Omgaan met agressief en asociaal gedrag? Investeer in de relatie!

Geplaatst op 28 augustus 2020

Dit artikel is geschreven door Tamara Wally, MSc.

Bijna elke leerkracht heeft in de klas wel eens te maken met leerlingen die uit de band springen in de vorm van agressief, asociaal of opstandig gedrag. We noemen dit ook wel externaliserend gedrag. Hoe kun je als leerkracht het beste met dit gedrag omgaan?

Externaliserend gedrag van een leerling kan een grote negatieve invloed hebben op het gedrag en het welzijn van de leerkracht. Het kan leiden tot stress, twijfel aan de eigen competenties en een verlies van het plezier in lesgeven. Ook kan het zorgen voor een negatieve houding naar de betreffende leerling. Voor de leerling kan dit leiden tot een negatief zelfbeeld, wat ook weer een versterkende negatieve invloed kan hebben op zijn (1) gedrag. Kortom: een negatieve spiraal in de interactie tussen leerling en leerkracht.

Leren van ervaren leraren

De vraag is hoe je als leerkracht het beste op externaliserend leerlinggedrag kunt reageren. In het speciaal onderwijs hebben leerkrachten veel ervaring met het omgaan met dit gedrag.

Welke lessen kunnen we trekken uit hun praktijkervaringen?

Om daar achter te komen onderzochten we door middel van observaties de interactie tussen de leerkracht en een leerling tijdens incidenten. Ook keken we daarbij naar het klassenklimaat en de leraar-leerling relatie.

Onderzoek

Bij 61 leerkrachten van 17 (v)so-scholen observeerden we het leerkrachthandelen tijdens momenten dat leerlingen externaliserend gedrag lieten zien. Op het moment dat een leerling externaliserend gedrag (verbale, fysieke of relationele agressie, opstandig gedrag of werkweigering) vertoonde, startten we met het scoren van de reacties van de leerkracht. Hiervoor gebruikten we het observatie-instrument Help, dat we speciaal voor dit onderzoek ontwikkelden. Na afloop van alle observaties bleek dat leerkrachten het geven van een verbaal signaal op externaliserend gedrag het vaakst vertoonden gevolgd door negeren, zie Tabel 1.

[Tabel 1: De meest voorkomende leerkrachtreacties bij externaliserend gedrag van leerlingen]

Er waren ook enkele reacties die de leerkrachten juist nauwelijks lieten zien, zoals het (helpen) verwoorden van emoties en het gebruik van humor (zie Tabel 2).

[Tabel 2: De minst voorkomende leerkrachtreacties bij externaliserend gedrag van leerlingen]

Negatief effect

Opvallend was dat geen enkele handeling van de leerkracht zich in positieve zin onderscheidde van de andere handelingen.

Anders gezegd: we vonden geen ‘top 5’ van meest effectieve handelingen.

Wel vonden we handelingen die zich in negatieve zin onderscheidden. Dit laatste gold met name voor het geven van een time-out en straf, en het negeren van het gedrag. Deze reacties zorgden ervoor dat het negatieve gedrag langer duurde én dat zich vervolgens snel opnieuw voordeed. Leerkrachten kregen met deze reacties dus geen grip op het gedrag van de leerling.

Deze uitkomsten zouden naar onze mening kunnen leiden tot het advies: vermijd handelingen die ertoe kunnen leiden dat de leerling zich niet gehoord of niet begrepen voelt.

Relatie het belangrijkst

Behalve het handelen van de leerkracht, onderzochten we ook het klassenklimaat en de leraar-leerling relatie. Hieruit bleek het belang van een goede relatie. Bij een goede leerling-leerkrachtrelatie lieten leerlingen minder snel en minder vaak externaliserend gedrag zien. Hetzelfde effect trad op wanneer de leerkracht nabijheid ervoer in zijn/haar relatie met een leerling die regelmatig externaliserend gedrag liet zien.

Het belang van de relatie bleek niet alleen uit de vragenlijst die de leerkracht invulde voor leerlingen die regelmatig externaliserend gedrag lieten zien. Ook de leerlingen zelf en hun klasgenoten beoordeelden door middel van vragenlijsten de sfeer in de groep, de relaties onderling en die met de leerkracht.

De uitkomsten hiervan onderstreepten tevens het belang van goede leerling-leerkrachtrelaties met alle leerlingen.

Positieve spiraal

Deze uitkomsten stemmen overeen met eerder onderzoek. Een goede leraar-leerling relatie heeft bij leerlingen positieve effecten op onder andere plezier op school, werkhouding, leerprestaties en probleemgedrag (Koomen, et al., 2007; Engels, et al., 2017). Hoe meer leraren nabijheid, ondersteuning, een warme relatie en vertrouwen tonen, des te minder leerlingen externaliserend gedrag laten zien (Lei, et al., 2016). In termen van motivatie gaat het hier volgens de zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan, 1985) vooral om de component verbondenheid, de psychologische basisbehoefte om positieve relaties op te bouwen met anderen.

Dus wil je als leerkracht externaliserend gedrag van leerlingen voorkómen of er grip op krijgen? Investeer dan vooral in de relatie door middel van nabijheid, vertrouwen en een warm contact.