Lessonstudy: populariteit en succesfactoren

Harm Klifman

Senior adviseur bij Van Beekveld en Terpstra

  

  Geplaatst op 1 juni 2014

Dit artikel is geschreven samen met Gabriëlle Hoolwerf.

Achtergrond

LessonStudy heeft zijn oorsprong in Japan. LessonStudy kan ingezet worden voor alle soorten lessen, de oorsprong ligt echter bij rekenen en wiskunde, daar wordt LessonStudy ook het meest ingezet (ook in NL) en is ook het meest onderzoek naar gedaan.

Betekenis en definitie

De Weerd &Logtenberg (2011) schrijven onder andere het volgende over LessonStudy; “LessonStudy is een Engelse vertaling van het Japanse Jugyokenkyu. Letterlijk in het Nederlands vertaald betekent het ‘lessen bestuderen’. Bij LessonStudy worden lessen gezamenlijk door leraren bestudeerd, voorbereid en gereviseerd. Dit alles gebeurt onder begeleiding van een extern deskundige die zowel procesmatig als inhoudelijk ondersteunt.”¹ 

Instructie staat centraal in Lessonstudy. Focus ligt op hoe leerlingen leren en instructie daarbij het best kan aansluiten. Yoshida, M. & A. Takahashi (2004) gaan in op enkele kenmerken voor de populariteit en succesfactoren van lessonstudy. Zij beschrijven onder andere

  • dat LessonStudy de leerkrachten mogelijkheden geeft om onderwijskundige ideeën in hun huidige onderwijspraktijk te verkennen,
  • dat LessonStudy het perspectief van leerkrachten op lesgeven en leren veranderd,
  • dat leerkrachten leren om hun lesgeven te bekijken door de ogen van de leerlingen en dat leerkrachten het samenwerken met andere collega’s als plezierig ervaren. 
Tevens benoemen Yoshida, M. & A. Takahashi (2004) redenen waarom LessonStudy onderzoekers en onderwijsgevenden in de Verenigde Staten zo aanspreekt:
  1. LessonStudy geeft leerkrachten de mogelijkheid om onderwijs geven en leren in de praktijk, in het klaslokaal, te bestuderen.
  2. De leerlingen zijn het uitgangspunt van de professionele ontwikkeling van de leerkracht. 
  3. De leerkracht voert zelf de regie over zijn professionele ontwikkeling.
  4. LessonStudy heeft een grote rol gespeelt in Japan bij het verbeteren van het curriculum, onderwijsmethodes en onderwijs- en leermaterialen.

Opbrengsten van LessonStudy

De belangrijkste opbrengsten van LessonStudy op leerkrachtniveau zijn² :

  • ontwikkeling van inhoudelijke vakkennis
  • ontwikkeling van vakpedagogische kennis en toepassingen, 
  • kennis en inzicht in leerstrategieën van leerlingen, 
  • positief beïnvloeden van motivatie en collegialiteit
  • ontwikkeling van praktische producten, zoals lesplannen en protocollen.

Onderzoek naar LessonStudy

Onderzoek uit Japan en uit de VS toont aan dat de verbetering van de kennis en vaardigheden van leerkrachten via LessonStudy leidt tot het vergroten van kennis van leerlingen. Er is nog weinig grootschalig onderzoek gedaan naar professionalisering van docenten middels LessonStudy. Beschikbaar onderzoek, zeker in EU en Nederland, is kleinschalig en gericht op beleving en ervaring van betrokkenen (binnen pilots waarin gewerkt wordt met lessonstudy).³ 

LessonStudy is gericht op verbetering van de vaardigheden van de leraar en (als gevolg hiervan) op het vergroten van de kennis van de leerlingen.

Onderzoeksresultaten in de VS zijn bemoedigend: verschillende onderzoeken stellen vooruitgang vast op beide terreinen (Takahaski, 2011). Deze opbrengsten van LessonStudy - betere instructievaardigheden van leraren en hogere leeropbrengsten van leerlingen - zijn beter te meten op langere termijn. In Japan zijn hier voorbeelden van (Murata, 2011).

LessonStudy levert ook een bijdrage aan de ontwikkeling van het curriculum, aan de kennis van de betrokken leraren en aan het ontstaan van een leergemeenschap (Lewis, 2011). […] Opvallend is dat de ontwikkeling van leraren niet alleen betrekking heeft op hun algemene kennisbasis (inhoudelijke kennis, vakpedagogische kennis en kennis over het leren door leerlingen), maar ook op motivatie, collegialiteit en praktische producten, zoals lesplannen en protocollen.

