Explosief/agressief gedrag bij kinderen. Wat kun je doen in je klas? (1)

Anton Horeweg

Leerkracht, gedragsspecialist (M SEN) bij Gedragsproblemenindeklas.nl

  

  Geplaatst op 30 oktober 2018

Er zijn kinderen die gedrag vertonen dat we bestempelen als explosief. Dat wil zeggen dat ze oncontroleerbare momenten hebben in hun gedragingen. Je kunt dit rangschikken onder agressie; ze schelden, vloeken, gooien met dingen, enz. In dit artikel beschrijven we enkele oorzaken; in een volgend artikel  wordt ingegaan op mogelijke aanpak in de klas.

Voor buitenstaanders lijken de explosies willekeurig plaats te vinden, maar dit is vaak niet het geval. Vaak blijkt dat er een patroon in dit gedrag zit. De kunst is om dat patroon te ontdekken, omdat je dan de gedragingen kunt aanpakken.

Deze kinderen lijken jou niet te willen gehoorzamen en bij elk conflict uit te zijn op escalatie.

Het is geen onwil

Er is echter een ander gezichtspunt dat de moeite waard kan zijn om in ogenschouw te nemen. Het kan een mogelijk begin zijn van de oplossing. Er zijn kinderen die de cognitieve vaardigheden missen op het gebied van flexibiliteit/ aanpassingsvermogen, frustratietolerantie en probleemoplossing.

Ze kunnen bijvoorbeeld niet snel over schakelen van de ene setting naar de andere. Een setting is een bepaalde activiteit of gebeurtenis waar ze op dat moment aan deel nemen. Stel je voor: het kind is aan het tekenen en moet stoppen om te gaan rekenen. Jouw opdracht om te stoppen leidt tot negeren van je vraag, weigering of een explosie. Dit gedrag zie je soms ook terug bij kinderen met een vorm van autisme.

Ontwikkelingspsychologen hebben ontdekt dat leren gehoorzamen en dus je eigen behoefte uit stellen een vaardigheid is die je moeten leren.

(Amsel, 1990; Kochanska, 1993). Ongehoorzaamheid is dus vaak een bijproduct van die ontwikkelingsachterstand en niet van onwil.

Dit is meteen de reden waarom bij deze kinderen belonen en straffen niet goed werkt. Hiermee leer je namelijk die cognitieve vaardigheden niet aan. Het voortbestaan van het explosieve inflexibele gedrag ligt overigens ook niet aan de leerkracht (hoewel hij het misschien wel in stand houdt).

Tekorten aan executieve vaardigheden

Dit zijn vaardigheden op het gebied van kunnen plannen en organiseren, waardoor je je impulsen kunt onderdrukken en je gedachten kunt ordenen, alternatieve oplossingen kunt genereren en mogelijke uitkomsten kunt bepalen. Het omvat ook het werkgeheugen, waarmee gebeurtenissen kunt onthouden, erop terugblikken en aan de hand daarvan dus weloverwogen keuzes kunt maken voor je toekomstige acties (een van de vaardigheden dus die bijvoorbeeld kinderen met ADHD ontberen). Als je dit niet kunt, leer je dus eigenlijk niet van je fouten (Fuster, 1995). Hoewel ontwikkelingspsychologen het nog niet geheel eens zijn welke functies allemaal tot de executieve vaardigheden behoren en er een zekere overlap bestaat, is wel aangetoond dat tekorten op dit gebied leiden tot problemen in de klas. Aangetoond is ook dat agressie zich zelden voordoet buiten de context van concentratie en slechte impulsbeheersing (Waschbusch, Willoughby en Pelham, 1998). Vandaar dat kinderen met ADHD ook vaak agressief gedrag vertonen.

Samenvattend: Agressief/explosief gedrag wordt dus gedeeltelijk veroorzaakt door een tekort aan cognitieve vaardigheden. Dat tekort is te wijten aan een ontwikkelingsachterstand op dat gebied en geen onwil of een verkeerde opvoedmethode.

Het zal duidelijk zijn dat kinderen met een tekort op het gebied van taalontwikkeling ook moeite hebben om hun reacties te kunnen overwegen, de gevolgen te overzien of hun frustraties op een goede manier onder woorden te brengen.

Kinderen die wat extreem zijn in hun denken, de ‘zwart-wit’denkers, hebben uitgesproken blauwdrukken voor bepaalde situaties. Zij houden geen rekening met (onverwachte) situationele kenmerken en zien eerder details dan het geheel. Ook kunnen zij zich vaak niet of nauwelijks verplaatsen in standpunten van anderen, noch kunnen zij bedenken hoe die tegen hen aankijken. Deze kinderen kunnen explosief/agressief reageren op situaties die ‘zo niet horen te gaan.’


Adri weet precies hoe laat de klas naar buiten moet voor de pauze. Dit gaat immers elke dag zo? Hij houdt er absoluut geen rekening mee, dat de pauze wel eens verzet moet worden omdat de school- of klassenorganisatie dit vereist. Op het moment dat de pauzetijd niet klopt, gaat hij helemaal uit zijn dak. Rekening houden met de verandering en zijn verwachtingen aanpassen kan hij niet.


Dit hoeven overigens niet altijd kinderen te zijn die een vorm van autisme of NLD hebben. Ook andere kinderen kunnen dit gedrag vertonen. Als je met deze kinderen gaat praten over hun ‘zwart’ dat misschien wel 'wit' is, zou je heel voorzichtig met 'donkergrijs' moeten starten. Hun gezichtspunt tegenspreken werkt niet. Het is op eieren lopen om hun gezichtspunt geleidelijk bij te stellen.

Tekorten aan sociale vaardigheden

Kendall (1993) maakte onderscheid tussen cognitieve vertekening en cognitieve tekorten. De eerste term verwijst naar het onjuist uitleggen van sociale informatie, het tweede naar onvoldoende ‘denkactiviteit’ in situaties waarin vooruitdenken op je acties handig zou zijn.

Cognitieve vertekening zorgt voor onvolledige, inaccurate en bevooroordeelde codering/interpretatie van sociale gebeurtenissen en leiden vaak tot een beperkte respons op deze situaties. Een aantal overtuigingen die deze kinderen huldigen ben je vast tegengekomen. ‘Ik ben stom.’ ‘Je geeft altijd mij de schuld.’ ‘Ik zal het wel weer gedaan hebben, hè?’ ‘De meester heeft de pik op mij.’

Cognitieve tekorten zorgen voor een gebrek aan oplossingsgericht denken. Vaak zien deze kinderen alleen agressief gedrag als mogelijke respons op de situatie.

In combinatie met een gebrek aan andere sociale vaardigheden, zoals inlevingsvermogen, niet kunnen inschatten hoe je overkomt, enz. kan dit leiden tot explosief gedrag. Overigens is het niet zo dat alle kinderen die gebrekkige sociale vaardigheden hebben, explosief gedrag vertonen en kunnen ook sociaalvaardige kinderen explosief zijn.

Greene en Ablon (2007) onderscheiden vijf wegen, zeg maar probleemgebieden die mogelijke oorzaak zijn voor het explosieve gedrag.

  • Gebrekkige executieve vaardigheden
  • Taalverwerkingsproblemen
  • Vaardigheden op het gebied van emotieregulering
  • Vaardigheden op het gebied van cognitieve flexibiliteit
  • Sociale vaardigheden

Een aantal probleemgebieden heb ik hier uitgebreider genoemd, omdat dit je een zeker begrip kan geven over het ontstaan van het explosieve/agressieve gedrag. Voor een uitgebreide uiteenzetting verwijs ik naar hun boek Het behandelen van explosieve kinderen. (Greene en Ablon,2007). Vaak kun je als leerkracht niet goed bepalen welk gebied de oorzaak is. Uit onderzoek blijkt echter dat de ontoereikende vaardigheden uit een van deze gebieden komt (Greene, Ablon, 2007).

Voor het daadwerkelijk ontstaan van het explosieve gedrag is een trigger nodig. Een situatie of gebeurtenis die de aanleiding vormt voor de explosie. Als je de trigger kunt ontdekken, wordt het explosieve gedrag dus voorspelbaar. De uitbarsting doet zich dus voor wanneer de eisen die de omgeving stelt niet door het kind beantwoord kunnen worden. M.a.w. het kind heeft niet het vermogen om op een goede manier te reageren.

Explosief gedrag en executieve functies

Hoe ontdek je de trigger?

Door met het kind in gesprek te gaan (en als je niet de leerkracht van het kind bent, later ook met de leerkracht). Je zou bijvoorbeeld kunnen vragen: ‘Waar heb je het vaakst ruzie over met je meester/ klasgenoten?’ ‘Word je wel eens erg kwaad op iemand?’ ‘Vind je het moeilijk lang stil te zitten?’ ‘Is het lastig om steeds snel van werkje te moeten wisselen?’

In een gesprek met de leerkracht kun je misschien bevestiging krijgen van deze zaken. In ieder geval ziet het kind ze zo. Ook een observatie kan licht op de zaak werpen. Belangrijk is dat leerkracht en kind het eens zijn over wat de aanleiding is van de problemen.

Lees verder in deel 2.

