Leren zichtbaar maken met formatieve assessment

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 31 oktober 2016

>> Formatieve assessment direct bestellen.

Praktische vertaalslag

Hoe help je elke leerling vooruit? Een cruciale vraag, die een praktisch antwoord nodig heeft. Door het grootschalige onderzoek van John Hattie onder miljoenen leerlingen weten we wat effectief is in het onderwijs, maar veel leerkrachten stoeien soms met de vertaalslag naar de praktijk. In het boek Leren zichtbaar maken met formatieve assessment beschrijft Shirley Clarke heel concreet hoe je leren zichtbaar kunt maken. Annemieke van Grol en anderen bewerkten het voor het Nederlandse taalgebied.

Leren zichtbaar maken met formatieve assessment

Deze samenvattende recensie gaat over de inhoud van het boek, de meerwaarde bestaat voor een deel ook uit elementen die in deze samenvatting niet aan bod komen:

De praktische voorbeelden en strategieën, in tekst en afbeeldingen.
De korte, krachtige filmpjes die je kunt bekijken via de QR-codes.
De stap-voor-stap cases voor schoolbrede implementatie.

Het boek is als volgt opgebouwd:

Deel 1: De achtergrond van formatieve assessment. Wat is formatieve assessment en waarom hebben we het nodig?
Deel 2: Lescultuur en –structuur. Hoe breng je formatieve assessment in de praktijk?
Deel 3: Schoolbrede ontwikkeling. Hoe zorg je ervoor dat formatieve assessment in de hele school wordt toegepast?

Deel 1 De achtergrond van formatieve assessment

Formatieve assessment, wat is dat?

Formatief betekent dat je de prestaties van een leerling niet vergelijkt met die van andere leerlingen, maar met zijn eerdere resultaten. Formatief is de tegenhanger van summatief. Bij summatief beoordelen geef je een cijfer, bij formatief beoordelen ben je gericht op de ontwikkeling: wat is goed en hoe kun je het nog beter maken?

Assessment heeft betrekking op de manier waarop je leerlingen vooruit helpt in hun leerproces: onder andere door feedback te geven, door vragen te stellen, door het leerdoel helder te maken en door aan te geven hoe een ‘goed’ leerresultaat eruit ziet. Dit assessment krijg je op drie manieren:

Teacher-assessment: door als leerkracht de juiste vragen te geven en feedback te geven op het leren.
Peer-assessment: door gesprekken met klasgenoten, praatmaatjes.
Self-assessment: door te reflecteren op je eigen leerproces en resultaten.

Welke ingrediënten horen bij formatieve assessment?

Duidelijke leerdoelen.
Succescriteria die met de leerlingen opgesteld zijn.
Een growth mindset en metacognitieve vaardigheden. Leerlingen activeren om eigenaar te worden van hun eigen leerproces.
Heterogene groepen.
Goede voorbeelden analyseren en delen, voordat de leerlingen hun eigen product maken.
Effectieve klassengesprekken, vragen, taken en lesafsluiting.
Feedback geven die leerlingen vooruithelpt. Coöperatieve feedback van klasgenoten tijdens een time-out in de les. Leerlingen zijn elkaars hulpbron bij het leren. Dit kan door middel van praatmaatjes.
Leerlingen betrekken bij het voorbereiden van de les om hun motivatie en eigenaarschap te vergroten.

Formatieve assessment, waarom zou je dat gebruiken?

In John Hatties baanbrekende boek Leren zichtbaar maken heeft hij laten zien wat wel en niet werkt in het onderwijs. Als je nog nooit van Hattie gehoord hebt, is het goed om eerst dit artikel te lezen. In de top van de lijst staan de belangrijkste aspecten van formatieve assessment, met tussen haakjes de effectgrootte:

Jezelf op voorhand een cijfer geven / verwachtingen van leerlingen (1.44). Dit duidt op leerlingen die goed weten wat en hoe ze leren. Ze kunnen zichzelf beoordelen en hun leerproces sturen.
Formatieve evaluatie geven / Feedback (0.90 / 0.75).
Lesson study (0.88).
Klassengesprek (0.82).
Relatie leraar-leerling (0.72).
Metacognitieve strategieën (0.69).

Formatieve assessment richt zich op datgene wat er écht toe doet: de ontwikkeling en groei van de leerling; de leerling in zijn kracht zetten. Als leerkrachten zich vooral hierop richten, zijn uitstekende prestaties niet alleen mogelijk, maar ook zeer waarschijnlijk.

Deel 2 Lescultuur en -structuur

Deel 2 vormt het leeuwendeel van het boek. Het is als volgt opgebouwd:

A. De basis leggen, waarin de voorwaarden worden beschreven om actieve, kritische en zelfbeoordelende leerlingen te creëren. Die voorwaarden zijn: een leercultuur, betrokkenheid bij de voorbereiding en praatmaatjes.
B. Een effectief begin van de les, waarin vraag strategieën, verkennende activiteiten en voorbeelden van werk van leerlingen worden gebruikt om de aanwezige voorkennis vast te stellen, de belangstelling te wekken en samen succescriteria te formuleren.
C. Ontwikkelen van het leren, waarin dialoog een sleutelrol speelt en waarbij we mogelijkheden bieden en leerlingen helpen om zelf de mate van begrip aan te geven.
D. Een effectieve afsluiting van de les, waarin verschillende technieken worden beschreven die leerlingen stimuleren om te reflecteren op wat ze hebben geleerd en te ontdekken wat ze nog eens moeten bekijken of verder moeten ontwikkelen.

A. De basis leggen

Hoe krijg je actief functionerende leerlingen? Daar zijn drie randvoorwaarden voor:

Een goede leercultuur. Dit is de belangrijkste.
Leerlingen worden betrokken in de voorbereidingsfase.
Leerlingen hebben wisselende praatmaatjes.

Een goede leercultuur

Om de ideale leercultuur te creëren, gelden ook weer drie voorwaarden:

Een growth mindset ontwikkelen. Complimenten moeten gericht zijn op de inspanning en wat er bereikt is, niet op de capaciteiten.
Het integreren van metacognitie, ook wel ‘leer-krachten’ genoemd. Deze leer-krachten zijn bijvoorbeeld: concentreren, doorzetten, etc. Ze reiken leerlingen de tools aan om hun leervaardigheden te herkennen en uit te breiden.
Leren in heterogene groepen. Door niveaugroepen geef je zwak presterende kinderen het idee dat ze niet slim zijn, ze krijgen een label opgeplakt. In heterogene groepen leren kinderen veel van elkaar.

Dit hoofdstuk bevat checklists om een fixed mindset te herkennen en tips om een growth mindset te ontwikkelen. Ook staan er praktische handvatten in om metacognitieve vaardigheden te ontwikkelen. Bijvoorbeeld deze tip: koppel elke strategie aan een door de leerlingen gekozen personage, dat maakt het veel toegankelijker en beter te onthouden.

De onderstaande posters komen uit het besproken boek en zijn te koop bij Uitgeverij Bazalt.

Poster formatieve assessment - Succesvol leren

Leerlingen betrekken bij de voorbereidingsfase

Biedt kinderen de mogelijkheid om te helpen bij het voorbereiden van thema’s. Dit zorgt voor hogere motivatie, meer zelfstandigheid en meer zelfvertrouwen. Erbij betrekken kan door de volgende stappen:

Activeer de voorkennis.
Introduceer het onderwerp met een startactiviteit (dit geldt voor de meeste vakken).
Presenteer de belangrijkste vaardigheden die aan bod komen.
Vraag naar ideeën hoe die vaardigheden aangeleerd kunnen worden.
Betrek de ouders erbij.

Praatmaatjes

Werken met praatmaatjes heeft een groot sociaal effect, maar het leereffect – hoewel dat minder opvalt – is groter. Werken met praatmaatjes zorgt voor een cultuur waarin leerlingen meer praten dan leraren; ze discussiëren met elkaar, beantwoorden vragen, leren van elkaar en worden beter. Voor het grootste effect:

Kies partners willekeurig.
Wissel elke week. Als je wilt dat alle combinaties aan de beurt komen, kun je twee namenlijsten kopiëren die telkens een plaatsje opschuiven van elkaar.
Kies willekeurig leerlingen die antwoord geven op een vraag, in plaats van vingers op laten steken.

