Differentiatie bij hardopdenkend lezen - Differentiatie-ideeën en de 1-zorgroute (12)

Paul Filipiak

Taalleesdeskundige bij Filipiak Educatie en Multimedia

Geplaatst op 23 december 2022

Goed kunnen lezen is een samenspel van denken, decoderen en snelle woord(deel)herkenning. Goede lezers voeren als het ware een innerlijke dialoog wanneer ze lezen. Veel van onze leerlingen zijn echter geen denkende lezers. Het is onze taak om hen te helpen. Het hardopdenkend(voor)lezen vormt daarbij de belangrijkste techniek om lezend te leren voor leerlingen. Dit artikel is onderdeel van een artikelenserie waarin wordt besproken wat hardopdenkend lezen is en hoe dit in het onderwijs kan worden ingezet. Hier staat een overzicht van alle artikelen en bronnen.

Differentiatie

Het afpellen van instructie bij interactief hardopdenkend lezen

Differentiatie-ideeën

Lori Oczkus (12) gebruikt een aantal differentiatie-ideeën in haar klas. Ze differentieert in haar leeslessen door te kiezen uit de volgende drie mogelijkheden:

Kies een andere tekst
Kies een andere groepering
Kies een andere leesstrategie

We gaan er dieper op in.

Kies ander leesmateriaal

Een langere of juist kortere tekst (teksten uit kindertijdschriften in plaats van uit een boek).
Fictie of juist non-fictie (zakelijke teksten uit bijvoorbeeld de Kijkdoosserie in plaats van een verhalende tekst).
Verplichte teksten of juist zelfgekozen teksten (een tekst uit Nieuwsbegrip of juist een zelf gekozen en geïllustreerde tekst uit Kidsweek Junior).
Teksten van verschillend AVI-niveau of CLIB-niveau (teksten op een precies AVI-niveau uit de bibliotheek of juist een inhoudelijk geschikte tekst).
In een klassikale les gericht op voorspellend lezen met een wat langere tekst, neem je eerst een heel kort fragment en oefent nogmaals met de leerlingen het voorspellend lezen klassikaal.

Kies een andere groepering

Alleen klassikaal leesonderwijs in een onrustige en onzelfstandige groep.
Begeleide instructie in een duo of kleine groep: ondersteuning van het hardopdenkend lezen in een homogeen duo of groepje.
Interessegroepen: het hardopdenkend lezen door een duo of in een groepje leerlingen met verschillende leesniveaus, maar met een tekst waar alle vier de leerlingen sterk in geïnteresseerd zijn.
Leerlingen kiezen zelf om individueel of in een groepje te lezen: vrijlezen.
In plaats van een klassikale start met hardopdenkend lezen, begin je het hardopdenkend lezen steeds in een kleine groep gedurende enkele dagen. Of je vraagt aan de leerlingen na een klassikale les, om een leesstrategie in een duo of interessegroepje toe te passen. Je geeft vervolgens leesgroepjes ondersteuning op maat in de verlengde instructie, terwijl betere lezers zelfstandig lezen.

Kies een andere leesstrategie

Bepaal welke leerlingen, welke leesstrategie van de vier v's (voorkennis, voorspelling, verbeelden en vragen stellen) nog eens moeten oefenen in een duo, kleine groep of individueel.
Bepaal welke leerlingen nog moeten oefenen om een hoofdgedachte te achterhalen en samen te vatten. Of een conclusie te trekken op basis van hun voorkennis. Of om hun begripsprobleem te herstellen. Of om hun mening te geven en hun eigen leesaanpak te evalueren.
Terwijl je een les over voorspellend lezen geeft, merk je dat enkele leerlingen het moeilijk vinden om gebeurtenissen op te sommen en daar een voorspelling aan te verbinden. Je besluit om extra aandacht te besteden aan het voorspellen bij een opsomming. Wijs leerlingen er op dat ze uiteindelijk meerdere strategieën moeten gebruiken bij onduidelijkheden en onbegrip met betrekking tot de tekst.

Het afpellen van instructie

Een lesmodel is mede afhankelijk van het onderwerp en het vak- en vormingsgebied; er is niet altijd één lesopzet aan te bevelen, zoals het belangrijke model van Directe Instructie. Soms kun je een lesdoel voorop stellen, maar ook is het motiverend om een leesles verrassend te beginnen met een probleem, om achteraf met de leerlingen te bespreken, wat er is geleerd. Dit gaat vooral op bij zoiets creatiefs als lezen, waarbij leerlingen ook nog eens diverse voorkennis hebben. Vaak leer je daarbij ook zelf.