Daarmee is LessonStudy een instrument dat werkt aan professionalisering in de breedte en in de diepte. Dit in tegenstelling tot meer gangbare professionaliseringsactiviteiten, die zich vaak richten op een enkel aspect van het leraarsvak (Yoshida& Jackson, 2011).”

Een LessonStudy groep

Een LessonStudy groep bestaat uit

  • een (heterogene) groep leraren,
  • een vakinhoudelijk expert,
  • een procesbegeleider en
  • een lid van de directie.

Vaak is de vakinhoudelijk expert een  externe, de procesbegeleider kan ook de vertegenwoordiger van de schoolleiding zijn. Schoolleiders spelen een belangrijke rol bij de uitvoering van LessonStudy. Zij staan voor de opdracht om in de school een onderzoekende cultuur te creëren, waarin zowel de leraren als de schoolleiding worden gestimuleerd om een onderzoekende houding en onderzoeksvaardigheden te ontwikkelen (Krüger, 2010).5

Vanuit richtlijnen van het CPS wordt aanbevolen dat leerkrachten minstens de basisvaardigheden beschikken. Er worden echter ook experimenten gedaan met leerkrachten in opleiding (zie Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).

“Door middel van LessonStudy kunnen leraren deze kennis verdiepen en verbreden. Het is hierbij belangrijk dat de LessonStudy-groep heterogeen is samengesteld en dat er een
expert aanwezig is die voldoende inhoudelijke en vakpedagogische verdieping aanbrengt (Murata et al., 2012).Doordat de startcompetenties van de deelnemers van een LessonStudy-groep verschillend zijn, leren zij niet allemaal hetzelfde.

Dit is geen probleem, omdat LessonStudy van binnenuit differentieert (Lewis, 2011). Wel is het van belang dat alle deelnemers een leerhouding hebben om te willen leren hoe je de instructie kunt verbeteren. De instructievaardigheid van de deelnemers gaat erop vooruit als zij vaker deelnemen aan een LessonStudy cyclus; ook dat is een zich herhalend proces.” 6

De LessonStudy cyclus

De LessonStudy cyclus bestaat uit 5 stappen. Deze cyclus is ontworpen in Japan maar wordt over het algemeen op gelijke wijze overgenomen in andere landen. 

 

figuur 1: LessonStudy-cyclus (Fernandez&Yoshida, 2004) 7

Stap 1: stellen van doelen 

Het stellen van instructiedoelen is de eerste en de laatste stap in de LessonStudy-cyclus.8  “Bij de lessonstudy formuleren docenten allereerst een gezamenlijk doel. Dat doel spitst zich toe op het doen van onderzoek—in de eigen lespraktijk — naar instructie en het leren van leerlingen. Het doel is dus niet ‘de perfecte les’.”

Stap 2: planning van de les 

“Om het doel van LessonStudy als scholingsinstrument te bereiken (verbeteringen ontwikkeling van de instructie), wordt er vanuit gegaan dat leraren in zogenoemde professional communities hun kennis over instructie met elkaar uitwisselen (Sepanek e.a., 2007). Oftewel: de leraren voeren gesprekken over

  • uitleg,
  • aanpak,
  • materiaalgebruik,
  • inzet van onderwijsleermiddelen enzovoort. 

"Het gaat er niet alleen om een effectieve les te ontwikkelen, maar ook om te begrijpen wat de achtergrond bij de instructie is en hoe deze het beste gegeven kan worden passend bij de doelgroep. Dit is de reden waarom men steeds in groepen bijeenkomt. Met elkaar geeft men de les vorm, die vervolgens door één leraar wordt gegeven. Tijdens de LessonStudy-bijeenkomst wordt de instructie in zijn geheel uitgewerkt, compleet met vragen en opmerkingen die leerlingen kunnen stellen. Dit is een groot verschil met de gangbare manier van individuele lesvoorbereiding.” 10 

Stap 3: lesgeven, observeren en debriefing

“Als de les wordt gegeven, wordt deze bijgewoond door anderen uit de LessonStudy-groep. Deze observeren de les en vergelijken de gegeven instructie met de voorbereide instructie. Hoe speelt de leerkracht in op de reacties van de leerlingen nadat de instructie is gegeven? Naderhand dient ook de vergelijking te worden getrokken. Hoe is de voorbereiding nu daadwerkelijk in de praktijk uitgevoerd? Op welke punten werd er afgeweken?”11

“De observaties maken classroom notes, gerelateerd aan de gezamenlijk geformuleerde lange termijn doelen. De observaties gaan niet over de rol van de docent of die van het lesmateriaal, wel over leerlingen – hoe ze leren.”12

“De les wordt ontworpen door de LessonStudy-groep en wordt uitgevoerd door één van de deelnemers. Een aantal andere groepsleden observeert deze les op systematische wijze. De data die deze observatie oplevert, vormen een rijke bron aan reflectiemateriaal (Murata, 2011).”13

Stap 4: reviseren en reteaching

“Een belangrijke stap van de LessonStudy-cyclus is de stap revisering en reteaching. De leraar die de instructie gegeven heeft komt als eerste aan het woord en geeft zijn visie op de gegeven instructie, stelt deze ter discussie en geeft aan waarover opnieuw nagedacht moet worden. Er is ook ruimte voor groepsdiscussie. De leraren stellen zichzelf vragen als:

  • wat hebben we goed gedaan in de voorbereiding,
  • wat hebben we over het hoofdgezien en
  • wat kunnen we bij deze instructie verbeteren zodat deze een volgende keer nog beter kan worden gegeven?                                                                                                                                                                                                              

Yoshida (Stigler&Hiebert,1999) beschrijft deze stap als volgt:

The focus is on the lesson, not on the teacher who taught the lesson; the lesson, after all, is a group product, and all members of the group feel responsible for the outcome of their plan. They are, in effect, critiquing themselves. This is important, because it shifts the focus from a personal evaluation to a selfimprovement activity. 

De les wordt bijgesteld en indien mogelijk opnieuw gegeven, waarna er weer een bespreking plaats kan vinden. Yoshida adviseert om de les tenminste twee keer te laten geven (eventueel de tweede keer door een andere leraar bij een andere groep), zodat er ‘vergelijkingsmateriaal’ beschikbaar is.”14 

    
Stap 5: reflecteren en verzamelen resultaten

“De LessonStudy-groep reflecteert op de gegeven lessen, op haar bijeenkomsten en op de gestelde doelen. Vragen die hierbij aan de orde kunnen komen zijn:

  • welke verwachtingen had je;
  • wat verraste je;
  • wat is je bijdrage geweest aan deze LessonStudy-cyclus,
  • welke nieuwe inzichten heb je van je school, collega’s en jezelf gekregen en
  • wat heb je tot nu toe geleerd (Sepaneke.a., 2007)?

De LessonStudy-groep maakt een verslag van de reflectie en deelt de bevindingen met de teamleden en het management van de school. In Japan worden deze verslagen gebruikt voor het herschrijven van schoolboeken, zelfs door commerciële uitgeverijen (Fernandez&Yoshoda, 2004).”15

Bevorderende factoren voor het inzetten van LessonStudy

Belangrijk kenmerk van LessonStudy is de samenwerking tussen collega’s en de open/onderzoekende houding van de leerkrachten. Gezamenlijk zijn ze verantwoordelijk voor de les. In de uitgevoerde les wordt geen feedback gegeven over de kennis en kunde van de betreffende leraar maar puur op de inhoud en wijze waarop de les is gegeven vanuit het lesplan dat oorspronkelijk gezamenlijk bedacht is.

Belangrijk element in het groepsproces dat alle leerkrachten als gelijken worden gezien in hun lerende houding. Daarbij is de rol van procesbegeleider belangrijk voor het bewaken van een veilig klimaat. Tijd lijkt een bepalende factor voor het succesvol inzetten van LessonStudy: 

“In de jaren zestig kwam [in Japan] er een herleving door het besluit van de regering om het salaris van onderwijsgevenden te laten stijgen, onder de voorwaarde dat de schooldag van onderwijsgevenden niet om drie uur maar om vijf uur zou eindigen (Nakatome, 1984). Als gevolg daarvan hebben docenten elke middag ruim de tijd om te overleggen en samen voor te bereiden.

Dit was de randvoorwaarde voor het succes van de effecten van LessonStudy.[…] Kenmerkend voor de LessonStudy aanpak, is dat deelnemende docenten intensief samenwerken, zich samen verantwoordelijk voelen voor de uitvoering. Deze aanpak kost tijd, de effecten zijn echter de moeite waard. Docenten zien wat leerlingen in werkelijkheid doen als ze in de klas zitten, daar is gewoonlijk geen tijd voor.”16 
    
“Het is belangrijk dat aan elke fase voldoende tijd wordt besteed. Yoshida en Jackson (2011) benadrukken dat met name de ontwerpfase voldoende tijd vereist, terwijl Tolle (2010) onderstreept dat de reflectiefase volgens een protocol moet worden doorlopen. Ook tijd en aandacht voor de implementatie is van groot belang. Na één LessonStudy-cyclus is er nog geen blijvend resultaat te verwachten. Daarvoor moeten leraren meer cycli doorlopen. LessonStudy is een methode die je moet leren.”17

Belemmerende factoren voor het inzetten van LessonStudy

Daarnaast blijkt uit Nederlandse experimenten dat boeken, studiewijzers en examendruk belemmerend werken: 

“Langzamerhand wordt deze aanpak ook in westerse landen geïntroduceerd. Dat gaat niet vanzelf. Pijnlijk duidelijk wordt dat er grote cultuurverschillen zijn. […] In de Nederlandse situatie werken vooral de boeken en de studiewijzers belemmerend. De boeken zijn geschreven voor zelfwerkzaamheid: de opgaven zijn gestapeld in a tot en met f en er staat vooraf vast welke opgaven in welke les de revue passeren.

In de les werken de leerlingen zoveel mogelijk zelfstandig, de docent helpt waar nodig (Verhoef &Tall 2011). In de Japanse situatie is dat onmogelijk. Leerlingen worden geacht thuis hun huiswerk zelfstandig te maken, in de les zijn ze samen onder leiding van de docent aan het werk. Voorop staat het uitdagen van leerlingen om zelf na te denken! Voor hen is een zes geen voldoende, het kan altijd weer beter.”18 

Overige knelpunten/belemmerende factoren zijn kosten, onvoldoende vakinhoudelijke kennis, duurzaamheid, relatie met leren van leerlingen en ervaren lesson-study-begeleiders.19 

Succesfactoren LessonStudy20

  • ondersteuning door de schoolleiding; met name het faciliteren van de lesson-study-groep,
  • betrokkenheid van een vakinhoudelijk expert, 
  • heterogene groepssamenstelling, 
  • collegialiteit,
  • de ontwikkelingsfase van de school. 

Binnen de Nederlandse experimenten met LessonStudy zijn tips geformuleerd. Een deel komt overeen met bovenstaande bevorderende/belemmerende elementen, zoals de ondersteunende rol van de schoolleiding en beschikbaar stellen van tijd. Aanvullend zijn de tips met name gericht op de veiligheid (rol procesbegeleider). 

“Het is aan te bevelen om ‘klein’ te beginnen met één LessonStudy-cyclus van één vak in één bouw of afdeling. Een LessonStudy-cyclus duurt vijf tot zes weken en kan ongeveer drie keer per jaar worden uitgevoerd (één keer voor de kerst; één keer na de kerst en één keer in het voorjaar).”21 

Tips voor de invoering van LessonStudy

  • Beschouw LessonStudy als vorm van teamleren, waarbij de focus ligt op het primaire proces.
  • Het is noodzakelijk dat het management het belang van LessonStudy uitdraagt en faciliteert.
  • Leg als leidinggevende uit waarom je LessonStudy belangrijk vindt en waarom je de werkwijze wilt inzetten in de school.
  • Geef de LessonStudy-cyclus een vaste plek op de jaarkalender van elke bouw.
  • Gebruik in de LessonStudy-lessen ook de reguliere methode. Je hoeft niet uitsluitend coöperatieve werkvormen te gebruiken.
  • Je doet aan LessonStudy omdat je als team beter wilt worden. Het bevordert de onderlinge samenwerking
  • Of externe begeleiding nodig is, hangt af van de interne deskundigheid. Bespreek dit als team en als directie. Wat hebben wij nodig?
  • Maak de LessonStydy-cyclus op maat voor jouw school. Houd je strak aan de methodiek en varieer met groepen en thema’s.
  • Bereid de implementatie van LessonStudy goed voor, dus communiceer helder over wat een ieder moet doen.
  • Fouten maken mag altijd bij leren.
  • Koppel LessonStudy aan de thema’s waarin de school beter wil worden.
  • Het werkt beter als teamleden weten welke regels gelden bij feedback ontvangen en feedback geven.
  • Focus erop dat je samen de lessen wilt verbeteren om de leerling beter te laten leren.
  • Houd je consequent aan de 5 stappen van de werkwijze – dan leer je het meest.
  • Het is goed om veel lessen ‘op te nemen’ en te bespreken – dat breekt het ijs.
  • Erken en waardeer diversiteit in leraargedrag, maar accepteer geen slechte lessen.
  • Reflecteren kun je leren, neem er echt de tijd voor en gebruik een model (bijvoorbeeld van Korthagen, voor meer informatie zie: http://fkorthagen.magix.net/website/kernreflectie.17.html#Kernreflectie).
  • De evaluatie, reflectiefase en revisie zijn niet populair. Besteed daaraan dus veel aandacht.”22 

Tips voor wie dit ook wil

 Voordelen:

  • Docenten raken in gesprek over het lesgeven en de resultaten
  • Je beoordeelt niet elkaar, maar kijkt of het beoogde leerling gedrag wordt vertoond.
  • Uitwisseling van didactische gereedschappen

Nadelen/uitdagingen:

  • Momenten vinden om samen lessen voor te bereiden/geven/bespreken
  • Genoeg parallelklassen hebben om de lessen in uit te voeren23

Ervaring van docenten met LessonStudy

Uit de meeste studies blijkt dat docenten enthousiast zijn over LessonStudy, met name over de gezamenlijke voorbereiding. Vanuit de meeste studies komt naar voren dat de betrokken leerkrachten naar hun beleving geleerd hadden van elkaar en ze het geleerde ook na de LessonStudy in de praktijk konden inbrengen en ook meer open stonden voor andere nieuwe methodes/instructies.

Ook geven betrokken leerkrachten aan te leren van het observeren van de leerlingen en de wijze waarop zij leren. In de gezamenlijke voorbereiding en in de observatie komt ook naar voren dat leerkrachten soms heel andere invulling geven aan begrippen als groepswerk/samenwerken tussen leerlingen. De evaluatie en revisie fase wordt als het meest lastig beschouwd, hier speelt veiligheid een grote rol (rol procesbegeleider).24

Samenvatting

LessonStudy, een benadering voor professionele ontwikkeling van leraren, afkomstig uit Japan, bevordert samenwerking en verbetering van instructie door gezamenlijk lessen te bestuderen, voor te bereiden en te herzien. Het richt zich op het verbeteren van instructie door aandacht te besteden aan hoe leerlingen leren. Belangrijke opbrengsten zijn de ontwikkeling van vakinhoudelijke kennis, vakdidactische vaardigheden en het bevorderen van motivatie en collegialiteit onder leraren. De LessonStudy-cyclus omvat vijf stappen: doelen stellen, les plannen, les geven, observeren en debriefing, reviseren en opnieuw lesgeven, en reflecteren en resultaten verzamelen. Succesfactoren omvatten ondersteuning van schoolleiders, betrokkenheid van vakinhoudelijke experts en heterogene groepssamenstelling. Docenten ervaren over het algemeen positieve aspecten van LessonStudy, zoals gezamenlijke voorbereiding en leren van elkaar. Uitdagingen zijn onder meer het vinden van tijd voor samenwerking en omgaan met cultuurverschillen in onderwijsbenaderingen. Het artikel biedt implementatietips voor zowel scholen als individuele leraren.

Noten

  1. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011). 
  2. Verhoef et al 2013, Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013), Norwich, B & A. Ylonen (2013), Doig, B. & S. Groves (2011)
  3. Zie onder andere: Dudley, P. (2013), Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013), Norwich, B & A. Ylonen (2013)
  4. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  5. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  6. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  7. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  8. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  9. Verhoef, Nellie (2011) De kunst van het lesgeven: lessonstudy.
  10. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  11. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  12. Verhoef, Nellie (2011) Lessonstudy, deel 1.
  13. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  14. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  15. Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011).
  16. Verhoef, Nellie (2011) Lessonstudy, deel 1.
  17. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  18. Verhoef, Nellie (2011) 
  19. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  20. Zie onder andere: Verhoef et al 2013, Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013),Norwich, B & A. Ylonen (2013)
  21. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  22. Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013)
  23. Vogelzang, H. & K. Beute – Greijdanus College Zwolle
  24. Zie onder andere: Weerd, N.T.E. de & H. Logtenberg (2011), Verhoef et al 2013,Logtenberg, H. & S.M. de Lange (2013), Dudley, P. (2013)

