Leerdoelen en succescriteria

Bertine van den Oever

Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 6 maart 2023

>> Leerdoelen en succescriteria direct bestellen.

‘We kunnen alleen maar hopen dat de leerlingen leren wat wij willen dat ze leren - het is onze intentie, maar wellicht niet het uiteindelijke resultaat.’

Na een warme aanbeveling van John Hattie deelt Shirley Clarke de achtergrond en aanleiding van het schrijven van dit boek. Zelf gebruikt ze de term learning intentions i.p.v. leerdoelen.

De definitie van formatieve evaluatie van Black en William wordt aangehaald.

‘Het is een manier van onderwijzen en leren, een conceptueel kader dat is opgebouwd uit delen van leerdoelen en succescriteria, het stellen van effectieve vragen en een cultuur waarin waarde wordt gehecht aan geloof in eigen kunnen en leerlingen niet met elkaar vergeleken worden.’

De indeling van dit boek

Het boek bestaat uit vijf delen.

Deel 1: hoofdstuk 1 en 2 over De achtergrond

Deel 2: hoofdstuk 3 en 4 over Leerdoelen nader bekeken

Deel 3: hoofdstuk 5 t/m 7 over Succescriteria nader bekeken

Deel 4: hoofdstuk 8 t/m 12 over Verschillen tussen de vakken

Deel 5: hoofdstuk 13 en 14 over Implementatie

1. Samenvatting van de kernboodschappen

Aan de hand van twee helpende voorbeelden wordt uitgelegd dat procesgerichte succescriteria de prestaties van leerlingen aanzienlijk verbeteren en de prestaties beter meetbaar maken.

Het onderscheid tussen leerdoelen over vaardigheid, kennis en kennis toegepast door middel van vaardigheid wordt summier uitgewerkt met voorbeelden van passende succescriteria hierbij. Het belang van de inzet van overdraagbare vaardigheden zonder context wordt duidelijk.

Daarnaast ontdek je het belang van het meeschrijven van de leerlingen aan de succescriteria en het nut van het analyseren van uitstekende voorbeelden zonder context.

2. Leren in plaats van doen

Aan de hand van het voorbeeld van het leren schilderen van een aquarel wordt het belang van duidelijkheid en het expliciet beschrijven van een leerproces uitgelegd.

Procesgerichte succescriteria laten weten hoe de leerling productgerichte succescriteria kan bereiken. Aan de hand van deze succescriteria kan ook een formatieve dialoog gevoerd worden met klasgenoten of een onderwijsprofessional.

De bevindingen van John Hattie naar de effectgrootte van delen van leerdoelen van 0,51 en delen van succescriteria van 0,88 worden aangehaald. Deze aanpak heeft dus potentie om het leerproces van leerlingen te versnellen en zelfs aanzienlijk te versnellen.

Leerdoelen en succescriteria zijn sleutelelementen van formatieve evaluatie.

Door de voorkennis te checken van leerlingen kan de leraar bepalen of het leerdoel dat gepland staat al dan niet moet worden aangepast.
De succescriteria zijn het meest effectief wanneer ze samen met de leerlingen worden opgesteld.
Het klassikaal analyseren van voorbeelden geven de leerlingen een goed beeld van wat kwaliteit is in het kader van het leerdoel.
Door gesprekken en feedback krijgen de leerlingen de kans hun leerproces te verbeteren.

Prestatiedoelen worden beter bereikt wanneer ze tijdens het proces effectieve feedback krijgen op de beheersing. Hierbij wordt Carol Dweck aangehaald over motivatie.

Een leerproces bestaat uit drie elementen:

Waar ga ik heen?
Waar sta ik nu?
Wat is de volgende stap of hoe kom ik daar?

Het is belangrijk dat leerling eigenaarschap krijgt over het leerdoel door met succescriteria duidelijk te krijgen welke stappen nodig zijn om succes te boeken. Focus op leerdoelen én succescriteria zijn helpend wanneer we willen dat deze kern opgeslagen wordt in hun langetermijngeheugen.

3. De voorbereiding van het leerproces

Leerdoelen bestaan uit leerstof en de toepassing daarvan. Je kan dit indelen in gesloten voor leerstof en open voor toepassingen. Wanneer je gesloten leerdoelen formuleert start je vaak met ‘Onthoud dat je…’ en wanneer je open leerdoelen formuleert begin je vaak met ‘Kies uit…’. Bij het voorbereiden van het leerproces moeten open en gesloten leerdoelen in balans zijn. Eerst nagaan wat de leerlingen al weten is van fundamenteel belang voor elke les.

‘Pas als leerlingen het geleerde kunnen toepassen- en dan vooral in de contexten- zijn we ervan overtuigd dat zij echt inzicht in de stof hebben verworven.’

Bij het plannen van de leerstof gaat het erom dat je duidelijk voor ogen hebt wat je wilt dat de leerlingen leren en je je niet vastpint op een specifiek planningsformat. De vorm van de planning is niet de hoofdzaak, maar het gebruik van een planningskader kan helpen om flexibel te blijven, zodat het behandelen van de geplande stof niet belangrijker wordt dan het leerproces.

Ook al gaat het bij vaardigheden ten diepste ook om kennis, omdat een vaardigheid uit kennisstappen bestaat, Clarke blijft het onderscheid maken tussen vaardigheden en kennis. Kennis is feitelijk en gaat om weten dat. Vaardigheden zijn procedureel en gaat om weten hoe.

Als vaardigheden zijn gekoppeld aan een context of kennis, moeten zij bij het gezamenlijk opstellen van de succescriteria uit de context gehaald worden, zodat het generieke overdraagbare vaardigheden worden.

Vraag je af: wat wil ik dat echt leren van deze les? om het precieze leerdoel voor een les te formuleren. Hierbij maak je onderscheid tussen leerdoelen op vaardigheid en leerdoelen op kennis.

4. Leerdoelen delen met de leerlingen

Om het huidige begripsniveau te peilen, begin je de les door de leerlingen in tweetallen een vraag over de voorkennis te laten bespreken en luister je naar hun gesprekken. Je kan je leerdoel aanpassen wanneer je dit nodig vindt op basis van wat je hoort.

Geef de hele klas hetzelfde leerdoel en dezelfde succescriteria, maar differentieer in de manier waarop ze ermee aan de slag gaan door de taak aan te passen of aan te vullen. Zo kan je bijvoorbeeld een tafelkaart aanbieden wanneer deze vaardigheid vereist is voor een rekenkundige vaardigheid.

Verspil de tijd van de leerlingen niet door ze te vragen volledige leerdoelen in hun schrift over te schrijven - afkortingen volstaan.

Ga alleen in op de vraag ‘Waarom leren we dit?’ iedere keer als er een link met het dagelijks leven kan worden gelegd. In alle andere gevallen is de waaromvraag minder relevant.

De leraar kan feedback geven op het leerdoel tijdens de les terwijl hij rondloopt en kijkt en luistert naar de leerlingen. Tijdens en aan het eind van de les kan de leerling door zelfevaluatie reflecteren op hoe het gaat. Dit kan ook in samenspraak met medeleerlingen.

Aan de hand van een reeks voorbeelden van 3 tot 18-jarigen is te lezen wat het effect van het delen en verduidelijken van leerdoelen is.

5. Procesgericht de succescriteria: een kader voor leren en zelfregulering

Procesgerichte succescriteria geven antwoord op de vraag ‘Wat moet ik doen om het leerdoel te bereiken?’. Ze bestaan vaak uit bouwstenen, terwijl productgerichte succescriteria vaak uit één enkele aanwijzing bestaan.

Als er voor het leerdoel een tekst geschreven moet worden, bij welk vak dan ook, zijn de procesgerichte succescriteria verplicht voor de structuur van non fictie en facultatief voor fictie.

Bij vaardigheden horen procesgerichte succescriteria; bij kennisleerdoelen horen focuspunten. Op deze manier maak je duidelijk op welke kennis je de vaardigheden toe kan passen.

Bij elk vak kunnen de doorlopende succescriteria die gelden voor alle lessen in dat vak als geheugensteuntje worden opgehangen.

6. Samen succescriteria opstellen

Leerlingen ervaren meer eigenaarschap over gezamenlijk opgestelde succescriteria, en begrijpen en onthouden ze beter, dan wanneer de succescriteria eenvoudigweg worden aangereikt. Dankzij de checklist van succescriteria kan iedere leerling terugzien wat er verwacht wordt.

Het inzetten van goede voorbeelden bij het opstellen van succescriteria loont. De leerlingen weten dan explicieter hoe kwaliteit eruit ziet.

Er zijn tenminste zeven efficiënte, effectieve strategieën om gezamenlijke procesgerichte succes succescriteria op te stellen:

Analyseer uitstekende eindproducten.
Vergelijk samen met de klas een goed voorbeeld en een minder goed voorbeeld.
Doe de stappen voor.
Doe voor hoe het niet moet.
Vind de fout.
Gooi de succescriteria door elkaar.
Afluisteren.

Aan het eind van dit hoofdstuk vind je een aantal handige helpende voorbeelden van gezamenlijk opgestelde succescriteria voor verschillende leeftijden en vakken.

Schrijf de opgestelde succescriteria meteen op het bord, zodat de leerlingen ze tijdens hun werk kunnen raadplegen.

7. Het voorbereiden van een les

Eerst wordt in dit hoofdstuk de basisterminologie op een rij gezet die in dit boek wordt gebruikt voor leerdoelen en succescriteria. Dit wordt nog eens verduidelijkt met behulp van een aantal voorbeelden.

Daarna volgt een stappenplan voor het voorbereiden van je les. Het kan gaan om voorbereiding voor vaardigheden, voorbereiding voor kennis of voorbereiding voor een combinatie van vaardigheden en kennis.

In het lesverloop worden de leerdoelen verwerkt en formatieve beoordelingsstrategieën gebruikt, zoals een startvraag over voorkennis, overleg in tweetallen, doorlopende feedback en een klassikale analyse van het werk van de leerlingen halverwege de les, zodat alle leerlingen uitstekende voorbeelden te zien krijgen en voortdurend verbeteringen kunnen blijven aanbrengen.

8. Geletterdheid

De procesgerichte succescriteria voor het schrijven van fictie en non-fictie verschillen: de succescriteria voor fictie zijn facultatief, terwijl bij overdraagbare vaardigheden voor het schrijven van non fictie verplichte succescriteria voor de structuur van de tekst zorgen.

Bij redactionele vaardigheden (grammatica, interpunctie, spelling en handschrift) horen procesgerichte succescriteria die bestaan uit verplichte regels. De vele voorbeelden in het boek concretiseren de theorie.

Laten analyseren en leren herkennen hoe kwaliteit eruit ziet, is van onschatbare waarde voor het verhogen van de kwaliteit van hun werk. Er worden verschillende voorbeelden beschreven waarbij teksten ingezet worden om goede voorbeelden te herkennen, goede en slechte voorbeelden worden vergeleken en tekstvoorbeelden worden geanalyseerd.

9. Wiskunde

Dit hoofdstuk start met een voorbereidingsschema en is helpend wanneer je specifiek bij rekenen-wiskunde wil gaan werken met leerdoelen en succescriteria. Een aantal voorbeelden helpen om beeld te vormen.

De succescriteria voor de klas kunnen ter plaatse worden aangevuld als een individuele leerling meer stappen nodig heeft.

Gebruik uitgewerkte voorbeelden, doe het in stilte voor om de cognitieve belasting te verlichten en de stappen duidelijk te maken. Dit wordt ‘mijn beurt’ de beurt van de leraar genoemd. Daarna is het ‘jouw beurt’ en gaan de leerlingen het voorbeeld zelfstandig uitwerken.

Wiskundige succescriteria kunnen te uitgebreid worden; neem niet ieder stapje op dat al jaren bekend is en besluitvorming kan worden opgenomen in succescriteria.

Als een vaardigheid eenmaal is aangeleerd, kunnen oudere leerlingen hun eigen succescriteria uitschrijven voor toekomstig gebruik en om te controleren of ze het echt begrijpen.

De leerdoelen voor rekenen wiskunde verschuiven van specifieke vaardigheden naar het gebruik van verschillende methodes om tot een oplossing te komen. Uit de succescriteria blijkt het open of gesloten karakter van het leerdoel.

10. Natuur en techniek

Primaire natuurwetenschappelijke kennis komt aan bod in het primair onderwijs. Dit leent zich eenvoudig voor leerdoelen op kennis en vaardigheden.

In het voortgezet onderwijs is het een kunst om de clou niet te verklappen. Als je de leerdoelen formuleert als ‘We zoeken uit wat het effect is/ wat er gebeurt als…' moet dat goedkomen.

11. Geschiedenis en aardrijkskunde

Leerdoelen op het gebied van geschiedenis en aardrijkskunde gaan vaak over feitenkennis die door middel van schrijfvaardigheid wordt toegepast. Belangrijke aandachtspunten of toegang tot deze kennis helpen de toepassing te verankeren. De voorbeelden in het boek zijn weer helpend om werkelijk te begrijpen wat er bedoeld wordt.

12. Voorbeelden uit andere vakken

Creatieve vakken bestaan uit specifieke vaardigheden en technieken, en bieden keus in de toepassing ervan. Bij techniek en vaardigheden passen verplichte succescriteria, maar over ontwerpkeuzes moet overlegd worden, waarbij voorbeelden worden uitgewisseld en het concept uitstekend besproken wordt.

13. Schoolbrede aanpak

Om alles uit de nieuwe aanpak te halen, heb je een cultuur nodig die gebaseerd is op vertrouwen, respect en openheid. Het hoofdstuk start met een tabel van Andy Hind met kenmerken van een positieve schoolcultuur.

De schoolleiding moet een gedeelde visie hebben over de kracht van formatieve evaluatie en de ontwikkeling ervan met volle overtuiging op allerlei manieren ondersteunen om het succes te maximaliseren. Dit wordt met name genoemd zodat leraren die ambitieus zijn en hiermee aan de slag willen, gesteund worden.

Het werkt beter om met een paar enthousiaste leraren te beginnen, die proefdraaien en hun bevindingen terugkoppelen naar de rest van het team, dan om alle leraren op hetzelfde moment te laten beginnen.

De leraren hebben tussen het uitproberen en de terugkoppeling voldoende tijd nodig om zich te kunnen inwerken, hordes te nemen en een punt te bereiken waarop zij het effect van de strategieën op het leren van de leerlingen met zelfvertrouwen kunnen bespreken.

Omdat voor het opstellen van succescriteria oude werkstukken van leerlingen cruciaal zijn hebben alle leraren een goede camera o.i.d. nodig om dit werk vast te leggen.

Teamvergaderingen moeten zo worden opgezet dat iedereen de kans krijgt feedback te geven en zijn of haar bevindingen te delen.

Leraren moeten weten wat ze eerst moeten doen, wat ze daarna moeten doen, enzovoort, wanneer ze hiermee aan de slag gaan.

‘Ze observeren niet de leraren, maar onderzoeken het inzicht van de leerlingen, om de leraren te helpen veranderingen door te voeren zonder dat ze een afbreukrisico lopen.’

De scholen waar deze strategie het meest succesvol is gebleken, delen een aantal strategieën en doelstellingen voor de bijscholing van hun personeel, zoals ze eerder in dit hoofdstuk zijn opgesomd.

14. Anekdotes van leraren over de toepassing van deze strategieën

Zoals de voorbeelden in dit boek al heel helpend zijn, zijn deze anekdotes inspirerend!

Recensie

Alle voorbeelden in dit boek en de vele QR-codes die verwijzen naar filmpjes helpen om de theorie te concretiseren.

Veel lesmethodieken beschrijven kennis en gesloten vaardigheden. Door het inzoomen op leerdoelen en succescriteria kan je zelf meer grip krijgen op de lesstof en kan je als professional weloverwogen keuzes maken om de methode te volgen of hier beredeneerd van af te wijken.

Ik denk dat je na het lezen van dit boek ook aan de slag kan met het inzetten op open vaardigheden. Brede vaardigheden ofwel executieve vaardigheden kan je hierdoor een duidelijke plek geven in je onderwijs.

Daarnaast is het werken met succescriteria helpend om leerlingen meer eigenaarschap te geven op hun leerproces en hun zelfsturing te vergroten.

Met name de procesgerichte succescriteria kunnen ook taal geven die ingezet kan worden bij het werken met portfolio’s. Het leerproces wordt veel inzichtelijker gemaakt.

In hoofdstuk 9 kwam ik praktische tips tegen om de rekendidactiek te verbeteren.

Hoofdstuk 11 over geschiedenis en aardrijkskunde vond ik wat beperkt. Alsof je deze vakken alleen schriftelijk verwerkt. Dit sluit niet aan bij mijn integrale benadering van de vakken.

Bij de voorbeelden uit andere vakken bekruipt me het gevoel dat er niet genoeg ruimte is voor vrije expressie. Maar goed, zelfs daar kan je succescriteria bij bedenken toch?

Als jonge kind specialist heb ik ook gelet op de inzet van succescriteria voor het jonge kind. Bij productgerichte werkjes kan een visualisatie van succescriteria heel helpend zijn. Kinderen zien dan niet alleen het eindproduct maar ook de stappen in die richting en kunnen hierdoor zelfstandiger aan de slag en ook hun eigen werk beter beoordelen. Let op: dit is mijns inziens slechts één onderdeel van een rijk thematisch aanbod.

Ook het visualiseren van vaardigheden kan helpend zijn en ingezet worden in een portfolio voor een jong kind.

Al met al een boek wat handvatten geeft om enerzijds leerprestaties te verbeteren en anderzijds ook aan de slag te gaan met eigenaarschap van leerlingen en aandacht voor het leerproces. Zeer relevant voor de ontwikkeling van professionals in het onderwijs.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!