Leren zichtbaar maken met formatieve assessment
Geplaatst op 31 oktober 2016
>> Formatieve assessment direct bestellen.
Praktische vertaalslag
Hoe help je elke leerling vooruit? Een cruciale vraag, die een praktisch antwoord nodig heeft. Door het grootschalige onderzoek van John Hattie onder miljoenen leerlingen weten we wat effectief is in het onderwijs, maar veel leerkrachten stoeien soms met de vertaalslag naar de praktijk. In het boek Leren zichtbaar maken met formatieve assessment beschrijft Shirley Clarke heel concreet hoe je leren zichtbaar kunt maken. Annemieke van Grol en anderen bewerkten het voor het Nederlandse taalgebied.
Leren zichtbaar maken met formatieve assessment
Deze samenvattende recensie gaat over de inhoud van het boek, de meerwaarde bestaat voor een deel ook uit elementen die in deze samenvatting niet aan bod komen:
- De praktische voorbeelden en strategieën, in tekst en afbeeldingen.
- De korte, krachtige filmpjes die je kunt bekijken via de QR-codes.
- De stap-voor-stap cases voor schoolbrede implementatie.
Het boek is als volgt opgebouwd:
- Deel 1: De achtergrond van formatieve assessment. Wat is formatieve assessment en waarom hebben we het nodig?
- Deel 2: Lescultuur en –structuur. Hoe breng je formatieve assessment in de praktijk?
- Deel 3: Schoolbrede ontwikkeling. Hoe zorg je ervoor dat formatieve assessment in de hele school wordt toegepast?
Deel 1 De achtergrond van formatieve assessment
Formatieve assessment, wat is dat?
Formatief betekent dat je de prestaties van een leerling niet vergelijkt met die van andere leerlingen, maar met zijn eerdere resultaten. Formatief is de tegenhanger van summatief. Bij summatief beoordelen geef je een cijfer, bij formatief beoordelen ben je gericht op de ontwikkeling: wat is goed en hoe kun je het nog beter maken?
Assessment heeft betrekking op de manier waarop je leerlingen vooruit helpt in hun leerproces: onder andere door feedback te geven, door vragen te stellen, door het leerdoel helder te maken en door aan te geven hoe een ‘goed’ leerresultaat eruit ziet. Dit assessment krijg je op drie manieren:
- Teacher-assessment: door als leerkracht de juiste vragen te geven en feedback te geven op het leren.
- Peer-assessment: door gesprekken met klasgenoten, praatmaatjes.
- Self-assessment: door te reflecteren op je eigen leerproces en resultaten.
Welke ingrediënten horen bij formatieve assessment?
- Duidelijke leerdoelen.
- Succescriteria die met de leerlingen opgesteld zijn.
- Een growth mindset en metacognitieve vaardigheden. Leerlingen activeren om eigenaar te worden van hun eigen leerproces.
- Heterogene groepen.
- Goede voorbeelden analyseren en delen, voordat de leerlingen hun eigen product maken.
- Effectieve klassengesprekken, vragen, taken en lesafsluiting.
- Feedback geven die leerlingen vooruithelpt. Coöperatieve feedback van klasgenoten tijdens een time-out in de les. Leerlingen zijn elkaars hulpbron bij het leren. Dit kan door middel van praatmaatjes.
- Leerlingen betrekken bij het voorbereiden van de les om hun motivatie en eigenaarschap te vergroten.
Formatieve assessment, waarom zou je dat gebruiken?
