Zelfmoordgedachten bij hoogbegaafde kinderen

Lisanne van Nijnatten

Kinder- & jeugdpsycholoog bij Praktijk De Blik

Geplaatst op 6 augustus 2016

Depressie en zelfmoord

Een zwaar onderwerp, des te beter om er aandacht aan te besteden. Ik hoor regelmatig verhalen en lees verslagen over hoogbegaafde kinderen die al op jonge leeftijd aangeven dat ze dood willen.

Als ouder hartverscheurend om te horen.
Als psycholoog een zeer zorgelijke boodschap over het welzijn van het kind.

Ik ben eens de literatuur ingedoken om te kijken hoe gedachten aan de dood en zelfmoord werken bij hoogbegaafde kinderen en wil hier graag mijn ervaringen van de praktijk delen.

Wat zegt de wetenschap?

Onderzoek hiernaar is erg moeilijk om uit te voeren. Er zijn weinig eenduidige definities van hoogbegaafdheid in de wetenschap, maar ook de definities van depressies en suïcidaliteit lopen uiteen. Hierdoor is het moeilijk om een eenduidige overeenstemming te vinden in onderzoek.

Hoewel het populaire boek van James Webb (2005) over misdiagnoses bij hoogbegaafden stelt dat hoogbegaafde kinderen en volwassenen een hogere kans hebben op depressies en zelfmoordgedachten, stelt het onderzoek dat ik kon vinden dat er geen verschil is tussen hoogbegaafden en niet-hoogbegaafden op dit gebied (Bracken & Brown, 2006; Cross, Cassady, & Miller, 2006; Martin, Burns, & Schonlau, 2010).

"Er lijkt dus een verschil tussen de wetenschap en wat er in de praktijk ondervonden wordt"

Naar mijn mening is er nog een groot gat in de onderzoeken die nu beschikbaar zijn. Er worden voornamelijk pubers en volwassenen onderzocht, terwijl mijn gevoel en ervaring zegt dat het juist de jonge hoogbegaafde kinderen (4-12 jaar) zijn die vaker zelfmoordgedachten of gedachten over de dood hebben dan hun niet-hoogbegaafde leeftijdsgenootjes. Daar kon ik nog niks over vinden, jammer genoeg.

Indirecte invloed

Hoewel er geen direct wetenschappelijk bewijs is van een link tussen zelfmoordgedachten en hoogbegaafdheid, kan er wel gedacht worden aan een indirecte invloed. Zo blijkt uit onderzoek dat een gevoel van eenzaamheid (Heinrich & Gullone, 2006) en hopeloosheid (Hirsch & Conner, 2006) grote voorspellers zijn voor zelfmoordgedachten.

Opvallend hierbij is dat het niet zozeer depressieve gevoelens an sich zijn, maar dat het om een ander soort gevoelens en gedachten gaat.

Precies deze gevoelens van hopeloosheid en eenzaamheid komen wél vaker voor bij hoogbegaafde kinderen dan bij andere kinderen (Robinson, 2008). Hoewel het niet uitdrukkelijk is onderzocht, zou dit misschien wel een mogelijk indirect verband kunnen zijn.

Mijn handen jeuken om hier zelf verder onderzoek naar te doen, omdat ik denk dat het een belangrijk gebied is waar nog geen inzicht en kennis voor is.

Omgaan met zelfmoordgedachten

Dit is een emotioneel onderwerp, ik durf zelfs te zeggen een taboe. Veel mensen weten niet hoe ze om kunnen gaan met iemand die zegt dat hij dood wil. Begrijpelijk, zeker als je eigen kind het zegt.

In de jaren die ik heb gewerkt als psycholoog en als vrijwilliger bij de Kindertelefoon heb ik veel gesprekken gevoerd met kinderen over zelfmoord. Daarin merkte ik hoe een kind verstrikt kan raken in de gangbare opmerkingen die een ‘gemiddelde omstander’ maakt in gesprekken over zelfmoord. De standaard opmerkingen die zij kregen te horen van anderen:

maar je hebt nog zoveel om voor te leven;
ik hou van je, er zijn veel mensen die om je geven;
zeg dat niet, je weet niet wat het betekent;
doe het niet, daar los je niks mee op.

Hoewel deze reacties erg begrijpelijk zijn, biedt het voor een kind met zelfmoordgedachten vaak geen hulp. Dit zijn namelijk argumenten van logica, terwijl gedachten over de dood vooral voortkomen uit een grote emotionele wanhoop.