Om te differentiëren door de instructie af te pellen en steeds meer leerlingen zelfstandig denkend te laten lezen, gebruiken we het basisles model van het hardopdenkend leren lezen, de zogenoemde Vrije response. Gebruik een korte tekst uit Nieuwsbegrip, Kidsweek Junior of uit de leesmethode.

Je doet het hardopdenkend lezen voor en de leerlingen kijken en luisteren (ik).
Je doet het hardopdenkend lezen en de leerlingen denken met je mee (wij).
Je leerlingen doen het hardopdenkend lezen zelf en je helpt (jullie).
Je leerlingen doen het en je observeert en evalueert het hardopdenkend lezen van je leerlingen (jullie, jij).

Bij stap 3 gaan de betere lezers zelfstandig stillezen met dezelfde tekst of interactief hardopdenkend lezen. Of ze voeren alleen of in tweetallen een zelfevaluatie uit. Ze kunnen bijvoorbeeld ook werken met langere teksten of nieuwe tekstsoorten zoals een fabel, een detective, en dergelijke. Ze kunnen ook met lastige leesdoelen aan de slag zoals de hoofdgedachte vinden en samenvatten, een conclusie trekken, een mening geven en de eigen leesaanpak evalueren. Dit kan dus individueel stil lezend of interactief hardopdenkend in een tweetal of een groepje.

Verlengde instructie

Je hebt vervolgens je handen meer vrij voor verlengde instructie. Je doet dit met dezelfde tekst in een groepje minder goede lezers, met de methode van de Vrije response. Leerlingen lezen hardopdenkend met elkaar en je ondersteunt hen bij het begrijpen van moeilijke woorden, het technisch lezen, het denken over de inhoud en het toepassen van leesstrategieën bij iets onduidelijks in de tekst. In een overzicht:

Start klassikaal met hardopdenkend lezen met stap 1 en 2 van het basislesmodel.
Interactief hardopdenkend lezen of stil denkend lezen door de betere lezers.	Verlengde instructie met de zwakkere lezers met observatie en ondersteuning via het hardop-denkend lezen en aandacht voor strategisch lezen en het leesproces.
Hulprondje door de leerkracht voor alle leerlingen en eventueel individuele aandacht. Stap 3 en 4.
Gezamenlijk afsluiting: praten over de inhoud van de tekst en over de leesaanpak.

Het idee van de Vrije response komt er op neer dat je bij moeizame lezers het leesniveau van de naaste ontwikkeling opzoekt, terwijl je interactief hardopdenkend leest met deze leerlingen. Het gaat dan om het basislesmodel waarbij er hardopdenkend wordt gelezen over de inhoud en niet dwingend met leesstrategieën wordt gelezen.

Betreffende leerlingen hebben daarvoor vaak niet het benodigde niveau van vloeiend lezen en de voorkennis, waardoor ook geen ruimte is om met leesstrategieën te lezen. Bouw dit langzaam op en werk met de zone van de naaste ontwikkeling.

Het groepje minder goede lezers kan vervolgens ook zelfstandig met elkaar doorgaan met hardopdenkend lezen. Daarbij kun je een keuze maken uit de genoemde differentiatie-ideeën: toch nog ander leesmateriaal, een andere groepering, een andere leesstrategie? En je hebt misschien nog even de tijd voor een strikt individuele aandacht voor twee lezers met hardnekkige (technische) leesproblemen. Gebruik daarbij 'Verhelpen van technische leesproblemen bij begrijpend lezen' (www.onderwijsmaakjesamen.nl). Ook kun je de korte tijd besteden aan voorinstructie, door een komende tekst inhoudelijk te introduceren.

De 1-zorgroute

Over het groepsplan, het lesmodel, differentiatie, organisatie, evaluatie en individuele aandacht

De 1-zorgroute is een (theoretisch) verdergaande manier om de differentiatie te organiseren (30). Het werken met een groepsplan kost meer tijd en mag niet leiden tot overbodige administratie. Het lukt pas als je een tijd hebt gewerkt met Hardopdenkend lezen. Je kunt dan routinematig observeren en ondersteunen en drie leesgroepen maken.