In John Hatties baanbrekende boek Leren zichtbaar maken heeft hij laten zien wat wel en niet werkt in het onderwijs. Als je nog nooit van Hattie gehoord hebt, is het goed om eerst dit artikel te lezen. In de top van de lijst staan de belangrijkste aspecten van formatieve assessment, met tussen haakjes de effectgrootte:
- Jezelf op voorhand een cijfer geven / verwachtingen van leerlingen (1.44). Dit duidt op leerlingen die goed weten wat en hoe ze leren. Ze kunnen zichzelf beoordelen en hun leerproces sturen.
- Formatieve evaluatie geven / Feedback (0.90 / 0.75).
- Lesson study (0.88).
- Klassengesprek (0.82).
- Relatie leraar-leerling (0.72).
- Metacognitieve strategieën (0.69).
Formatieve assessment richt zich op datgene wat er écht toe doet: de ontwikkeling en groei van de leerling; de leerling in zijn kracht zetten. Als leerkrachten zich vooral hierop richten, zijn uitstekende prestaties niet alleen mogelijk, maar ook zeer waarschijnlijk.
Deel 2 Lescultuur en -structuur
Deel 2 vormt het leeuwendeel van het boek. Het is als volgt opgebouwd:
- A. De basis leggen, waarin de voorwaarden worden beschreven om actieve, kritische en zelfbeoordelende leerlingen te creëren. Die voorwaarden zijn: een leercultuur, betrokkenheid bij de voorbereiding en praatmaatjes.
- B. Een effectief begin van de les, waarin vraag strategieën, verkennende activiteiten en voorbeelden van werk van leerlingen worden gebruikt om de aanwezige voorkennis vast te stellen, de belangstelling te wekken en samen succescriteria te formuleren.
- C. Ontwikkelen van het leren, waarin dialoog een sleutelrol speelt en waarbij we mogelijkheden bieden en leerlingen helpen om zelf de mate van begrip aan te geven.
- D. Een effectieve afsluiting van de les, waarin verschillende technieken worden beschreven die leerlingen stimuleren om te reflecteren op wat ze hebben geleerd en te ontdekken wat ze nog eens moeten bekijken of verder moeten ontwikkelen.
A. De basis leggen
Hoe krijg je actief functionerende leerlingen? Daar zijn drie randvoorwaarden voor:
- Een goede leercultuur. Dit is de belangrijkste.
- Leerlingen worden betrokken in de voorbereidingsfase.
- Leerlingen hebben wisselende praatmaatjes.
Een goede leercultuur
Om de ideale leercultuur te creëren, gelden ook weer drie voorwaarden:
- Een growth mindset ontwikkelen. Complimenten moeten gericht zijn op de inspanning en wat er bereikt is, niet op de capaciteiten.
- Het integreren van metacognitie, ook wel ‘leer-krachten’ genoemd. Deze leer-krachten zijn bijvoorbeeld: concentreren, doorzetten, etc. Ze reiken leerlingen de tools aan om hun leervaardigheden te herkennen en uit te breiden.
- Leren in heterogene groepen. Door niveaugroepen geef je zwak presterende kinderen het idee dat ze niet slim zijn, ze krijgen een label opgeplakt. In heterogene groepen leren kinderen veel van elkaar.
Dit hoofdstuk bevat checklists om een fixed mindset te herkennen en tips om een growth mindset te ontwikkelen. Ook staan er praktische handvatten in om metacognitieve vaardigheden te ontwikkelen. Bijvoorbeeld deze tip: koppel elke strategie aan een door de leerlingen gekozen personage, dat maakt het veel toegankelijker en beter te onthouden.
De onderstaande posters komen uit het besproken boek en zijn te koop bij Uitgeverij Bazalt.