Literatuur:

  • Amsel, A. (1990). Arousal, suppression, and persistence: Frustration theory, attention and its disorders. Cognition and emotion, 4(3), 239-268.
  • Barkley, R.A. (1997). Behavioral inhibition, sustained attention and executive functions: constructing a unifying theory of ADHD. Psychological Bulletin, 121(1), 65-94.
  • Delfos, M.F. (2006) Luister je wel naar mij? Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf jaar. Amsterdam: SWP.
  • Fuster, J.M. (1989). The prefrontal cortex. New York: Raven press.
  • Greene, R.W. & Ablon, J.S. (2007). Het behandelen van explosieve kinderen. De methode van het gezamenlijke oplossen. Amsterdam: Nieuwezijds.
  • Kendall, P.C. (1993). Cognitive-behavioral therapies with youth: Guiding theory, status and emerging developments. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61(2), 235-247.
  • Kochanka, G. (1993). Towards a synthesis of parental socialization and Child temperament in early Development conscience. Child Development, 64, 325-347.
  • Pelham, W.E.  et al. (1998) Empirically supported treatments for attention deficit disorder. Journal of Clinical Child Psychology, 27(2), 190-205.
  • Teggelaar, J en Bosch, J. van den. (2010). Oplossingsgericht werken met leerlingen. Sleutels voor het professionaliseren van begeleiding. Amsterdam: Uitgeverij Nelissen
  • Waschbush, D.A.; Willoughby, M.T. & Pelham, W.E. (1998). Criterion validity and the utility of reactive and proactive aggression: Comparisons to attention deficit hyperactivity disorder, oppositional defiant disorder, conduct disorder, and other measures of functioning. Journal of Clinical Child Psychology, 27(4), 396-405.
  • Zie ook www.gedragsproblemenindeklas.nl voor meer informatie.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

E-learning module
Wat is hechting? En hoe ontstaan hierin problemen?
Wat is hechting? En hoe ontstaan hierin problemen?
Doorloop deze gratis module over hechting
Wij-leren.nl Academie 
Opleiding
Gedragsexpert in het havo en vwo
Gedragsexpert in het havo en vwo
Effectief begeleiden van leerlinggedrag, gedragsproblematiek en gedragsverandering
Medilex Onderwijs 
Gratis webinar
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Bekende experts delen hun kennis
Wij-leren.online Academie 
Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Handboek gedrag op school
Handboek gedrag op school - Anton Horeweg.
Machiel Karels
Gedragsproblemen
Indicaties van gedragsproblemen en werkhoudingproblemen.
Machiel Karels
Explosief agressief gedrag (2)
Explosief/agressief gedrag bij kinderen. Wat kun je doen in je klas? (2)
Anton Horeweg
Interventies gedragsproblemen
Interventie bij gedragsproblemen - De Eerste Stap
Monique Baard
Preventie gedragsproblemen
Onderwijs en gedragsproblemen: Prioriteit voor preventie
Kees van Overveld
Gedragsproblemen leerkrachtgedrag
Gedragsproblemen in de klas: preventie
Anton Horeweg
Omgaan met gedragsproblemen
Omgaan met gedragsproblemen
Anton Horeweg
Externaliserend gedrag en investeren in relatie
Omgaan met agressief en asociaal gedrag? Investeer in de relatie!
redactie
Preventie van gedragsproblemen
Preventie van gedragsproblemen: daar moet je wat mee?!
Kees van Overveld
Hardnekkig probleemgedrag moeilijke groep
Omgaan met probleemgedrag in de groep
Kees van Overveld
Tien aanbevelingen voor omgang jongeren en messencriminaliteit
Jongeren en messencriminaliteit -2- Tien aanbevelingen voor een oplossing
Kees van Overveld
Jongeren en messencriminaliteit: analyse en problematiek
Jongeren en messencriminaliteit -1- Wat is er aan de hand?
Kees van Overveld
Kinderen met messen
Kinderen met messen
Kees van Overveld
Brutaal, boos of agressief gedrag op school
Brutaal, boos of agressief gedrag op school
Marleen Legemaat
Gedraag je!
Gedraag je! Toegepaste gedragsleer voor een goed werkklimaat
Marleen Legemaat
Gedragsproblemen bij kinderen
Gedragsproblemen bij kinderen
Marleen Legemaat
Luister je wel naar mij?
Luister je wel naar mij? - Tips voor gespreksvoering met kinderen
Arja Kerpel
Temperamentvolle kinderen
Temperamentvolle kinderen - Tips om deze kinderen te begeleiden
Arja Kerpel
Gedragsproblemen in de klas
Gedragsproblemen in de klas
Arja Kerpel
Voorkom probleemgedrag
Voorkom probleemgedrag
Arja Kerpel
Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Gedragsoplossingen voor de moeilijke groep
Marleen Legemaat
ADHD in de klas; praktische gids voor leraren
ADHD in de klas; praktische gids voor leraren
Niels de Jong
Traumasensitief team bij psychotrauma
Kinderen in de knel interesseren ons geen knal
Anton Horeweg


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

[extra-breed-algemeen-kolom2]



gedragsproblemen
gedragsstoornissen
interventie
leerkrachtvaardigheden
positive behavior support (pbs)

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest