Lessen in orde

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 24 november 2020

Orde in je les: dát is de basis voor een goede les en fijne sfeer. En wie zou dat niet willen als leraar? Toch lijkt dit ideaal steeds moeilijker bereikbaar in deze tijd van snel afgeleide leerlingen, smartphones en veel onrust. In het boek Lessen in orde op de basisschool geven Peter Teitler en Ans van Brussel in een mooie mix van theorie en praktijk handvatten voor orde in de klas. Van dit boek hier een samenvattende recensie waarin ik maar kan aanstippen van wat er in dit veelomvattende boek aan theorie langskomt. Daarnaast een kleine selectie van de vele concrete tips.

Deze herziene druk (de eerste druk is uit 2012) is verrijkt met de nieuwste wetenschappelijke inzichten over allerlei onderwerpen (inzichten van onder meer Hattie, Deklerck, Verhaeghe, Kirschner, El Hadioui). De dagelijkse onderwijspraktijk staat daarbij centraal: beïnvloeding van (probleem)gedrag onder andere met behulp van de Preventie Pyramide. Hoe geef je vorm aan passend onderwijs? In welke situaties mag je fysiek ingrijpen? Welke rol vervullen executieve functies?

Lessen in orde op de basisschool gaat uit van de Whole School Approach – een benadering die ervan uitgaat dat een individu altijd deel uitmaakt van een systeem en dat problemen op elk niveau moeten worden aangepakt. Deze vijf niveaus vormen de indeling van het boek:

Deel I. Het gedrag in de klas

Dit deel - dat draait om de dagelijkse praktijk - beslaat een derde van het hele boek. Marzano’s visie op klassenmanagement en Brophys definitie van goed lesgeven vormen het uitgangspunt voor dit deel. Brophy laat zien dat goed lesgeven niet alleen gaat om voorkómen en oplossen van wangedrag, maar vooral om het creëren van een klimaat waar goed gewerkt kan worden.
De vaardigheid om leerlingen te laten leren, kun je verwerven. Docent zijn is maar voor een deel iets wat je hebt of niet hebt. Heel veel kun je leren en daarmee het vertrouwen in je eigen self-efficacy vergroten.
Orde houden is de regie hebben over wat er in de klas gebeurt. Dit grenzen stellen moet je leren. Het is belangrijk maar ook moeilijk je grenzen te ontdekken en te bewaken. In een eerste les kijken leerlingen de kat uit de boom. Dát is de kans om structuur te bieden en regels te stellen hoe jij het wilt hebben om een veilige omgeving voor het leren te creëren. Vier stappen zijn daarbij heel belangrijk (Berne, 2003):

Rituelen; dit is een belangrijke basis voor contacten leggen en reguleren. Een ritueel is bijvoorbeeld groeten, je hand uit steken en je naam noemen. Rituelen voorzien in de behoefte van basisveiligheid, één van de fundamentele behoeften uit de pyramide van Maslow.
Tijdverdrijven; docent en leerlingen doen samen iets waar de tijd mee wordt gevuld maar wat geen duidelijk doel dient, bijvoorbeeld social talk.
Activiteiten; samen vorm geven aan de les.
Echte ontmoeting; dit is waar mensen uiteindelijk voor gaan. Ontmoeting kenmerkt zich door openheid, respect, begrip en waardering.

Tien tips om orde te houden

Tien belangrijke tips om orde te houden worden in dit hoofdstuk uitgewerkt:

Wees niet jezelf (wees professioneel)
Maak contact
Hanteer de eerste lessen vaste patronen
Keep them busy
Eigen regels eerst
Als je kleine dingen groot maakt, krijg je minder grote dingen
Wil je dit gedrag niet 20 maal? Doe er dan nu wat aan!
Wees als een spin in een communicatieweb
Ga van Regel naar Routine
Als iets niet werkt, doe dan wat anders.

Ook is er -en dat op meerdere plaatsen in het boek- aandacht voor kinderen van de straatcultuur: Zij hebben lak aan alles en voor hen gelden normen van de straatcultuur: het recht van de sterkste. Dit kan tot uiting komen in intimidatie, dreigen, niet onder de indruk zijn van straf en overtredingen ontkennen. Maar gedrag van leerlingen begrijpen is iets anders dan er begrip voor tonen. Juist bij deze leerlingen is het belangrijk om orde te houden.

Voor het sturen van groepsontwikkeling is het belangrijk een goede werkrelatie te ontwikkelen. In de eerste lessen zal het moeten centraal staan. De leerkracht dient een (tweeledige) boodschap uit te stralen die een eerste stap is op weg naar een goede werkrelatie:

Beste jongens en meisjes, fijn dat jullie in mijn groep zitten. En: Ik ga jullie vertellen hoe ik wil dat het er in onze groep aan toe gaat.