B. Een effectief begin van de les

Hoe de les begint, bepaalt of de focus van de les op het leren of op het resultaat ligt. Elementen voor een succesvolle start zijn:

Beginvragen en activiteiten: Als je wilt dat beginvragen de interesse van leerlingen wekken, hen stimuleren na te denken en jou vertellen wat leerlingen al begrijpen, dan dien je die vragen voor te bereiden, en niet ter plekke te verzinnen.
Leerdoelen: Het leidende principe is dat leerlingen het leerdoel moeten kennen op het moment dat ze daarop beoordeeld gaan worden.
Succescriteria: Die zijn een uitsplitsing van het leerdoel. Ze helpen om de voortgang te monitoren en geven de mogelijkheid voor zelf-assessment.
Excellentie ontwikkelen: Laat meerdere goede voorbeelden zien, analyseer en bespreek die met de kinderen. Zo krijgen ze inzicht in wat onder kwaliteit wordt verstaan. Het beste is om drie uitstekende voorbeelden te laten zien en één minder goed voorbeeld. Leg een collectie aan met leerlingenwerk voor een volgend jaar.

Succescriteria

Succescriteria worden meestal alleen gelinkt aan vaardigheidsdoelen. Ze zijn effectiever als ze losgemaakt zijn van de context, zodat leerlingen ze ook binnen andere vakken of contexten kunnen toepassen. De favoriete woorden om succescriteria in te leiden zijn: ‘Vergeet niet om…’ en ‘Kies uit..’. Succescriteria die door de leraar en de leerlingen samen zijn opgesteld, zijn effectieve dan opgelegde criteria.

Poster formatieve assessment - Wat doe ik als ik vastloop?

C. Ontwikkelen van het leren

Vragen stellen

Goede vragen stellen is enorm belangrijk. Vragen stellen aan individuele leerlingen geeft jouw als leerkracht inzicht in wat ze weten en begrijpen, zo kun je de les bijsturen en afstemmen. Goede vragen stellen kan bijvoorbeeld aan de hand van de taxonomie van Bloom of met behulp van de zes denkhoeden van De Bono.

Feedback

John Hattie heeft mooie uitspraken gedaan over feedback:

‘Ik maakte de fout dat ik feedback zag als iets wat de leraar gaf aan de leerling. Ik ontdekt dat feedback het meest effectief is als de leerling het aan de leraar geeft. (…) Dat maakt het leren zichtbaar.’ (2012)

‘Schoolprestaties zijn optimaal wanneer leraren het leren door de ogen van de leerlingen zien en wanneer leerlingen zichzelf zien als hun eigen leraar.’ (2015)

Als het gaat om feedback, geldt:

Externe beloningen zijn negatieve vormen van feedback die het zelfbeeld omlaag kunnen brengen.
Samen met een klasgenoot nakijken werkt beter dan schriften uitwisselen.
Achteraf nakijken heeft weinig invloed op de vorderingen van leerlingen. Hoe sneller de feedback, hoe beter.
Onzichtbare feedback kun je zichtbaar maken door het gebruik van codes, gekleurde pennen, initialen enz.

D. Een effectieve afsluiting van de les

Er zijn een aantal strategieën om een les effectief af te sluiten. Deze strategieën:

Laten leerlingen reflecteren op wat ze geleerd hebben.
Geven de leraar feedback over wat leerlingen wel of niet begrijpen.
Geven summatieve informatie.

Deel 3 Schoolbrede ontwikkeling

In dit deel komt Lesson Study aan bod. Dit is een strategie die gebaseerd is op actieonderzoek. Deze strategie houdt in dat leraren gezamenlijk hun les voorbereiden, geven en aangewezen leerlingen observeren. Vervolgens analyseren ze hun observaties.

Ook komt in dit deel praktisch aan de orde hoe je formatieve assessment schoolbreed kunt invoeren. Het slothoofdstuk gaat over het effect van formatieve assessment

Recensie

Dit praktijkboek van Shirley Clarke maakt de vertaalslag van Hatties onderzoek naar de praktijk. Dát is precies wat ik als leerkracht nodig heb. Juist de combinatie van evidence-based én enorm praktisch, maakt dit boek ongelooflijk waardevol. Als leerkracht liep ik telkens aan tegen de vragen: Hoe maak ik leerlingen nu echt eigenaar van hun leerproces? Hoe stellen ze goede doelen op? Dit boek geeft de antwoorden. Het geeft inspiratie om meteen in de klas mee aan de slag te gaan. Ik zeg het niet gauw, maar deze keer wel: Dit is een mustread!

N.a.v. Clarke, S. Leren zichtbaar maken met formatieve assessment, 2016, Uitgeverij Bazalt i.s.m. HCO en RPCZ, , ISBN 978 94 6118 223 4, 196 blz., Hardcover op A4-formaat, € 59,-

Bestel het boek nu via bol.com

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!