses explosief gestegen, waarvan adhd een van de meest voorkomende diagnoses is.

Sinds de invoering van de leerlinggebonden financiering in 2008 is het aantal psychische diagnoses sterk toegenomen. Een van de voordelen van een diagnose is dat de leerling extra ondersteuning krijgt. Nadeel is het stempeltje dat een leerling, soms levenslang, meekrijgt. Bovendien draagt het krijgen van een psychische diagnose nauwelijks bij aan betere prestaties op lange termijn.

Werkdruk is een groot probleem in het onderwijs. Het lerarentekort is op veel plaatsen voelbaar. Bijna driekwart van de leerkrachten geeft aan dat het aantal uren extra handen in de klas gelijk is gebleven of zelfs is afgenomen sinds de invoering van passend onderwijs. Ze vinden dat ze tekort schieten, in tijd en deskundigheid, om leerlingen met extra ondersteuningsbehoeften te begeleiden. Tevens zeggen ze te weinig aandacht te kunnen schenken aan de ‘gewone ‘leerlingen. Sterker: hoe meer leerlingen probleemgedrag vertonen in de groep, hoe meer een leerkracht geneigd is om het gedrag van de overige leerlingen negatief te beoordelen.

Een andere kijk

Verschillen in ondersteuningsbehoeften op het gebied van gedrag komen niet enkel voort uit kind-kenmerken. Ook de context waarin een kind zich bevindt, speelt een rol. Gedrag, zowel gewenst als ongewenst, is een reactie op de mate waarin de omgeving in staat is daarop te anticiperen. Door het veranderen van de omgeving kan het gedrag van de leerling dus veranderen. Het oprekken van de grenzen van ‘het normale’ leidt tot minder afwijkend gedrag.

Stoornissen zijn afspraken over gedragscategorieën, geen vaststaande entiteiten. Gedrag van kinderen fluctueert sterk. Ieder kind maakt periodes door waarin het zich minder goed kan concentreren of lichamelijke onrust vertoont. Door gedrag te verklaren vanuit de context en het te relativeren, neemt het ervaren problematisch karakter af.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Svenja Büttner (antwoordspecialist) en Sandra Beekhoven (kennismakelaar)
Vraagsteller: bestuurder po

Vraag

Ervaren leerkrachten in het basisonderwijs sinds 2010 meer lastig en ongewenst gedrag van leerlingen en wat zijn daarvoor verklaringen? 

Kort antwoord

Het percentage leerlingen met (diverse) ondersteuningsbehoeften, waaronder op het gebied van gedrag, dat leerkrachten gemiddeld in hun groepen zeggen te hebben is sinds 2013 stabiel. Wel koppelt ruim de helft van de leerkrachten in het basisonderwijs de invoering van Passend Onderwijs (PAO) in 2014 aan toegenomen werkdruk en die verklaren zij onder meer door een toename van leerlingen met gedragsproblemen in het onderwijs.

Leerkrachten vinden gedragsproblemen het moeilijkst om mee om te gaan en dat speelt mee in de beleving. In Nederland wordt niet bijgehouden hoeveel leerlingen in het basisonderwijs gedragsproblemen vertonen. Of er daadwerkelijk meer leerlingen in het basisonderwijs lastig en ongewenst gedrag vertonen, is dus niet vast te stellen.

Er zijn meerdere verklaringen mogelijk voor de (ervaren) toename van leerlingen die probleemgedrag vertonen: de complexe maatschappij die een groot beroep doet op communicatieve en sociale vaardigheden, de druk om te presteren, het toegenomen aantal diagnoses, de toegenomen (ervaren) werkdruk en de neiging van leerkrachten om gedrag van alle leerlingen negatiever te beoordelen naarmate er meer leerlingen in de groep zitten die gedragsproblemen vertonen.   

Toelichting antwoord

Lastig en ongewenst gedrag wordt in de literatuur voornamelijk als gedragsproblemen omschreven, soms als extra ondersteuningsbehoefte op het gebied van gedrag. Daar waar in dit antwoord over gedragsproblemen wordt gesproken, is deze term gebruikt omdat deze ook in de informatiebron gehanteerd wordt. In de andere gevallen wordt gesproken over lastig en ongewenst gedrag of extra ondersteuningsbehoeften op het gebied van gedrag.