"Argumenten van logica helpen niet, gedachten over de dood komen voort uit grote emotionele wanhoop"

Een kind ziet geen uitweg uit de problemen in het leven en ziet de dood wel als een uitweg. Dit getuigt van een chronisch en ingrijpend gevoel van machteloosheid bij het kind. Een emotionele oorzaak vraagt om een emotionele aanpak.

Een gebrek aan controle en toekomstbeeld van een somber bestaan is wat het onderscheid maakt tussen leefbare somberheid van voorbijgaande aard en het zien van de dood als een ultieme uitweg.

Mensen kunnen de meest extreme gevoelens aan, maar als er geen uitzicht is dat deze gevoelens ooit veranderen tot een prettigere situatie wordt dit een stuk lastiger. Hierdoor is het belangrijk om inzicht te hebben in deze gevoelens en in het gesprek niet te focussen op bijzaken.

Wat wél helpt

Wat ik heb gemerkt dat wél kan helpen in een gesprek over zelfmoordgedachten met een kind:

maak het bespreekbaar, inclusief alle ‘taboe-woorden’ als zelfmoord en dood;
focus niet enkel op de gedachte van dood willen zijn, maar op het gevoel van machteloosheid;
benoem de emotie van de machteloosheid en spreek medeleven hierover uit;
pas wanneer het emotionele deel écht besproken is, kun je samen kijken wat er mogelijk is om een gevoel van controle weer terug te krijgen;
let erop dat je niet in een reddende rol schiet, waarbij het kind steeds verder kan verzakken in een slachtofferrol;
een gesprek moet steunend en constructief blijven, enkel emoties spuien helpt hier niet bij.

Ik ben me er zeer van bewust dat dit enorm moeilijk is om als ouder samen met je kind te doen. Om zulke gesprekken effectief te voeren is enige vorm van emotionele afstand nodig bij de luisteraar. Alleen dan kan het kind echt de ruimte krijgen om te uiten wat er in hem omgaat, zonder bang te zijn dat hij ermee de ander schaadt.

"Vertrouw als ouders je kind toe aan een passend persoon voor externe hulp"

Het is dus een aanrader om hier externe hulp bij te zoeken. Het probleem hierbij is dat veel mensen dan in de reguliere GGZ terecht komen, waar mogelijk ook niet adequaat wordt gereageerd hierop.

Ik ben zeer sceptisch over de mogelijkheid van de reguliere GGZ in het omgaan met de combinatie van hoogbegaafdheid en zelfmoordgedachten – net als de combinatie van jonge kinderen en zelfmoordgedachten.
Dit geldt ook voor de mogelijkheden van het veelgekozen alternatief van de kindercoaches, waar ik ook sceptisch over ben.

Het is het belangrijk om als ouders goed te kijken naar een passend persoon om je kind hiermee aan toe te vertrouwen. Ik hoop hiermee in ieder geval enige vorm van handvatten gegeven te hebben om te helpen met dit moeilijke onderwerp.

Worstel jij zelf ook met zelfmoordgedachten of ken je iemand in je omgeving? Neem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via 0900-0113.

Literatuur

Bracken, B. A., & Brown, E. F. (2006). Behavioral identification and assessment of gifted and talented students. Journal of Psychoeducational Assessment, 24, 112-122.
Cross, T. L., Cassady, J. C., & Miller, K. A. (2006). Suicide ideation and personality characteristics among gifted adolescents. Gifted Child Quarterly, 50, 295-306.
Heinrich, L. M., & Gullone, E. (2006). The clinical significance of loneliness: A literature review. Clinical Psychology Review, 26, 695-718.
Hirsch, J. K., & Conner, K. R. (2006). Dispositional and explanatory style optimism as potential moderators of the relationship between hopelessness and suicidal ideation. Suicide and Life-Threatening Behavior, 36, 661-669.
Martin, L. T., Burns, R. M., & Schonlau, M. (2010). Mental disorders among gifted and nongifted youth: A selected review of the epidemiologic literature. Gifted Child Quarterly, 54, 31-41.
Robinson, N. M. (2008). The social world of gifted children and youth. In Handbook of giftedness in children (pp. 33-51). New York: Springer.
Webb, J. T., Amend, E. R., Webb, N. E., & Goerss, J. (2005) Misdiagnoses and dual diagnoses of gifted children and adults. Tucson: Great Potential Press.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!