De fasen van groepsvorming waar je groep doorheen gaat, probeer je bij te sturen en jij als groepsleider bepaalt hoe we met elkaar omgaan en met elkaar werken.

Voor goed klassenmanagement is het nodig dat je vaardigheid hebt in het organiseren en structuren van activiteiten. Veel wat daarmee te maken heeft passeert de revue zoals: directe instructie model, voorspelbaar leerkrachtgedrag, systematische aandachtsverdeling en werken met uitgestelde aandacht. Verder in dit deel aandacht voor: Wat is een goede les? En de competenties die je daarvoor kunt ontwikkelen.

Heel interessant is het hoofdstuk over gedragsbeïnvloeding van leerlingen. Belonen, straffen, negeren, passend reageren komen aan de orde met allerlei korte voorbeelddialogen. Probleemgedrag kent gradaties en het is belangrijk daarop passend te reageren. Onaangenaam probleemgedrag is iets anders dan onwettig gedrag. Een kleine selectie uit de praktische tips:

Corrigeren in een een-op-eensituatie is beter dan in de groep;
Een keuze voorleggen is beter dan een gebod of een verbod;
Benoem het ongewenste gedrag; keur niet de persoon af;
Hanteer als vuistregel dat je correctie nooit meer tumult mag veroorzaken dan de overtreding zelf;
Blijf rustig;
Laat je stem een octaaf zakken.

Als een klas door meerdere docenten als onhandelbaar wordt ervaren, moet dit gezamenlijk worden opgepakt. Dit is een belangrijk uitgangspunt in dit boek: opvoeden doe je niet alleen!

Deel II. Het gedrag in school

Het pedagogisch klimaat in een klas wordt mede bepaald door het klimaat op school. De samenhang hiertussen is door verschillende onderzoeken aangetoond. Scholen waar docenten meer samenwerken bij de aanpak van problemen, klassenmanagement, het corrigeren van leerlingen, regelhandhaving, straffen en belonen, het vormgeven van de zelfstandigheid, de aanpak van pesten blijken succesvoller. Factoren die op schoolniveau de kwaliteit van het onderwijs beïnvloeden heeft Marzano samengevat in vijf factoren die in dit onderdeel van het boek uitgebreid aan de orde komen:

Haalbaar en gedegen programma;
Uitdagende doelen en effectieve feedback;
Betrokkenheid van ouders en gemeenschap;
Veilige, ordelijke omgeving;
Collegialiteit en professionaliteit

Structuur schept een veilige omgeving en wordt gevormd door afspraken en regels. Veel aandacht in deze hoofdstukken voor vragen als: welke soorten regels zijn er, hoe komen regels tot stand, hoe handhaaf je ze, wat zijn onderliggende waarden, hoe voer je ze consequent uit. En hoe werk je aan teamontwikkeling waarbij opvoeders op één lijn komen?

Deel III. Het gedrag van de docent

Het gedrag van de individuele docent wordt bepaald door zijn persoonlijkheid, motivatie, attitudes, verwachtingen en cognities. Dit gedrag kan door analyse en training worden bijgestuurd en uitgebreid. Als een docent meer variatiemogelijkheden tot zijn beschikking heeft, kan hij effectiever omgaan met allerlei vormen van leerlinggedrag. In dit hoofdstuk veel aandacht voor zelfanalyse (wat is mijn grondhouding) en drijfveren. Je reageert vaak op leerlingen vanuit één van de vijf delen van je persoonlijkheid:

Strenge Ouder
Zorgende Ouder
Volwassene
Vrije Kind
Aangepaste Kind

Door te reageren vanuit een ander deel van je persoonlijkheid, kun je gedrag van leerlingen beïnvloeden. Als je telkens vanuit dezelfde positie op leerlingen reageert, kan er een negatief relatieprobleem ontstaan of bereik je bepaalde leerlingen niet. Vaak ontstaan er bepaalde Stereotiepe Spelpatronen in de klas ( bijv. de leerlingen proberen af te kijken en de docent probeert ze te betrappen) Het analyseren en doorbreken van zulke patronen kan met behulp van de Dramadriehoek.

Ook door te goochelen met aandacht kun je de regie weer in handen krijgen en patronen doorbreken. De bedoeling is dat je de aandacht wegleidt van het (gedrags)probleem zodat je verder kunt met de les en escalatie wordt voorkomen. Veel korte gesprekjes worden genoemd als voorbeelden hoe docenten op opmerkingen van leerlingen kunnen ingaan.

Goochelen kan ook met plaats. (Leerling: waarom heb ik een onvoldoende? Docent: Als je op je plaats gaat zitten, kom ik je dat zo uitleggen.) Of je goochelt van inhoud naar betrekking: je gaat niet zozeer in op de inhoud van de vraag maar op de relatie met de leerling. (Leerling: Ik maak die som niet. Docent: Vind je het vervelend dat het je niet lukt?)