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

E-learning module
Zo doe je een ontwikkelingsgerichte audit
Zo doe je een ontwikkelingsgerichte audit
Gratis korte module met downloads
Wij-leren.nl Academie 
Cursus
Positief leiderschap vanuit transactionele analyse
Positief leiderschap vanuit transactionele analyse
Creëer een gemotiveerd en pro-actief team
Medilex Onderwijs 
Schoolorganisatie
Schoolorganisatie en teamwork op een basisschool - leiderschap.
Arja Kerpel
Formatieve assessment
Leren zichtbaar maken met formatieve assessment - In de praktijk.
Arja Kerpel
Deel 1: leren van elkaar
Collegiale visitatie op docentniveau. Deel 1: leren van en met elkaar..
Harm Klifman
Deel 2: consultatie
Collegiale visitatie op docentniveau. Deel 2: consultatie. .
Harm Klifman
Deel 3: intervisie
Collegiale visitatie op docentniveau - deel 3: intervisie..
Harm Klifman
Feedback geven en ontvangen
Feedback Op Mijn Lessen? Graag. Maar Dan Wel Constructief!
Jaap Versfelt
Onderweg naar kindgericht onderwijs
Successen realiseren - onderweg naar kindgericht onderwijs
Dolf Janson
Visitatie onderwijs 2
Visitaties in het primair onderwijs -2-
Harm Klifman
Visitatie onderwijs 1
Collegiale visitatie, een sympathiek en krachtig instrument -1-
Harm Klifman
De lerende school
De vijf disciplines als basis voor boeiend onderwijs
Jan Jutten
Persoonlijk meesterschap
Persoonlijk meesterschap: Het creëren van je eigen toekomst
Jan Jutten
Het lerarenregister
Het lerarenregister - instrument voor een professionele beroepsgroep
Korstiaan Karels
Teamleren
Teamleren in een lerende school: samen werken aan beter onderwijs
Jan Jutten
4 manieren om feedback van leerlingen op te halen
Aan de slag met feedback van leerlingen
Jaap Versfelt
Aan de slag: formatief evalueren met je team
Formatief evalueren: Aan de slag met je collega`s
Gerdineke van Silfhout
Leerprocessen van professionals in de school begeleiden
Werken aan een professionele cultuur: Hoe begeleid je lerende collega's?
Naomi Mertens
Professioneel leren
Heeft nascholing zin? Tien principes voor succesvolle professionalisering
Korstiaan Karels
Het Alternatief
Het Alternatief - weg met de afrekencultuur in het onderwijs!
Machiel Karels
Professionele leergemeenschap
De professionele leergemeenschap
Arja Kerpel
Effectief leiderschap
De zeven eigenschappen van effectief leiderschap - Stephen Covey
Arja Kerpel
Teamontwikkeling
Werken aan team dé uitdaging schooldirecteur
Alex de Bruijn


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Eric van 't Zelfde - De verdeling van onze onderwijskwaliteit
Eric van 't Zelfde - De verdeling van onze onderwijskwaliteit
redactie
Marco de Witte over de essentie van veranderen in organisaties
Marco de Witte over de essentie van veranderen in organisaties
redactie
Kim Spinder - Succesvolle innovatiestrategie in het onderwijs
Kim Spinder - Succesvolle innovatiestrategie in het onderwijs
redactie
Onderwijskwaliteit in een video van één minuut uitgelegd
Onderwijskwaliteit in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Schoolontwikkeling in een video van één minuut uitgelegd
Schoolontwikkeling in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Patronen doorbreken en beweging krijgen in organisaties
Patronen doorbreken en beweging krijgen in organisaties
redactie
Hoe kunnen organisaties spelend veranderen? Tjipcast 022
Hoe kunnen organisaties spelend veranderen? Tjipcast 022
redactie
Is het tijd voor een digitale revolutie in het beroepsonderwijs?
Is het tijd voor een digitale revolutie in het beroepsonderwijs?
redactie
Hoe kun je als professional regie nemen over innovatie? Tjipcast 037
Hoe kun je als professional regie nemen over innovatie? Tjipcast 037
redactie
Hoe krijg je middelbare scholieren geïnteresseerd in het vak van leerkracht?
Hoe krijg je middelbare scholieren geïnteresseerd in het vak van leerkracht?
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



collegiale consultatie
duurzame organisatieontwikkeling
lerarenregister
lerende school
lesson study
onderwijskwaliteit
onderwijsontwikkeling
schoolontwikkeling
teamleren

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest