Het begrip leerpotentieel: theoretische en praktische perspectieven

Machiel Karels

Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 4 april 2024

Inleiding

Leerpotentieel is een sleutelbegrip in onderwijspsychologie en cognitieve wetenschappen. Het begrip leerpotentieel gaat over hoeveel een persoon kan leren en groeien met de juiste hulp en kansen.

Al in 2018 schreef ik het artikel 'Kindgericht onderwijs vraagt inzicht in het leerpotentieel van kinderen'. Daarin benoemde ik het groeiende belang van het begrip leerpotentieel in het onderwijs, gezien de beweging naar steeds meer ontwikkelingsgericht onderwijs. Intussen is het belang van inzicht in het leerpotentieel van leerlingen alleen maar toegenomen.

Het begrip leerpotentieel komt oorspronkelijk van Lev Vygotsky, een bekende denker, die geloofde dat iedereen kan verbeteren en nieuwe dingen kan leren, als ze maar de juiste ondersteuning krijgen (Vygotsky, 1978). Het maakt duidelijk dat iedere persoon, ongeacht waar je begint, kan groeien en beter kan worden.

Het begrip leerpotentieel is erg belangrijk omdat het ons helpt te bedenken dat succes in leren niet vaststaat. Het kan veranderen en groeien in de loop van de tijd. Dit is vooral belangrijk in scholen, waar deze overtuiging kan helpen bij het maken van lessen die alle leerlingen helpen om op hun eigen tempo te leren en te verbeteren.

In dit artikel bespreek ik wat leerpotentieel precies is, waarom het zo belangrijk is, en hoe het ons kan helpen om het onderwijs te verbeteren. We bekijken enkele theorieën die uitleggen waarom en hoe mensen leren, en we bespreken de uitdagingen en kansen die leerpotentieel biedt in het onderwijs. Het doel is om meer inzicht te geven in hoe we allemaal kunnen bijdragen aan het leren van leerlingen door leerervaringen te creëren die iedereen de kans geven om hun volledige potentieel te bereiken.

Theoretische achtergrond van leerpotentieel

Leerpotentieel gaat over hoe goed iemand nieuwe dingen kan leren als hij of zij de juiste hulp krijgt en in de ideale omstandigheden is. Het is een idee dat laat zien dat leren niet alleen gaat om wat je nu weet, maar ook om wat je in de toekomst kunt leren. Een belangrijke denker achter dit idee is Lev Vygotsky. Hij introduceerde het concept van de "zone van naaste ontwikkeling". Dit betekent dat er een gebied is tussen wat iemand al zelfstandig kan doen en wat iemand kan doen met een beetje hulp (Vygotsky, 1978). Het begrip 'Zone van de naaste ontwikkeling laat zien dat we met de juiste steun en uitdagingen meer kunnen leren dan we eerst dachten.

Drie grote factoren spelen een rol bij hoe goed iemand kan leren: cognitieve factoren (zoals hoe ons brein werkt), motivationele factoren (of we zin hebben om te leren) en omgevingsfactoren (zoals onze leeromgeving). Ons brein helpt ons bij het denken en onthouden, wat natuurlijk heel belangrijk is als we nieuwe dingen leren. Motivatie is ook cruciaal; als we echt iets willen leren, zijn we vaak bereid om er hard voor te werken. Ten slotte heeft de omgeving waarin we leren ook een grote invloed. Een plek waar we ons gesteund voelen en toegang hebben tot goede materialen, kan ons leerpotentieel flink verhogen.

Samengevat, leerpotentieel laat ons zien dat met de juiste hulp en omstandigheden iedereen kan groeien en leren. De theorieën van Vygotsky en de focus op cognitieve, motivationele en omgevingsfactoren geven ons waardevolle inzichten over hoe we dit het beste kunnen ondersteunen.We kijken nu vervolgens naar methodologische uitdagingen bij het meten van leerpotentieel.

Methodologische uitdagingen bij het meten van leerpotentieel

Het meten van leerpotentieel brengt enkele uitdagingen met zich mee, vooral als het gaat om de traditionele IQ-tests. Deze tests, hoewel nuttig, hebben kritiek gekregen omdat ze niet altijd een volledig beeld geven van iemands vermogen om te leren en zich aan te passen (Richardson & Norgate, 2015). IQ-tests meten vaak wat iemand al weet of kan, niet hoe goed iemand nieuwe informatie kan leren of problemen kan oplossen die ze nog nooit eerder zijn tegengekomen.

Om deze reden is er een groeiende belangstelling voor dynamische assessmentmethoden, die proberen het leerpotentieel van een individu te meten. Deze methoden zijn gebaseerd op het idee dat beoordeling en leren hand in hand gaan. Een voorbeeld hiervan is een studie die het leerpotentieel bij hoogbegaafde kinderen onderzocht en aantoonde dat dynamische beoordelingstechnieken inderdaad de potentieel capaciteit van verschillende groepen kunnen onthullen, onafhankelijk van de IQ-score die ze presenteren (Calero, García-Martín, & Jiménez, 2007).Dynamische beoordelingen omvatten vaak een 'pretest-interventie-posttest'-model, waarbij de focus ligt op hoe iemand leert en reageert op gerichte ondersteuning of instructie tijdens de beoordeling zelf (Grigorenko & Sternberg, 1998).

Een ander onderzoek toonde aan dat dynamische assessment nuttig kan zijn in het onderwijs aan kinderen met cultureel diverse achtergronden door te focussen op hoe kinderen leren in reactie op onderwijs. Dit wordt soms aangeduid als een 'respons-to-teaching'-benadering (Stevenson, Heiser, & Resing, 2016). Dit suggereert dat dynamische assessmentmethoden, die aanpassingen in het leerproces opnemen en de capaciteit voor toekomstig leren meten, een meer genuanceerd beeld kunnen geven van het leerpotentieel van een individu.

De praktische haalbaarheid van dynamische assessmentmethoden in scholen en andere educatieve instellingen roept echter vragen op. Deze methoden vereisen vaak meer tijd, middelen en gespecialiseerde training dan traditionele tests. Ondanks deze knelpunten en uitdagingen biedt dynamische assessment waardevolle inzichten die kunnen helpen bij het ontwikkelen van meer gepersonaliseerde en effectieve onderwijsstrategieën.

Genetische- en omgevingsinvloeden op leerpotentieel

Het vermogen om nieuwe dingen te leren, ook wel cognitieve capaciteit genoemd, wordt door een mix van genetische en omgevingsfactoren beïnvloed. Genetische factoren kunnen tot wel 50% tot 70% van de variatie in cognitieve capaciteit verklaren, maar dit percentage kan veranderen naarmate mensen ouder worden (Tucker-Drob, Briley, & Harden, 2013). Bepaalde genen zijn herhaaldelijk geassocieerd met cognitieve vaardigheden en hun veranderingen gedurende de levensduur (Harris & Deary, 2011).

Omgevingsfactoren spelen ook een cruciale rol. Onderwijs, sociaal-economische status en toegang tot leermaterialen kunnen het leerpotentieel significant beïnvloeden. Interessant is dat de impact van genetische invloeden op cognitie kan worden gemaximaliseerd in meer bevoorrechte socio-economische contexten. Dit suggereert een interactie tussen genen en omgevingsfactoren, waarbij mensen in omgevingen met veel kansen, mogelijk actief positieve leerervaringen opzoeken die passen bij hun genetische aanleg. Dit heeft op zijn beurt weer invloed op de cognitie (Tucker-Drob, Briley, & Harden, 2013).

De discussie over 'nature versus nurture' als het over leerpotentieel gaat, is complex. Hoewel genetische aanleg een fundamentele basis vormt voor cognitieve capaciteiten, is de ontwikkeling van deze capaciteiten onlosmakelijk verbonden met en gemodelleerd door de omgeving. Grote studies hebben meer dan 11.000 genen geïdentificeerd die geassocieerd zijn met cognitieve prestaties. Dit onderstreept de aanzienlijke, maar verspreide genetische basis (Pomohaibo, Karapuzova, & Pavlenko, 2021). Dit benadrukt de noodzaak om zowel genetische als omgevingsinvloeden in overweging te nemen bij het bestuderen van leerpotentieel.