Leerlingen betrekken bij de voorbereidingsfase
Biedt kinderen de mogelijkheid om te helpen bij het voorbereiden van thema’s. Dit zorgt voor hogere motivatie, meer zelfstandigheid en meer zelfvertrouwen. Erbij betrekken kan door de volgende stappen:
- Activeer de voorkennis.
- Introduceer het onderwerp met een startactiviteit (dit geldt voor de meeste vakken).
- Presenteer de belangrijkste vaardigheden die aan bod komen.
- Vraag naar ideeën hoe die vaardigheden aangeleerd kunnen worden.
- Betrek de ouders erbij.
Praatmaatjes
Werken met praatmaatjes heeft een groot sociaal effect, maar het leereffect – hoewel dat minder opvalt – is groter. Werken met praatmaatjes zorgt voor een cultuur waarin leerlingen meer praten dan leraren; ze discussiëren met elkaar, beantwoorden vragen, leren van elkaar en worden beter. Voor het grootste effect:
- Kies partners willekeurig.
- Wissel elke week. Als je wilt dat alle combinaties aan de beurt komen, kun je twee namenlijsten kopiëren die telkens een plaatsje opschuiven van elkaar.
- Kies willekeurig leerlingen die antwoord geven op een vraag, in plaats van vingers op laten steken.
B. Een effectief begin van de les
Hoe de les begint, bepaalt of de focus van de les op het leren of op het resultaat ligt. Elementen voor een succesvolle start zijn:
- Beginvragen en activiteiten: Als je wilt dat beginvragen de interesse van leerlingen wekken, hen stimuleren na te denken en jou vertellen wat leerlingen al begrijpen, dan dien je die vragen voor te bereiden, en niet ter plekke te verzinnen.
- Leerdoelen: Het leidende principe is dat leerlingen het leerdoel moeten kennen op het moment dat ze daarop beoordeeld gaan worden.
- Succescriteria: Die zijn een uitsplitsing van het leerdoel. Ze helpen om de voortgang te monitoren en geven de mogelijkheid voor zelf-assessment.
- Excellentie ontwikkelen: Laat meerdere goede voorbeelden zien, analyseer en bespreek die met de kinderen. Zo krijgen ze inzicht in wat onder kwaliteit wordt verstaan. Het beste is om drie uitstekende voorbeelden te laten zien en één minder goed voorbeeld. Leg een collectie aan met leerlingenwerk voor een volgend jaar.
Succescriteria
Succescriteria worden meestal alleen gelinkt aan vaardigheidsdoelen. Ze zijn effectiever als ze losgemaakt zijn van de context, zodat leerlingen ze ook binnen andere vakken of contexten kunnen toepassen. De favoriete woorden om succescriteria in te leiden zijn: ‘Vergeet niet om…’ en ‘Kies uit..’. Succescriteria die door de leraar en de leerlingen samen zijn opgesteld, zijn effectieve dan opgelegde criteria.