Leerlingen die boos zijn, kunnen gedrag vertonen als: klagen en zeuren, kritiek op regels, staken of over-adapteren. Je kunt dan kiezen voor de judo-aanpak, (je veert mee, richt je op relatie) in plaats van de karate-aanpak (gericht op gelijk, op winnen). Maar bij een belangrijk probleem – als veiligheid in het geding is – moet er direct en directief worden ingegrepen in drie strategische stappen: één keer negeren, tot de orde roepen, voor de keuze stellen.

Deel IV. Het gedrag van de leerling: casuïstiek

In dit deel staan cases van leerlingen waarmee docenten en teams de aanpak van probleemgedrag van individuele leerlingen kunnen toetsen en oefenen. Het gaat om probleemgedrag als:

Leerlingen met prestatieproblemen;
Leerlingen met vijandig gedrag;
Leerlingen met aanpassingsproblemen aan de schoolsituatie;
Leerlingen die moeite hebben met sociale relaties.

Met behulp van studievragen uit het boek en het online materiaal kunnen docenten deze cases bespreken en vinden ze voorbeeldstrategieën van andere docenten.

Als je niet voor mijn kwaliteiten gaat, moet je van mijn gebreken afblijven. (Bildungskalender 2016)

Deel V. Het gedrag van ouders

Uit onderzoek blijkt dat een gebrek aan betrokkenheid en onderwijsondersteuning van de kant van het gezin een risicofactor vormt bij de motivatie voor school en het gedrag van leerlingen. Daarom is het belangrijk dat de wederzijdse verwachtingen tussen school en thuis duidelijk zijn. Ouders kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de prestaties en het welbevinden van leerlingen. Gebrekkige communicatie tussen school en thuis doet daar afbreuk aan. Door veranderingen in de maatschappij gedragen kinderen zich fundamenteel anders dan een vorige generatie: jong zijn lijkt het hoogste ideaal en lossere familiebanden en gescheiden en drukke ouders kunnen verwende kinderen opleveren. Dit deel geeft aan hoe je als school een optimale relatie met ouders ontwikkelt en onderhoudt, en wat je kunt doen als er conflicten zijn. Eén van de (vele) tips: voorkom een perverse triade – een ruziepatroon waarbij het kind altijd de verliezer is.

Recensie

Dit boek leest als een trein. De mooie mix van theorie en veel praktijkvoorbeelden en tips zorgt voor een leesbaar en herkenbaar boek. Je leest niet alleen hoe je dingen aanpakt, maar ook waarom. Het boek is helder en gestructureerd opgebouwd. Aan het eind van elk hoofdstuk staan samenvattingen. In een voorwoord verantwoordt de auteur zijn visie en geeft hij aan dat zijn beschreven methodiek - gekoppeld aan het trainingsprogramma Lessen in orde - niet de enige manier is om lessen op orde te krijgen, maar dat het wel een manier is die werkt. Dit is via onderzoek ook aangetoond. Sommige ervaren docenten die veel vanuit de losse pols les geven, zullen de aanpak van de auteur soms te gestructureerd en 'strak' vinden. Voor mensen met ordeproblemen of beginnende leraren geeft dit echter juist houvast en handvaten voor een concrete aanpak.

De cases van leerlingen met probleemgedrag geven concrete oefenstof. Online is er via de code voorin het boek studiemateriaal te vinden: bijlagen zoals voorbeeldbrieven, checklists, vragen en opdrachten, relevante links en een film van een voorbeeldles. Dit boek is daarom heel geschikt als studiemateriaal voor aankomende leraren of zijinstromers/herintreders.

In dit boek ligt de focus op het belang van aanpak van problemen op verschillende niveaus en op het belang van een gezamenlijke aanpak (Whole School Approach). Ook voor leraren die wél de boel op orde hebben is dit daarom een lezenswaardig boek: ordeproblemen houden niet bij de deur van je collega op maar beïnvloeden het hele schoolklimaat. En natuurlijk ga je door het lezen van dit boek ook weer reflecteren op je eigen docentgedrag: er valt altijd wat te leren!

Bestellen: Lessen in orde - 2017

Eerder (2012) verscheen Lessen in orde op de basisschool. Dit boek is toegespitst op de situatie van het Basisonderwijs. Het heeft veel overlap met bovengenoemd boek. De achterliggende visie en opbouw in vijf delen is hetzelfde. Omdat het boek uit 2012 is (derde oplage 2017), zijn in Lessen in orde meer nieuwe inzichten verwerkt dan in Lessen in orde op de basisschool.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!