Hardopdenkend leren lezen kunnen we zoveel als mogelijk inpassen in de 1-zorgroute. Belangrijk daarbij is je te realiseren, dat hardopdenkend leren lezen sterk procesgericht is; de observatie, het registreren van resultaten en de onmiddellijke hulp worden niet uit elkaar getrokken; het wordt via het Hardopdenkend lezen in samenhang uitgevoerd. In deze achtergrondinformatie bespreken we de differentiatie bij het onderwijs in het hardopdenkend lezen door te werken met een groepsplan. Daarbij maken we mede gebruik van de informatie over de differentiatie in een meer eenvoudige vorm, met het zogenoemde afpellen van de instructie.

Een eenvoudig groepsplan

De samenstelling van subgroepen

Instructiegevoelige leerlingen

Deze leerlingen vormen meestal de grootste groep. Het zijn de leerlingen die zich doorgaans goed ontwikkelen in de richting van het niveau van de instructie-onafhankelijke lezers of goede lezers. Het zijn de leerlingen die gemotiveerd zijn om te lezen, maar die nog veel kunnen opsteken van de klassikale en verlengde instructie met betrekking tot het hardopdenkend lezen met leesstrategieën.

Instructie-onafhankelijke leerlingen

Dit zijn de goede lezers die vloeiend en met begrip kunnen lezen op minimaal AVI-E4 en die eigenlijk expliciete instructie in het hardopdenkend leren lezen met leesstrategieën niet zo nodig hebben. Het zijn de sterk gemotiveerde lezers met een grote woordenschat, die vaak ook op jonge leeftijd al thuis zijn voorgelezen.

Deze leerlingen hebben vaak aan een verkorte (taak) instructie genoeg om daarna samen of zelfstandig te gaan lezen. Bij deze leerlingen is het van belang hen voldoende uit te dagen en leesactiviteiten aan te bieden op een hoger niveau, zowel inhoudelijk als technisch. Ze kunnen dus aan de slag met uitdagingen via moeilijkere tekstsoorten en moeilijkere leesdoelen. Ze kunnen ook de minder goede lezers helpen bij het hardopdenkend lezen in heterogene, hardopdenkende en interactieve leesgroepjes.

Instructie-afhankelijke leerlingen

Dit zijn leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften waarvan de leesontwikkeling beïnvloed wordt door cognitieve en/of sociaal-emotionele belemmeringen. Vaak is er thuis weinig tot niet voorgelezen. Het zijn de leerlingen die niet gemotiveerd zijn geraakt om te lezen, en die misschien nog niet goed vlot vloeiend en met begrip kunnen lezen op AVI-E4. Ze hebben een kleine woordenschat en weinig voorkennis, waardoor het denkend lezen wordt gehinderd. Zij hebben meer tijd nodig en zijn afhankelijk van verlengde én van individuele instructie. In het groepsplan krijgen deze leerlingen per week extra aandacht in de verlengde instructie met het hardopdenkend lezen met de Vrije response en met 'Het verhelpen van technische leesproblemen bij begrijpend lezen' (www.onderwijsmaakjesamen.nl). Dit tijdens de klassikale les en de individuele aandacht van u of eventueel van de remedial teacher, in de vorm van vóór- of na-instructie, voor in totaal één uur extra per week.

Het lesmodel

De instructiegevoelige leerlingen

Deze leerlingen leren klassikaal en met verlengde instructie het denkend lezen via het basis-lesmodel voor hardopdenkend lezen en het lezen met leesstrategieën.

De instructie-onafhankelijke leerlingen

Deze leerlingen lezen diverse ook moeilijkere en langere tekstsoorten, andere genres met bijpassende leesstrategieën, met weinig instructie voor het denkend lezen; ze kunnen al denkend lezen. Of ze lezen de tekst die de hele klas leest maar dan met moeilijkere leesdoelen.

De instructie-afhankelijke leerlingen met specifieke leerbehoeften

De leerlingen volgen de verlengde instructie en krijgen daarnaast in het verlengde van de verlengde instructie, de individuele aandacht via de aanpak van de Vrije response.

Indien mogelijk, is er ook voorinstructie aan het eind van elke leesles gericht op een komende tekst, als de meeste leerlingen zelfstandig aan het werk zijn. Bijvoorbeeld de aandacht voor de woordenschat.