C. Ontwikkelen van het leren
Vragen stellen
Goede vragen stellen is enorm belangrijk. Vragen stellen aan individuele leerlingen geeft jouw als leerkracht inzicht in wat ze weten en begrijpen, zo kun je de les bijsturen en afstemmen. Goede vragen stellen kan bijvoorbeeld aan de hand van de taxonomie van Bloom of met behulp van de zes denkhoeden van De Bono.
Feedback
John Hattie heeft mooie uitspraken gedaan over feedback:
‘Ik maakte de fout dat ik feedback zag als iets wat de leraar gaf aan de leerling. Ik ontdekt dat feedback het meest effectief is als de leerling het aan de leraar geeft. (…) Dat maakt het leren zichtbaar.’ (2012)
‘Schoolprestaties zijn optimaal wanneer leraren het leren door de ogen van de leerlingen zien en wanneer leerlingen zichzelf zien als hun eigen leraar.’ (2015)
Als het gaat om feedback, geldt:
-
Externe beloningen zijn negatieve vormen van feedback die het zelfbeeld omlaag kunnen brengen.
-
Samen met een klasgenoot nakijken werkt beter dan schriften uitwisselen.
-
Achteraf nakijken heeft weinig invloed op de vorderingen van leerlingen. Hoe sneller de feedback, hoe beter.
-
Onzichtbare feedback kun je zichtbaar maken door het gebruik van codes, gekleurde pennen, initialen enz.
D. Een effectieve afsluiting van de les
Er zijn een aantal strategieën om een les effectief af te sluiten. Deze strategieën:
-
Laten leerlingen reflecteren op wat ze geleerd hebben.
-
Geven de leraar feedback over wat leerlingen wel of niet begrijpen.
-
Geven summatieve informatie.
Deel 3 Schoolbrede ontwikkeling
In dit deel komt Lesson Study aan bod. Dit is een strategie die gebaseerd is op actieonderzoek. Deze strategie houdt in dat leraren gezamenlijk hun les voorbereiden, geven en aangewezen leerlingen observeren. Vervolgens analyseren ze hun observaties.
Ook komt in dit deel praktisch aan de orde hoe je formatieve assessment schoolbreed kunt invoeren. Het slothoofdstuk gaat over het effect van formatieve assessment
Recensie
Dit praktijkboek van Shirley Clarke maakt de vertaalslag van Hatties onderzoek naar de praktijk. Dát is precies wat ik als leerkracht nodig heb. Juist de combinatie van evidence-based én enorm praktisch, maakt dit boek ongelooflijk waardevol. Als leerkracht liep ik telkens aan tegen de vragen: Hoe maak ik leerlingen nu echt eigenaar van hun leerproces? Hoe stellen ze goede doelen op? Dit boek geeft de antwoorden. Het geeft inspiratie om meteen in de klas mee aan de slag te gaan. Ik zeg het niet gauw, maar deze keer wel: Dit is een mustread!
N.a.v. Clarke, S. Leren zichtbaar maken met formatieve assessment, 2016, Uitgeverij Bazalt i.s.m. HCO en RPCZ, , ISBN 978 94 6118 223 4, 196 blz., Hardcover op A4-formaat, € 59,-
Bestel het boek nu via bol.com
Als het gaat om feedback, geldt:
- Externe beloningen zijn negatieve vormen van feedback die het zelfbeeld omlaag kunnen brengen.
- Samen met een klasgenoot nakijken werkt beter dan schriften uitwisselen.
- Achteraf nakijken heeft weinig invloed op de vorderingen van leerlingen. Hoe sneller de feedback, hoe beter.
- Onzichtbare feedback kun je zichtbaar maken door het gebruik van codes, gekleurde pennen, initialen enz.
D. Een effectieve afsluiting van de les
Er zijn een aantal strategieën om een les effectief af te sluiten. Deze strategieën:
- Laten leerlingen reflecteren op wat ze geleerd hebben.
- Geven de leraar feedback over wat leerlingen wel of niet begrijpen.
- Geven summatieve informatie.
Deel 3 Schoolbrede ontwikkeling
In dit deel komt Lesson Study aan bod. Dit is een strategie die gebaseerd is op actieonderzoek. Deze strategie houdt in dat leraren gezamenlijk hun les voorbereiden, geven en aangewezen leerlingen observeren. Vervolgens analyseren ze hun observaties.
Ook komt in dit deel praktisch aan de orde hoe je formatieve assessment schoolbreed kunt invoeren. Het slothoofdstuk gaat over het effect van formatieve assessment
Recensie
Dit praktijkboek van Shirley Clarke maakt de vertaalslag van Hatties onderzoek naar de praktijk. Dát is precies wat ik als leerkracht nodig heb. Juist de combinatie van evidence-based én enorm praktisch, maakt dit boek ongelooflijk waardevol. Als leerkracht liep ik telkens aan tegen de vragen: Hoe maak ik leerlingen nu echt eigenaar van hun leerproces? Hoe stellen ze goede doelen op? Dit boek geeft de antwoorden. Het geeft inspiratie om meteen in de klas mee aan de slag te gaan. Ik zeg het niet gauw, maar deze keer wel: Dit is een mustread!
N.a.v. Clarke, S. Leren zichtbaar maken met formatieve assessment, 2016, Uitgeverij Bazalt i.s.m. HCO en RPCZ, , ISBN 978 94 6118 223 4, 196 blz., Hardcover op A4-formaat, € 59,-
Bestel het boek nu via bol.com
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Bestellen
Gerelateerd
Cursus

Hoogbegaafdheidscoach in het primair onderwijs
Begeleiden van hoogbegaafde leerlingen
Medilex Onderwijs
Medilex Onderwijs

Lessenserie

Start met online lessen 'Weet wat je eet?'
Ga aan de slag met hét gratis online lespakket over gezond, veilig en duurzaam eten voor vo en mbo.
Voedingscentrum
Voedingscentrum

Cursus & Materiaal

Kennis & vaardigheden m.b.t. de meldcode
Wil jij als leerkracht het verschil maken bij kinderen die thuis onveilig opgroeien? Kijk hoe Augeo daarbij helpt.
Augeo
Augeo

E-learning module

Zo maak je richtinggevend beleid voor je school
Gratis korte module met downloads
Wij-leren.nl Academie
Wij-leren.nl Academie

Lespakket

Veilig van A naar B met Streetwise Digitaal
Probeer de nieuwe digitale leerlijn van de ANWB schooljaar 2023-2024 gratis uit. Meld je nu aan!
ANWB
ANWB

Scholing

Studievaardigheden en huiswerk
Studievaardigheden zijn belangrijk voor het schoolsucces en uiteindelijk ook het ‘studieplezier’.
oo.nl
oo.nl

Onderwijsboeken
.png)
Studeren met succes docenten
Effectief leren en studeren kan aangeleerd worden.
Uitgeverij Ten Brink
Uitgeverij Ten Brink



Top 10 Onderwijsboeken 2016.
redactie

Top 10 - Onderwijsboeken 2017.
redactie

Feedback - betekenis en voorbeelden.
Machiel Karels

Mindsets op school - Samenvattende recensie.
Arja Kerpel

Leren zichtbaar maken - John Hattie.
Arja Kerpel

Van jaarklassensysteem naar kindgericht onderwijs.
Machiel Karels

Effectieve feedback in het onderwijs.
Machiel Karels

Collegiale visitatie op docentniveau. Deel 4: lessonstudy.
Harm Klifman

Praten over het leerproces bevordert metacognitieve vaardigheden
Annemieke Top

Taxonomie van bloom - uitleg denkvaardigheden
Machiel Karels

Werkvormen groepsgewijze feedback
Machiel Karels

Wat klopt er niet bij John Hattie?
Dolf Janson

Een aardig mondje Engels
René Leverink

Een klas van denkers
Dick van der Wateren

21e eeuwse vaardigheden inzetten bij het kijken naar data
Wendy Brasz en Myra den Haan

Schrijfproducten verbeteren alleen door formatieve evaluatie op doelen!
Helèn de Jong

Feedback in de praktijk, hoe doe je dat?
Lia Voerman

Formatief evalueren, hoe pak ik dat aan in mijn les? Tien voorbeelden
Gerdineke van Silfhout

Grotere leerwinst door begeleiding leerkrachten bij gebruik formatieve toetsen
Annemieke Top

Beter toetsen en evalueren van lezen met begrip
Karin van de Mortel

Aan de slag met feedback van leerlingen
Jaap Versfelt

Leren leerlingen beter schrijven door afstandsonderwijs?
Nellianne van Schaik

Formatief toetsen in relatie tot didactisch handelen
Dominique Sluijsmans

Toetsing als motor voor leren: naar succeservaringen voor alle leerlingen
Dominique Sluijsmans

Formatief evalueren: Aan de slag met je collega`s
Gerdineke van Silfhout

Toetsing als kans voor leren - Intro
Dominique Sluijsmans

Hoe organiseer je formatief evalueren en wat is het effect? (2)
Dominique Sluijsmans

Wat vraagt formatief van (teams van) leraren? (3)
Dominique Sluijsmans

De cyclus van formatief evalueren in 5 voorbeelden
Gerdineke van Silfhout

Toetsing als kans om te leren - interview
Dominique Sluijsmans

Differentiatie bij hardopdenkend lezen - Formatief evalueren en stimuleren van het denkend lezen (11)
Paul Filipiak