Sociaal-culturele perspectieven en leerpotentieel

Lev Vygotsky's socioculturele theorie benadrukt de cruciale rol van de sociale en culturele context in het leerproces. Volgens Vygotsky ontwikkelen cognitieve functies zich door sociale interacties en de culturele tools die beschikbaar zijn in de omgeving van een individu (Gauvain, 2020). Zijn theorie van de "zone van naaste ontwikkeling" (ZPD) illustreert hoe leren optimaal plaatsvindt wanneer een leerling wordt ondersteund door iemand die meer kennis heeft, zoals een leraar of een meer ervaren peer, binnen hun ZPD (Marginson & Dang, 2017).

De sociale interacties en culturele praktijken vormen dus een brug tussen wat de leerling al weet en wat hij of zij kan leren. Dit proces wordt mediatie genoemd, waarbij culturele elementen zoals taal, schrift, en symbolen een centrale rol spelen in het leren (García, Mircea, & Duque, 2010). Het idee dat leren sterk samenhangt met sociale interactie, benadrukt het belang van de leeromgeving en de interacties binnen die omgeving voor de ontwikkeling van cognitieve vaardigheden.

Vygotsky's ideeën hebben implicaties voor inclusief onderwijs en de erkenning van culturele diversiteit. Door te erkennen dat elke leerling binnenkomt met een unieke set van cultureel gevormde begrippen en praktijken, kunnen onderwijsstrategieën worden aangepast om tegemoet te komen aan de diverse behoeften van leerlingen en studenten. Het implementeren van een leeromgeving die de culturele achtergrond van elke leerling respecteert en omarmt, kan helpen om een inclusiever en effectiever leerproces te bevorderen (Panhwar, Ansari, & Ansari, 2016).

Door voort te borduren op Vygotsky's werk, wordt het belang van sociale interacties en culturele contexten in het onderwijs benadrukt. Dit biedt een krachtig kader voor het ontwikkelen van onderwijspraktijken die niet alleen cognitieve ontwikkeling ondersteunen maar ook bijdragen aan de vorming van respect en begrip voor culturele diversiteit binnen de leeromgeving.

Praktische toepassingen en implicaties voor leeromgevingen

De toepassing van leerling-gecentreerd of ontwikkelingsgericht onderwijs en leertrajecten in educatieve omgevingen is een groeiende trend. Deze ontwikkeling wordt aangedreven door de toenemende beschikbaarheid van technologie in de klas en een steeds beter begrip van de unieke leerbehoeften van elke leerling.

Basham et al. (2016) benadrukken dat afstemming op de persoonlijke leerervaring van leerlingen meer vereist dan alleen technologie. Het vereist een verschuiving in de onderwijspraktijk naar een flexibel onderwijsmodel dat de zelfregulatie van de leerling als uitgangspunt neemt. En daarnaast transparante en actuele gegevens gebruikt en structuren biedt voor leerlingfeedback.

Een van de grootste uitdagingen bij het implementeren van flexibele onderwijsmethoden is het aanpassen van de leeromgeving om tegemoet te komen aan de uiteenlopende behoeften van leerlingen. We zijn in het onderwijs al meer dan honderd jaar gewend aan het leerstofjaarklassensysteem. (Karels, 2016) Vrijwel alle toetssystemen en methodes zijn daarop ingericht en dat maakt dat het lastig te flexibiliseren is. Ook de benodigde leraarvaardigheden vormen een uitdaging voor het flexibiliseren van het onderwijs. (Karels, 2018)

Ondanks deze uitdagingen tonen studies aan dat gepersonaliseerd en ontwikkelingsgericht onderwijs positieve invloeden kan hebben op leeruitkomsten. De implementatie van ontwikkelingsgerichte leertrajecten vereist een diepgaande heroverweging van traditionele onderwijsmethoden. Daarnaast kan er steeds beter gebruik gemaakt worden van de integratie van technologie die is ontworpen om te voldoen aan de individuele behoeften van elke leerling. Door te focussen op de unieke capaciteiten en interesses van leerlingen, kunnen scholen een meer inclusieve en effectieve leeromgeving creëren.

Discussie

De discussie over leerpotentieel binnen de onderwijswetenschap en praktijk laat een breed spectrum aan inzichten en benaderingen zien. Die perspectieven variëren van theoretische kaders tot hele praktische implementaties en knelpunten. Zoals Koh en Lee (2019) beschrijven, vormen de innovaties in het leren een complex gebied met meerdere aspecten, zoals klaslokalen, scholen, leraarvaardigheden, overlegstructuren en niet te vergeten de leerlingvaardigheden. (Karels, 2018) Deze complexiteit legt verschillende dilemma's voor leraren bloot, waaronder spanningen tussen verschillende belanghebbenden, duurzaamheid van innovaties en het maatwerk van de innovatie aanpassingen.

Toekomstgericht leren, zoals uitgelicht door Salleh (2017) in de context van de "future schools" in Singapore, laat het potentieel zien van technologie-gemedieerde leeromgevingen om traditionele onderwijspraktijken te ondersteunen, maar zeker ook te transformeren. Deze benaderingen gaan over de integratie van ICT en opkomende technologieën om leerervaringen te verrijken en te personaliseren. Ze benadrukken daarnaast ook de noodzaak van een samenwerking tussen onderzoekers, schoolleiders en docenten in een lerende omgeving.

De integratie van innovatieve pedagogieën en de toepassing van toekomstgerichte onderwijspraktijken vragen om een paradigmaverschuiving in de manier waarop onderwijs wordt benaderd en uitgevoerd. De onderzoeken ondersteunen een beweging naar meer leerlinggerichte, technologie-ondersteunde en op competenties gebaseerde onderwijsmodellen die rekening houden met de unieke behoeften en potentieel van elke leerling.

Ondanks de veelbelovende vooruitgang, blijven er kritische vragen onbeantwoord over de beste manieren om leerpotentieel te meten, te ondersteunen en te optimaliseren in diverse educatieve omgevingen. (Ploeg, P. van der, 2024) Het verkennen van deze vragen vereist voortdurende samenwerking tussen onderwijskundigen, onderzoekers, technologen en beleidsmakers. Zo kunnen scholen samenwerken om innovatieve, effectieve en inclusieve leerervaringen te creëren die alle leerlingen in staat stellen hun volledige potentieel te bereiken.

Conclusie

De verkenning van leerpotentieel laat een rijk en complex veld zien, doordrenkt van zowel historische inzichten als hedendaagse onderzoeksgegevens. Het concept overstijgt eenvoudige metingen van cognitieve capaciteiten en beslaat een breed scala aan factoren. Dit betreft genetische predisposities, omgevingsinvloeden, en sociaal-culturele contexten, zoals onderzocht door onder andere Tucker-Drob, Briley, & Harden (2013) en Gauvain (2020). Deze benadering erkent dat het vermogen om te leren en te groeien niet alleen is ingebed in het individu maar ook diep geworteld is in de interactie met de omgeving.

De integratie van Vygotsky's socioculturele theorieën benadrukt het belang van sociale interacties en cultureel bepaalde hulpmiddelen in het leerproces (Gauvain, 2020). Dit onderstreept het potentieel van onderwijspraktijken die niet alleen gericht zijn op het individu maar ook op het creëren van rijke, ondersteunende omgevingen die culturele diversiteit en interactieve leerervaringen bevorderen.

De verschuiving naar gepersonaliseerde onderwijstrajecten, ondersteund door technologische innovaties, biedt nieuwe mogelijkheden om leerervaringen te verrijken en te individualiseren. Zoals uitgelicht door Basham et al. (2016) en Alamri, Watson & Watson (2020), vereist effectief gepersonaliseerd leren echter meer dan technologische tools; het vraagt om een heroverweging van onderwijspraktijken en -beleid om een leeromgeving te creëren die uitgaat van de unieke behoeften en het leerpotentieel van elke leerling. (Karels, 2016)

Het belang van een holistische benadering van leerpotentieel en onderwijsinnovatie is duidelijk. Door de diverse factoren die leren beïnvloeden te erkennen en te integreren, kunnen onderwijssystemen beter voldoen aan de behoeften van alle leerlingen. Dit vraagt om een voortdurende dialoog tussen onderzoekers, beleidsmakers, onderwijzers, en de maatschappij. Het vraagt ook voortdurend onderzoek dat de grenzen van ons begrip van leren verlegt en innovatieve onderwijsmethoden en onderwijsbeleid informeert.

Deze verkenning van leerpotentieel en de onderwijskundige praktijken maakt duidelijkj dat het belangrijk is om voortdurend de onderwijsmethoden en het beleid te evalueren en te verbeteren. Door samen te werken en te leren van zowel succesvolle innovaties als de uitdagingen waar ze ons voor stellen, kunnen we streven naar een onderwijssysteem dat elke leerling in staat stelt zijn of haar volledige leerpotentieel te bereiken.

Bronnen

Alamri, H. A., Watson, S., & Watson, W. (2020). Learning Technology Models that Support Personalization within Blended Learning Environments in Higher Education. TechTrends, 65, 62-78.
Basham, J. D., Hall, T. E., Carter, R., & Stahl, W. M. (2016). An Operationalized Understanding of Personalized Learning. Journal of Special Education Technology, 31(3), 126-136.
Bouttaouane, R. (2024) Benut het leerpotentieel van alle leerlingen. https://wij-leren.nl/benut-het-leerpotentieel-van-alle-leerlingen.php
Bril, M. en Beekhoven, S. (2021) Wat is de toegevoegde waarde van intelligentietests om het leerpotentieel van leerlingen te meten, ten opzichte van methodeonafhankelijke toetsen? via

https://wij-leren.nl/waarde-intelligentietests-leerpotentieel-meten-onafhankelijke-toetsen.php
Calero, M. D., García-Martín, M. B., & Jiménez, M. I. (2007). Learning potential in high IQ children: The contribution of dynamic assessment to the identification of gifted children. Learning and Individual Differences, 21(2), 176-181.
García, R., Mircea, T., & Duque, E. (2010). Socio-cultural Transformation and the Promotion of Learning. Revista De Psicodidactica, 15, 207-222.
Gauvain, M. (2020). Vygotsky's Sociocultural Theory. Encyclopedia of Infant and Early Childhood Development.
Grigorenko, E. L., & Sternberg, R. J. (1998). Dynamic testing. Psychological Bulletin, 124(1), 75-111.
Harris, S., & Deary, I. (2011). The genetics of cognitive ability and cognitive ageing in healthy older people. Trends in Cognitive Sciences, 15(9), 388-394.
Karels, M. (2018). Kindgericht onderwijs vraagt inzicht in het leerpotentieel van kinderen. van https://wij-leren.nl/kwaliteitszorg-kindgericht-onderwijs.php
Karels, M. (2016). Het leerstofjaarklassensysteem is failliet!. van https://wij-leren.nl/het-leerstofjaarklassensysteem-is-failliet.php
Karels, M. (2018). Leraarvaardigheden voor kindgericht onderwijs. van https://wij-leren.nl/leraarvaardigheden-voor-kindgericht-onderwijs.php
Karels, M. (2016). Van jaarklassensysteem naar kindgericht onderwijs. van https://wij-leren.nl/naar-kindgericht-onderwijs.php
Koh, E., & Lee, S. (2019). Learning innovations from research to practice: dilemmas in the field. Learning: Research and Practice, 5, 87-92.
Marginson, S., & Dang, T. D. (2017). Vygotsky’s sociocultural theory in the context of globalization. Asia Pacific Journal of Education, 37, 116-129.
Panhwar, A. H., Ansari, S., & Ansari, K. (2016). Sociocultural Theory and its Role in the Development of Language Pedagogy. Advances in Language and Literary Studies, 7, 183-188.
Ploeg, P. van der (2024) Wat er mis is met "het leerpotentieel van alle leerlingen benutten", wij-leren.nl
Pomohaibo, V., Karapuzova, N., & Pavlenko, Y. (2021). Finding genetic factors associated with cognitive abilities. ScienceRise: Pedagogical Education.
Richardson, K., & Norgate, S. H. (2015). Does IQ really predict job performance? Applied Developmental Science, 19(3), 153-169.
Salleh, S. (2017). Future learning in primary schools: A Singapore perspective. Asia Pacific Journal of Education, 38, 454-456.
Stevenson, C., Heiser, W., & Resing, W. (2016). Dynamic testing: Assessing cognitive potential of children with culturally diverse backgrounds. Learning and Individual Differences, 47, 27-36.
Tucker-Drob, E., Briley, D., & Harden, K. (2013). Genetic and environmental influences on cognition across development and context. Current Directions in Psychological Science, 22(5), 349-355.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in society: The development of higher psychological processes. Harvard University Press.