Gedragsproblemen bij kinderen

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 9 maart 2017

>> Gedragsproblemen bij kinderen direct bestellen.

Wat doe je als je kind brutaal, boos, ongehoorzaam of agressief is? Op welke manieren kun je zulk gedrag verminderen? En wanneer is zulk gedrag zo ernstig dat er hulp gezocht moet worden? Vragen waarop het boekje ‘Gedragsproblemen bij kinderen’ van Walter Matthys & Christine Boersma een antwoord geeft.

Het boek richt zich vooral op ouders van kinderen met gedragsproblemen in de leeftijd van 3 tot 13 jaar. Aan de orde komen:

Wat zijn gedragsproblemen?
Hoe ontstaan gedragsproblemen?
Opvoeden van kinderen met gedragsproblemen.
Omgaan met sociale problemen en boosheid.
Samenwerken met anderen.

Gedragsproblemen

Veel kinderen zijn weleens brutaal, boos of ongehoorzaam. Dat hoort bij kinderen. Van gedragsproblemen is sprake als dit gedrag vaak en gedurende langere tijd voorkomt en nadelige gevolgen heeft voor het kind. Soorten gedrag kunnen zijn:

Opstandig gedrag: niet luisteren, verzet tegen leiding van volwassenen; dit kan passief zijn maar ook actief: brutaal opstandig gedrag;
Anderen expres ergeren;
Prikkelbaar, boos, driftig gedrag. Dit kan korter of langer duren. Wanneer woedend zijn gepaard gaat met slaan of schoppen spreken we van een driftbui;
Agressief gedrag; lichamelijk (duwen, slaan), verbaal (uitschelden, kwetsen, bedreigen), relationeel (roddelen of anderen onder druk zetten);
Liegen, stelen en spijbelen;
Ongevoeligheid en emotieloosheid; sommige kinderen laten weinig spijt of schuldgevoel zien en hebben moeite empathie te tonen.

Er is een verschil tussen reactieve en proactieve agressie. Het eerste is een plotselinge en impulsieve reactie, het tweede is beheerst, gecontroleerd en koel. Dan gebruikt het kind agressie om een doel te bereiken.

De nadelige gevolgen voor het kind kunnen sociale uitsluiting zijn - niemand wil met je spelen -. Ook kan een negatief zelfbeeld ontstaan door negatieve reacties van opvoeders die vermoeid raken van dit gedrag. Op langere termijn kan dit gedrag ook voor problemen met opleiding en werk zorgen, of leiden tot criminaliteit.

Bij sommige gedragsproblemen kan een diagnose gesteld worden omdat er een diepere oorzaak voor de gedragsproblemen is. Kinderen met ADHD hebben door hun aandachtstoornis vaak moeite hun gedrag te reguleren. Leerproblemen kunnen voor frustratie en daardoor gedragsproblemen zorgen. Ook een angststoornis of autismespectrumstoornis kan leiden tot gedragsproblemen.

Wanneer zijn gedragsproblemen echt ernstig en zoek je externe hulp? Om die vraag te beantwoorden moet je kijken naar: hoe lang komt het gedrag voor, met welke frequentie, in welke situaties, is er één soort gedrag of meerdere naast elkaar en welke gevolgen heeft het voor het kind? Om een diagnose te stellen, moeten meerdere soorten ongewenst gedrag tenminste 6 maanden tot een jaar voorkomen. De diagnoses kunnen zijn:

Oppositioneel opstandige stoornis;
Normoverschrijdende gedragsstoornis.

Gedragsproblemen kunnen minder of juist erger worden. Het is niet zo dat iemand die een diagnose heeft, daar altijd aan vast zit. Worden de problemen minder dan kan de diagnose er soms af.

Oorzaken van gedragsproblemen

Gedragsproblemen kunnen ontstaan door moeilijkheden tijdens zwangerschap en geboorte. Het kan ook de aanleg van het kind zelf zijn:

Sommige genen zijn vatbaarder voor psychiatrische aandoeningen;
Ook verwerken sommige hersenen signalen van beloning minder goed, en dit is juist belangrijk voor het leren van sociale vaardigheden;
Andere kinderen hebben moeite met het onderdrukken van impulsen;
Gedragsproblemen kunnen ook ontstaan als kinderen een taalontwikkelingsachterstand hebben. Als dingen niet duidelijk zijn, raken kinderen eerder gefrustreerd en boos;
Misschien werken de delen van hersenen die met boosheid en beheersing daarvan te maken hebben minder goed bij kinderen met gedragsproblemen. Ook kinderen met minder empathie kunnen eerder agressief worden of hier langer mee door gaan.

De manier waarop ouders reageren op gedrag van hun kind speelt een rol in het ontstaan en in stand houden van gedragsproblemen. Geven ouders toe aan dwingend of agressief gedrag, dan houden ze dit gedrag in stand. Ze belonen het ongewenste gedrag. Voor ouders is het belangrijk innerlijke rust te hebben, een goed humeur en een positieve houding. Ook is het belangrijk - als je samen bent - om elkaar te steunen en het met elkaar eens te zijn. Dan lukt het beter om:

Opdrachten aan je kind op een vriendelijke wijze te geven;
Vast te houden aan die opdracht;
Gewenst gedrag te belonen;
Niet fel te reageren op boosheid of zeuren;
Eventueel een milde straf te geven na ongewenst gedrag.

Opvoeden van kinderen met gedragsproblemen

Als je het kind gewenst gedrag wilt leren, kun je gebruik maken van de leertheorie: wat doe je vóór het gedrag, het gedrag zelf, en wat doe je er na. Dit is heel belangrijk! Wat zich vóór het gedrag afspeelt heeft invloed op het gedrag van het kind: hoe stel je de vraag? Hoe help je hem het gewenste gedrag uit te voeren. Ná het gedrag is het belangrijk gelijk een compliment te geven: dit leert het kind verband te leggen tussen het gewenste gedrag en het fijne gevoel van een compliment.

Kinderen leren nieuw gedrag als het verband tussen VOOR, GEDRAG en NA vaak wordt aangebracht. Dus (…): een vraag stel je op een vriendelijke manier. En na afloop geef je altijd een compliment.

Kijk niet alleen naar het gedrag ná de opdracht: dan reageer je op het gedrag van het kind en ben je van hem afhankelijk. Wat vooraf gaat is belangrijk: geef positieve opdrachten: duidelijk, vriendelijk, niet te veel tegelijk en niet van een afstandje. Verder gaat dit hoofdstuk onder andere over:

Het positieve tegendeel van ongewenst gedrag benoemen (in plaats van ‘schreeuw niet zo’ zeg je: ‘praat maar zachtjes’;
Geven van complimenten, hoe doe je dat, wat zijn valkuilen?
Belonen, hoe doe je dat; hoe werk je met een beloningskaart?
De aandachtsregel: geen aandacht schenken aan ongewenst gedrag zodat het minder wordt;
Apart zetten van je kind; ook dit is ingewikkelder dan het lijkt;
Straffen: vaak werkt het niet; als je straf geeft dan meteen, mild en kortstondig. Liefst een logische straf waardoor kinderen leren dat hun gedrag gevolgen heeft.

Belangrijk in het derde hoofdstuk is het Twaalf Stappen Plan. Ouders kunnen in stappen nagaan welk gedrag ze willen verminderen en de stappen volgen om dit te bereiken.

Omgaan met sociale problemen

In dit hoofdstuk komen de vier stappen aan bod:

Wat is het probleem? (Iemand plaagt je.)
Wat is de oplossing? Wat zijn de oplossingen? (Kinderen met gedragsproblemen denken vaak aan een agressieve oplossing, of aan ‘iemand terug pakken’.) Kinderen moeten bevraagd worden op mogelijke oplossingen.
Nadenken over de gevolgen van de oplossing (Als ik scheld wordt het erger. Als ik wacht mag ik misschien straks meedoen.)
Keuze maken van de beste oplossing (Kinderen leren zo nadenken voordat zij iets doen.)
Als het kind boos of verdrietig naar je toe komt omdat er iets vervelends is gebeurt, wacht dan met vragen stellen. Laat het kind eerst uiting geven aan zijn gevoel en toon begrip.
Kinderen mogen weten dat er niets mis is met boos zijn. Het gaat fout als je niet meer de baas erover bent en dingen gaat doen die niet fijn zijn voor anderen, zoals schelden of slaan.

Samenwerken met andere opvoeders

Het laatste hoofdstuk gaat over het samenwerken met andere opvoeders, zoals leerkrachten of hulpverleners. Ook gaat het erover hoe je kunt omgaan met de maatschappelijke vooroordelen over gedragsproblemen. Verder veel tips over de omgang met andere opvoeders: hoe kom je op één lijn? Hoe communiceer je met elkaar?

Als je ergens mee zit, praat er open over. Maar breng het niet aanvallend. Gebruik daarom ik-boodschappen. Die zijn duidelijk en niet verwijtend.

Als je hulpverlening nodig hebt voor je kind, moet je weten wat die te bieden heeft. In dit hoofdstuk staat informatie over Jeugdzorg, Kinder- en Jeugdpsychiatrie (en Jeugd-GGZ) en behandelmethoden:

Oudertrainingen
Cognitieve gedragstherapie voor het kind
Systematische therapie
Medicatie
Dagbehandeling en klinische of residentiële behandeling

Het boek sluit af met een boekenlijst.

Recensie

Deze niet al te dikke paperback (ruim 100 bladzijden) is vooral bedoeld voor ouders. Maar anderen zoals leerkrachten of hulpverleners kunnen het ook gebruiken als middel voor psycho-educatie. Zij kunnen ouders erdoor informeren over gedragsproblemen en als ouders hulp nodig hebben voor hun kind komen zij na het lezen van dit boekje beter beslagen ten ijs. Dat bevordert samenwerking met hulpverleners.

Het boek is geschreven door een emeritus-hoogleraar in samenwerking met een communicatiedeskundige. Zo probeert het boek wetenschappelijk verantwoorde informatie dichtbij ouders te brengen. Begrippen uit het jargon - zoals empathie, ADHD - worden duidelijk uitgelegd. Ook de zinslengte is aangepast aan het begrip: korte zinnen zijn de hoofdmoot, regelmatig zelfs zinnen zonder onderwerp. Dat laatste is niet altijd fraai. De opmaak is eenvoudig, had misschien - door illustraties bijvoorbeeld - iets aantrekkelijker gekund.

Vooral de hoofdstukken drie, vier en vijf zijn praktisch: je hoopt dat ouders die hoofdstukken bereiken door de wat theoretischer eerste hoofdstukken heen. Toch zijn ook die eerste hoofdstukken belangrijk: ze geven inzicht in oorzaken van gedragsstoornissen en maken duidelijk dat sommige kinderen er gevoeliger voor zijn dan andere.

Dit boekje geeft een goede mix van basiskennis voor het herkennen van probleemgedrag en praktische vaardigheden voor het omgaan ermee, en tips voor het samenwerken met hulpverlening.

N.a.v. Walter Matthys & Christine Boersma, Gedragsproblemen bij kinderen, Hogrefe Uitgevers, Amsterdam: 2017, ISBN 9789492297112, 117 blz € 19,95.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!