Differentiatie bij hardopdenkend lezen - Differentiatie-ideeën en de 1-zorgroute (12)
Paul Filipiak

Belemmeringen voor effectief en plezierig leerklimaat in het hoger onderwijs
Joost van der Horst

Differentiatie bij hardopdenkend lezen - Formatief evalueren en stimuleren van het denkend lezen (11)
Paul Filipiak

Differentiatie bij hardopdenkend lezen - Differentiatie-ideeën en de 1-zorgroute (12)
Paul Filipiak

Formatief evalueren
Dolf Janson

10 mindframes om leren zichtbaar te maken
Elly Bonestroo

Betrokkenheid! - De sleutel tot beter leren - Marzano
Arja Kerpel

Toetsrevolutie - Naar een feedbackcultuur in het voortgezet onderwijs
Helèn de Jong

Mindset, de weg naar een succesvol leven - Carol S. Dweck
Arja Kerpel

Feedback om leren zichtbaar te maken
Arja Kerpel

Leerdoelen en succescriteria
Bertine van den Oever

Formatief evalueren schoolbreed implementeren
Bertine van den Oever

Formatief evalueren schoolbreed implementeren
Bertine van den Oever

Wat kunnen we met de Diagnostische Tussentijdse Toets?
Karen Heij

Eric van 't Zelfde - De verdeling van onze onderwijskwaliteit
redactie

Coöperatieve werkvormen in een video van één minuut uitgelegd
redactie

Coöperatief leren in een video van één minuut uitgelegd
redactie

Kim Spinder - Succesvolle innovatiestrategie in het onderwijs
redactie

Schoolontwikkeling in een video van één minuut uitgelegd
redactie

Hoe kunnen organisaties spelend veranderen? Tjipcast 022
redactie

Is het tijd voor een digitale revolutie in het beroepsonderwijs?
redactie

Veranderen in organisaties: Klein maar fijn? Tjipcast 028
redactie

Vaart maken in organisaties. Tjipcast 016
redactie

Veranderen in organisaties: hoe hou je het simpel? Tjipcast 039
redactie

Welke didactische strategie bevordert het zelfvertrouwen?

Zijn nederlandse leerlingen nog gemotiveerd?

Wat is het effect van vooraf toetsen?

Hoe help je zwakke basisscholen verder?

Hoe effectief is projectmatig werken in de bovenbouw?

Is de metafoor van de leerkuil bruikbaar?

Hoe zorg je voor een goede online feedback tussen studenten?

Hoe stimuleer je leerlingen tot reflectie op hun leerproces?

Is het uitschrijven van leerdoelen op het bord helpend?

Zelfreflectie: is dat helpend bij studiesucces op het mbo?

Zeggenschap en professionele ontwikkeling van docenten in het voortgezet onderwijs

Selfassessment voor formatief toetsen van basisschoolleerlingen

De metadenkende leerling: effecten van de IMPROVE-methode

Optimalisering 3R-studiestrategie

Rekenonderwijs en strategieën van leerlingen
[extra-breed-algemeen-kolom2]

72 assessment
27 attitude
42 coöperatief leren
35 coöperatieve werkvormen
79 feedback
52 formatief toetsen
38 leerstrategie
36 lesson study
82 metacognitie
78 mindset
142 schoolontwikkeling
27 attitude
42 coöperatief leren
35 coöperatieve werkvormen
79 feedback
52 formatief toetsen
38 leerstrategie
36 lesson study
82 metacognitie
78 mindset
142 schoolontwikkeling

Werkboek Lef - Mindset bij tieners 

Arja Kerpel

Mindset Gesprekskaarten - Werk samen aan een groeimindset! 

Arja Kerpel

Mindset Gesprekskaarten - Werk samen aan een groeimindset! 

Arja Kerpel

Werkboek Mindset - Samen werken aan een groeimindset 

Elly Bonestroo

De Intenso-lijn - Praktisch aan de slag met de theorie van Dabrowski 

Arja Kerpel