Differentiatie

Gebruik de mogelijkheden voor differentiatie door:

een andere tekst te gebruiken: fictie of juist non-fictie, kortere teksten, teksten met meer plaatjes, een lager of hoger AVI-niveau;
een andere groepering te kiezen: een model van directe instructie met het afpellen van de instructie, groepjes van goede en minder goede lezers, individuele aandacht;
een andere hulpmiddel te gebruiken: met of zonder een eenvoudige leeskaart, metaforen of gebaren gebruiken;
een andere leesstrategie aandacht te geven: een selectie uit de vier v's, moeilijkere teksten en moeilijkere leesdoelen voor de goede lezers gebruiken.

Je beschrijft, op basis van de kwaliteit van het hardopdenkend lezen van de leerlingen ingedeeld in groep, A, B en C, de onderwijsbehoeften van de leerlingen, hoe het hardopdenkend lezen wordt aangeboden en welke didactische maatregelen plaatsvinden:

Instructie: hardopdenkend lezen voor leerlingen die instructie nodig hebben en zelfstandig stil lezen voor de goede lezer groep B;
Meer leertijd: via verlengde leertijd voor groep A en C en extra individuele instructie voor groep C;
Specifieke leerprincipes, eigen leerstijl van leerlingen en het gebruik van specifieke leerprincipes: werken met gebaren en metaforen bij de leesstrategieën;
Activerende werkvormen: werken met zelfgekozen teksten met veel plaatjes en met gebaren en metaforen bij de leesstrategieën.

De organisatie

Denk hierbij aan:

Planning per week en periode van hardopdenkend lezen in het leesrooster. Leerlingen moeten 90 minuten per dag echt lezen. Gebruik zo weinig mogelijk werkbladen.
Planning van voorinstructie, bijvoorbeeld aan het eind van de les als subgroep A en B met elkaar aan het lezen zijn.
De inzet van extra handen in de klas zodat individuele instructie in het verlengde van de 'verlengde instructie in de les' mogelijk is.
Het herhalen op korte en langere termijn van aspecten van het hardopdenkend lezen.

De evaluatie

In het procesgerichte basis-lesmodel, vloeien instructie, evaluatie en ondersteuning in elkaar over. Indien je instructie, evaluatie en snelle feedback te veel uit elkaar trekt, organiseer je problemen: na langere tijd pas toetsen en dan pas een diagnose en een plan opstellen. Een toetsing die niet past bij de didactiek van het hardopdenkend lezen; het te lange uitstel van hulp aan de leerlingen, de te grote registratiedruk en het isoleren van zwakke lezers wat leidt tot demotivatie. Je observeert, diagnosticeert en ondersteunt tijdens het hardopdenkend lezen met de leerlingen. Verder kun je na enige tijd je groepsplan evalueren:

Zijn de geplande activiteiten uit het groepsplan gerealiseerd;
Hebben de leerlingen de gestelde doelen bereikt?;
Hadden de leerlingen baat bij de (extra) instructie, het aanbod en de aanpak?.

Dit komt in de groeps- en leerlingbespreking. Denk ook aan de eerder genoemde ruimere evaluatiemogelijkheden:

Het leesplezier is bevorderd en de leerlingen kennen elkaar beter;
De planning van het hardopdenkend leren lezen is in orde: de hele klas, in kleine groepjes en voor individuele instructie;
Het clusteren van leerlingen met dezelfde leerbehoeften en het veranderen van de groepssamenstelling is in orde;
Leerlingen evalueren hun eigen lezen en helpen elkaar daarbij, ze delen hun kennis;
Het eventuele gebruik van een lees- en schrijfportfolio;
Geschreven evaluaties en opmerkingen voor ouders;
Het evalueren van geschikte werkvormen voor het hardopdenkend leren lezen en dus ook voor de observatie in de klas.

Individuele aandacht

Leerlingen uit groep C krijgen meer tijd, met de differentiatiemogelijkheden in de les, via groeperingsmogelijkheden en met de verlengde en zo mogelijk individuele instructie. Op basis van de specifieke onderwijsbehoeften die tijdens de leerlingenbespreking in kaart gebracht zijn, wordt in het groepsplan voor leerlingen uit groep C gekozen uit:

Helpen bij vlot en vloeiend lezen en bij technische leesproblemen bij het begrijpend lezen.
Helpen met woordenschat via het lezend woorden leren.
Helpen bij het Hardopdenkend lezen.
Helpen bij het Hardopdenkend lezen met één leesstrategie.
Helpen bij Hardopdenkend lezen met méér leesstrategieën.
Helpen met moeilijkere teksten of genres of met moeilijkere leesdoelen.
Voorinstructie.

Vervolgens kan een keuze worden gemaakt uit differentiatie-mogelijkheden voor de individuele aandacht:

Een andere tekst
Een andere groepering
Een andere denkstarter (gebaren, metaforen, symbolen, verbale denkstarters met een startzin)
Een andere leesstrategie

Aandachtspunten voor de organisatie:

In welke frequentie worden activiteiten voor individuele hulp uit het handelingsplan uitgevoerd, op welke tijden?
Wie zijn betrokken bij de uitvoering?
Hoe wordt de uitvoering van de individuele aandacht in de groep georganiseerd?
Evaluatie: hoe wordt geëvalueerd of de gestelde doelen bereikt zijn? Door wie en wanneer?

Individuele aandacht is een onderdeel van het groepsplan en erop gericht dat de leerling (in de volgende periode) meer gaat profiteren van de klassikale en de verlengde instructie. De individuele aandacht wordt ingevuld met de elementen uit het groepsplan, om leerverwarring te voorkomen en de leerlingen zo snel als mogelijk mee te laten doen met andere leerlingen.

N.B.: Het clusteren van leerlingen met dezelfde leerbehoefte in een groepsplan, is niet altijd effectvol in het perspectief van interactief hardopdenkend lezen.

Bron: Förrer, M., & Leenders, Y. (2010). Werken met groepsplannen. Utrecht: PO-raad.

Samenvatting

In dit hoofdthema werd de differentiatie van het hardopdenkend lezen besproken. Eerst in een eenvoudige vorm. Daarvoor werd om te beginnen ingegaan op kenmerken van minder goede en goede lezers. De minder goede lezers kunnen altijd geholpen worden met de methode van de Vrije response, die neerkomt op het gebruik van het basis-lesmodel voor de observatie en ondersteuning van het lezen.

Er werden enkele differentiatie-ideeën die Lori Oczkus in haar praktijk gebruikt gegeven. Vervolgens kan er met de besproken ingrediënten een les met differentiatie voorbereid en uitgevoerd worden. Waarbij het zogenoemde afpellen van de instructie centraal staat. Deze eenvoudige vorm van differentiatie kan eventueel meegenomen worden naar de 1-zorgroute.

Daarbij is het niet altijd zinvol om leerlingen in niveaugroepen te laten lezen. Goede en minder goede lezers kunnen immers heel goed in heterogene groepjes, denkend en pratend met elkaar lezen: interactief hardopdenkend lezen.

Gebruik daarbij de niveauverschillen van de leerlingen door betere en minder goede lezers regelmatig hardopdenkend met elkaar te laten lezen. Dit is ook in combinatieklassen een goede oplossing.

Via de 1-zorgroute zou niet op een verkapte wijzen het lezen in niveaugroepen ingevoerd mogen worden. Onderzoek toont aan dat onderwijzen en leren sociale activiteiten behoren te zijn. Bovendien gaf onderwijsdeskundige Lev Vygotsky (5) aan dat twee personen samen wel kunnen doen wat één persoon alleen niet kan; de samenwerking tussen goede en minder goede lezers.

Minder goede of minder gemotiveerde lezers kan je altijd eerst helpen vanuit het basis-lesmodel van Hardopdenkend lezen. Hardopdenkend lezen wordt ingezet in de overgang van het beginnend naar het voortgezet lezen; als de leerling vloeiend en met begrip kan lezen op AVI-E4. Het gaat om een aanpak die leerlingen bij alle teksten kunnen gebruiken. Het kan ook worden ingezet bij oudere lezers die al gedemotiveerd zijn geraakt door onjuist en saai leesonderwijs.

Voor de betere of gevorderde lezers is meer uitdaging nodig. Het kan starten met het gebruik van de vier leesstrategieën bij moeilijkere tekstsoorten, zoals bij een betoog, een fabel, een detective. En bij langere teksten en moeilijkere leesdoelen. De goede lezers kunnen eerder, na een taakinstructie, zelfstandig en in een groepje doorgaan met interactief hardopdenkend en pratend lezen met (langere) teksten. Ze kunnen ook leren om (met elkaar) hun eigen lezen te evalueren.