Cijfers en beleving

In Nederland wordt geen onderzoek gedaan naar hoeveel kinderen in het basisonderwijs gedragsproblemen vertonen (NJI, 2019). Het is dus niet mogelijk om vast te stellen of het aantal leerlingen dat lastig en ongewenst gedrag vertoont daadwerkelijk is toegenomen sinds 2010. We kunnen enkel afgaan op wat deskundigen, leerkrachten en leerlingen zelf hierover rapporteren.

Al decennia lang schatten deskundigen dat 10-15% van alle kinderen en jeugdigen gedragsproblemen vertoont (Onderwijsraad, 2017).

Er is aan leerkrachten van basisscholen herhaaldelijk gevraagd naar het aantal leerlingen met (diverse) ondersteuningsbehoeften in hun groepen. Dat percentage is sinds 2013 stabiel op 20-25% van alle leerlingen (Smeets, Ledoux & Van Loon-Dikkers, 2019). Het gaat hierbij om allerlei typen ondersteuningsbehoeften[1]. In ander onderzoek naar PAO in 2017 onderschrijft 64% van de leerkrachten de stelling dat “Het (gemiddelde) aantal leerlingen in mijn klas dat extra ondersteuning krijgt is sinds de invoering van de Wet passend onderwijs toegenomen.”[2].

Gevraagd naar het aantal leerlingen met extra ondersteuning in de huidige eigen klas is er sprake van een geringe toename t.o.v. 2016 (Van der Woud, Van Grinsven, & Hootsen, 2017). In hetzelfde rapport geeft ruim 90% van de leerkrachten aan, net als in eerdere metingen, het moeilijk te vinden om leerlingen met gedragsproblemen in hun reguliere groepen te houden. Van de leerkrachten die aangeven dat door de invoering van PAO de werkdruk hoger is geworden (93%), staat de verklaring ‘Ik heb meer leerlingen met gedragsproblemen in de klas’ in de top 3 van meest genoemde verklaringen (Van der Woud, Van Grinsven, & Hootsen, 2017; Onderwijsraad, 2017).

Aan een grote groep leerlingen in groep 8 is in 2017 gevraagd of zij een of meerdere gedragsproblemen hebben. Naar eigen zeggen heeft 12,6% van de leerlingen in groep 8 gedragsproblemen. Veel meer jongens dan meisjes geven aan gedragsproblemen te hebben (Stevens, van Dorsselaer, & Boer, 2018). Of de groep leerlingen die zelf aangeeft gedragsproblemen te hebben groter wordt is niet onderzocht.

Ongeacht of het aantal leerlingen met lastig en ongewenst gedrag in het basisonderwijs daadwerkelijk is toegenomen, lijkt hier in de beleving van veel leerkrachten sprake van. Door het regionale karakter van PAO en van de gedecentraliseerde jeugdzorg verliest een ‘gemiddeld beeld in Nederland’ aan kracht: Scholen waar men meer of minder problemen ervaren dan pakweg 10 jaar terug, komen beide voor. Van alle typen ondersteuningsbehoeften die leerlingen kunnen hebben, hebben leerkrachten vooral moeite met gedragsproblemen (Smeets et al., 2019).

De meeste leerkrachten wijzen naar de invoering van PAO als oorzaak voor de toegenomen werkdruk, terwijl zij tegelijkertijd gemiddeld geen toename van het totaal aantal leerlingen met ondersteuningsbehoeften in hun groep rapporteren. Ledoux en Waslander (2019) suggereren dat hier de hoge verwachtingen over PAO bij leerkrachten en ouders mogelijk een rol spelen, maar dit verband is niet onderzocht.

Verklaringen

Een door basisschoolleerkrachten ervaren toename van het aantal leerlingen met lastig en ongewenst gedrag kan op meerdere manieren worden verklaard. Enerzijds kan er daadwerkelijk sprake zijn van toename van leerlingen die lastig en ongewenst gedrag vertonen (verklaring a), anderzijds kan de ervaren toename berusten op beleving van leerkrachten in plaats van feitelijke toename (verklaring b). We gaan kort op beide verklaringen in.

A: Er is een toename van lastig en ongewenst gedrag

De samenleving is complexer, hectischer en opener geworden (Onderwijsraad, 2017). Er wordt een groter beroep gedaan op communicatieve en sociale vaardigheden en leerprestaties. Niet elk kind, elke leerkracht en/of ouder kan aan die verwachtingen voldoen. Sommige kinderen reageren daarop met probleemgedrag. Druk gedrag lijkt soms een averechtse reactie te zijn op het stellen van hoge verwachtingen aan de schoolprestaties van leerlingen. Harwood en Allan (2014) leggen bijvoorbeeld een verband tussen toegenomen prestatie-eisen en het aantal ADHD-diagnoses.

Veel kinderen brengen meer tijd door in het schoolgebouw dan vroeger vanwege de veelal daar gehuisveste voor-, tussen- en naschoolse opvang, waardoor gedragsproblemen daar meer tot uiting komen (Onderwijsraad, 2017). In de opvoeding is meer aandacht voor het kind en voor onderhandelen, waardoor kinderen zich al vroeg ontwikkelen tot mondige individuen die minder snel genoegen nemen met ‘Nee’.

Wereldwijd is het aantal psychische diagnoses, zoals ADHD, Autisme Spectrum Stoornis en Oppositionele Gedragsstoornis explosief gestegen (Danielson et al., 2016). ADHD is bijvoorbeeld wereldwijd één van de meest voorkomende diagnoses (Rigler et al., 2016). Ook in Nederland is sinds de invoering van de leerlinggebonden financiering in 2008 het aantal psychische diagnoses sterk gestegen (Gezondheidsraad, 2014).

Een psychische diagnose biedt voordelen voor de leerkracht, ouders en soms voor de leerling. Een psychische diagnose verontschuldigt de leerkracht en ouders (vermindert de twijfel over het eigen handelen), vergemakkelijkt hun samenwerking en/of maakt extra handen in de klas of andere ondersteuning voor de leerkracht, ouders of leerling mogelijk (Wienen, 2019).

Een psychische diagnose heeft naast voordelen ook nadelen. Zo wordt deze vaak gegeven voor het leven waardoor de identiteitsvorming van een kind dat een psychische diagnose krijgt negatief wordt beïnvloed. Er bestaat namelijk het risico dat een kind de stoornis wordt (“Ik/Je ben(t) een autist”) en te maken krijgt met stigma en gevoelens van schaamte. En het risico dat te zwaar wordt getild aan het gegeven dat de ontwikkeling van het kind even stil staat, in afwachting van een normale ontwikkelsprong. Bovendien draagt het krijgen van een psychische diagnose nauwelijks bij aan betere prestaties op lange termijn en wordt een psychische diagnose niet altijd terecht of juist gesteld (Wienen, 2019).

B: De perceptie over lastig en ongewenst is veranderd

Gezinnen zijn gemiddeld kleiner geworden in de afgelopen decennia, waardoor afwijkend gedrag eerder opvalt. De extra tijd die kinderen doorbrengen op school/ in de opvang kan leiden tot meer signalering van probleemgedrag (zie A) maar het kan ook dat de mondigheid van kinderen in die context ongewenst blijkt. Al met al wordt gedrag sneller dan voorheen als afwijkend/ongewenst/onacceptabel ervaren waardoor niet-medische problemen zoals extra ondersteuningsbehoeften vaker benoemd en behandeld worden als medische aandoeningen (Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, 2017).

Werkdruk is een groot probleem in het onderwijs. De roep om minder werkdruk en meer handen in de klas klinkt al jaren. Het lerarentekort is op veel plaatsen voelbaar. Met andere woorden: het onderwijs staat onder druk en dit zal de perceptie van het gedrag van leerlingen eerder negatief dan positief beïnvloeden. Bijna 75% van de leerkrachten geeft aan dat het aantal uren extra handen in de klas gelijk is gebleven of zelfs is afgenomen sinds de invoering van PAO (Van der Woud, Van Grinsven, & Hootsen, 2017).

Voor leerkrachten betekent dit een uitbreiding van administratieve taken (formuleren en evalueren van ontwikkeldoelen) en het doet een groter appèl op ondersteunende vaardigheden van de leerkracht. Zo’n 80% van de leerkrachten ervaart hiervan negatieve gevolgen in hun werk, zoals te weinig tijd en deskundigheid hebben om leerlingen met extra ondersteuningsbehoefte te begeleiden, te weinig aandacht hebben voor leerlingen zonder extra ondersteuningsbehoefte en een negatieve invloed van leerlingen met gedragsproblemen op de hele groep (Van der Woud, Van Grinsven, & Hootsen, 2017).

Er is een relatie aangetoond tussen het aantal leerlingen dat lastig, ongewenst en uitdagend gedrag vertoont in de groep en de wijze waarop een leerkracht het gedrag van de overige leerlingen in de klas ervaart (Wienen et al., 2019). Hoe meer leerlingen er dergelijk gedrag vertonen in de groep, hoe meer een leerkracht geneigd is om het gedrag van de overige leerlingen negatief te beoordelen.

Dit betekent dat hoe meer leerlingen in de groep in de beleving van de leerkracht of daadwerkelijk lastig, ongewenst en uitdagend gedrag vertonen, hoe meer soortgelijk gedrag een leerkracht signaleert bij de medeleerlingen. Wanneer een leerkracht in een negatieve spiraal belandt in de klas, bestaat dan ook de kans dat hij/zij het gedrag van meer en meer leerlingen als problematisch gaat beschouwen (Wienen et al., 2019).

Een mogelijk andere kijk

Om minder te diagnosticeren zonder risico op onderbegeleiding pleit Wienen (2019) voor een andere manier van kijken naar gedrag van kinderen. Deze manier van kijken heeft als uitgangspunt dat verschillen in ondersteuningsbehoeften niet enkel voortkomen uit kind-kenmerken maar ook uit de context waarin een kind zich bevindt. Gedrag, zowel gewenst als ongewenst, kan worden gezien als een reactie op de mate waarin de omgeving in staat is te anticiperen op deze verschillen. Via het veranderen van de omgeving kan het gedrag van de leerling dus veranderen.

Ook zal er minder afwijkend gedrag worden gesignaleerd wanneer de grenzen van het normale worden opgerekt. Stoornissen zijn afspraken over gedragscategorieën, geen ‘dingen’ (Dehue, 2014). Van der Ploeg (1990) gaf decennia geleden al aan dat gedrag van kinderen sterk kan fluctueren. Ieder kind maakt periodes door waarin het zich minder goed kan concentreren en/of lichamelijke onrust vertoont. Niet elk kind dat grenzen opzoekt, heeft een gedragsprobleem. Door gedrag te verklaren vanuit de context en te relativeren wordt het minder snel als problematisch en afwijkend ervaren.

Geraadpleegde bronnen


[1] De precieze omschrijving in het onderzoek is: ‘leerling met een specifiek probleem of beperking, en/of voor wie een ontwikkelingsperspectief is opgesteld (voorheen handelingsplan), en/of die speciale aandacht vergt’.

[2] Dit laatste gegeven is alleen in 2017 aan de leerkrachten gevraagd.

 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Professionalisering
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Wat is ASS - Autisme?
Wat is ASS - Autisme?
Doorloop deze gratis module over ASS - Autisme
Wij-leren.nl Academie 
Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Gedragsproblemen
Indicaties van gedragsproblemen en werkhoudingproblemen.
Machiel Karels
Tips in de klas - Tourette
Tips voor omgaan met het tourette-syndroom.
Anton Horeweg
ADHD uitleg
ADHD - symptomen - kenmerken - diagnose - behandeling
Arja Kerpel
Hechtingsstoornissen
Hechtingsstoornissen - kenmerken - signalering - tips
Arja Kerpel
Explosief agressief gedrag (1)
Explosief/agressief gedrag bij kinderen. Wat kun je doen in je klas? (1)
Anton Horeweg
Explosief agressief gedrag (2)
Explosief/agressief gedrag bij kinderen. Wat kun je doen in je klas? (2)
Anton Horeweg
Tips in de klas - hechtingsproblemen
Hechtingsproblemen - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
Fysiek straffen
Straffen in de klas - Historisch overzicht van visie op fysieke straf
Kees van Overveld
Tips voor gedragsproblemen in de klas - faalangst
Faalangst - Tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
Depressie en zelfmoord
Zelfmoordgedachten bij hoogbegaafde kinderen
Lisanne van Nijnatten
Coaching leerling
Wat verdieping in de zorgleerling voor u én de zorgleerling kan betekenen
Joop Stroes
ODD tips
ODD - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
Professionele houding
Passend onderwijzen vanuit vier dimensies
Peter Mol
Neurofeedback en werkgeheugentraining
ADHD behandeling: placebo-effect of bewezen werking?
Miriam de Heer
Voeding en lifestyle
Wat werkt bij ADHD? Over lifestyle, voeding en vitamines.
Miriam de Heer
Interventies gedragsproblemen
Interventie bij gedragsproblemen - De Eerste Stap
Monique Baard
ADHD tips
ADHD - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
ASS tips
ASS: Autisme Spectrum Stoornis - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg
Getraumatiseerde kinderen
Connectie in plaats van correctie - kinderen met trauma
Willem de Jong
Onveilige hechting
Een neurobiologisch perspectief op hechtingsproblematiek
Henk Galenkamp
Pesten tips
Pesten: wat kun je doen in de klas?
Anton Horeweg
ADD tips
ADD - Hoe ga je er mee om in de klas
Anton Horeweg
Omgaan met agressie
Korte lontjes en coole gasten. Gericht omgaan met agressie in school
Kees van Overveld
Gedragsproblemen tips
Gedragsproblemen: rol pedagogische sensitiviteit leerkracht
Peter de Vries
Preventie gedragsproblemen
Onderwijs en gedragsproblemen: Prioriteit voor preventie
Kees van Overveld
Werken met Groepsplan gedrag
Passend onderwijs: werken met een groepsplan gedrag
Kees van Overveld
Groepsprocessen
Groepsprocessen in de klas
Anton Horeweg
Probleemgedrag in gradaties
Het ene gedragsprobleem is het andere niet
Kees van Overveld
Externaliserend gedrag en investeren in relatie
Omgaan met agressief en asociaal gedrag? Investeer in de relatie!
redactie
Gedragsproblemen vanuit prikkels van het brein
Gedragsproblemen: een verkeerde afslag in het brein
Kees van Overveld
Brutaal, boos of agressief gedrag op school
Brutaal, boos of agressief gedrag op school
Marleen Legemaat
Gedraag je!
Gedraag je! Toegepaste gedragsleer voor een goed werkklimaat
Marleen Legemaat
Lessen in orde
Lessen in orde - Handboek voor de onderwijspraktijk
Marleen Legemaat
Wat stuitert daar door je klas?
Wat stuitert daar door je klas? Over kinderen met ADHD en hun leraren
Helèn de Jong
Gedragsproblemen bij kinderen
Gedragsproblemen bij kinderen
Marleen Legemaat
ADHD hoe haal je het uit je hoofd?
ADHD - hoe haal je het uit je hoofd
Marleen Legemaat
Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen
Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen
Anton Horeweg
Wiebelen en friemelen in de klas
Wiebelen en friemelen in de klas
Arja Kerpel
Grip op de groep
Grip op de groep - Hoe vorm je een positieve groep?
Arja Kerpel
Vluchtelingenkinderen
Ontwrichte kinderen in het onderwijs
Willem de Jong
Slim maar...
Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel
Autisme op school
Autisme op school - een passend aanbod binnen passend onderwijs
Arja Kerpel
Pesten aanpakken
Pesten aanpakken - lessenserie voor de basisschool
Arja Kerpel
Omgaan met Asperger
Omgaan met Asperger in de klas
Arja Kerpel
Voorkom probleemgedrag
Voorkom probleemgedrag
Arja Kerpel
Groepsplan gedrag
Groepsplan gedrag - passend onderwijs in PO en VO
Arja Kerpel
Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Marleen Legemaat
ADHD in de klas; praktische gids voor leraren
ADHD in de klas; praktische gids voor leraren
Niels de Jong
ADHD is geen ziekte
ADHD is geen ziekte
Laura Batstra


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Hechtingsstoornis in een video van één minuut uitgelegd
Hechtingsstoornis in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Groepsdynamica in een video van één minuut uitgelegd
Groepsdynamica in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



add
adhd
agressie
angststoornis
asperger
ass
attributie
autisme
cd
dcd
depressie
dyspraxie
executieve functies
faalangst
gedragsproblemen
gedragsstoornissen
hechtingsstoornissen
nld
odd
pdd
pdd-nos
pesten
pestprotocol
probleemjongeren
selectief mutisme

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest