Formatief evalueren schoolbreed implementeren

Bertine van den Oever
Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl

APA

van den Oever, B. (2023). Formatief evalueren schoolbreed implementeren.
Geraadpleegd op 08-09-2024,
van https://wij-leren.nl/recensie-formatief-evalueren-schoolbreed-implementeren.php

Geplaatst op 22 mei 2023

>> Formatief evalueren schoolbreed implementeren direct bestellen.

1 DE STAND VAN ZAKEN

Essentiële elementen van het proces van formatief evalueren

Zoals bij een molen de kracht van de wind doelbewust benut wordt om energie op te wekken, zo helpt formatief evalueren leerlingen om de manier waarop hun hersenen werken doelbewust te benutten om zo leermotivatie op te wekken. Het gaat hierbij om zes elementen van formatieve evaluatie die door gezamenlijke inzet krachtig zijn:

Gedeelde leerdoelen en succescriteria
Feedback die het leren vooruit brengt
Zelfevaluatie en peerevaluatie door leerlingen
Stellen van leerdoelen door leerlingen
Strategische vraagstelling door leraren
Betrokkenheid van leerlingen bij het stellen van effectieve vragen

Het voornaamste doel van formatief evalueren is het verbeteren van hoe er geleerd wordt, dus het gaat niet alleen om het beoordelen of controleren van het geleerde. Het is evaluatie om te leren, geen evaluatie van het leren.

leraren	leerlingen
Focussen op leerdoelen	Waar ga ik heen?
Inventariseren waar de leerling staat in relatie tot het doel	Waar sta ik nu?
Actie ondernemen om dichter bij het doel te komen	Welke strategieën kunnen me richting mijn doel helpen?

Beslissingen van de leraar en de leerlingen in de klas moeten gebaseerd zijn op het tot op de minuut bijgewerkte bewijs van het leren van de leerling in relatie tot het specifieke leerdoel van de les. Onderzoek wijst onomstotelijk uit: formatief evalueren werkt. Door je eigen onderwijspraktijk als leraar onder de loep te nemen, kan de manier waarop je les geeft volledig transformeren. Hiermee kan je eigenaarschap, autonomie, zelfvertrouwen en bekwaamheid van leerlingen verhogen. Zo ontstaat in de klas een cultuur van samen onderzoeken en verbeteren op basis van verzamelde informatie. Formatief evalueren is een fundamentele herkadering van het werk dat leraren en leerlingen in de klas van dag tot dag en van minuut tot minuut doen. Het wordt zelfs sterk in verband gebracht met toegenomen intrinsieke motivatie bij leerlingen. Schoolleiders kunnen formatieve gesprekken met leraren en team aanwenden om te bevorderen dat zij systematisch en planmatig onderzoek gebruiken in de klas. Aan het einde van dit hoofdstuk staat een lijst met vragen om te reflecteren op de huidige stand van formatieve evaluatie in de school.

2 EEN GELIJK SPEELVELD CREËREN

Het delen van het complete leerdoel

De kracht van formatief evalueren bij het verbeteren van het leren van de leerling begint wanneer de leraar en de leerlingen samen een actieve samenwerking aangaan als betrokken evaluatoren en geïnformeerde beslissers. Om het werk van een leerling te kunnen interpreteren, moet de leraar in staat zijn typerende en minder typerende voortgang te herkennen. Wat leerlingen nodig hebben is een goed opgezette les die het leerdoel tot leven brengt, een duidelijke, leerlingvriendelijke beschrijving van wat ze precies moeten leren, een wijze van leren die betekenisvol voor leerlingen is en omschrijvingen van hoe kwaliteit herkend kan worden en het leren en het leerproduct. Het delen van een leerdoel betekent niet dat je het doel van de les op het bord schrijft, of dat je in twee zinnetjes vertelt wat de bedoeling is. Een compleet leerdoel bevat de volgende componenten:

een duidelijke omschrijving van het leerdoel;
een les gerelateerd voorbeeld van wat de leerlingen moeten beheersen om het leerdoel te bereiken;
een demonstratie van begrip, waarbij de leerling kan toepassen wat hij geleerd heeft en waarbij hij zijn eigen voortgang kan evalueren en
gehanteerde succescriteria waarmee leerlingen de kwaliteit van leren en hun werk tijdens het leren en werken kunnen evalueren, reguleren en verbeteren.

Deze werkwijze kan bijdragen aan het vergroten van de motivatie van de leerlingen. Er worden vier strategieën uitgewerkt. Hierin wordt beschreven hoe leraren leerlingen kunnen activeren om een completer beeld te krijgen van het leerdoel.

Vragen stellen
Plannen en zich een voorstelling maken
Voorbeelden gebruiken
Rubrics gebruiken

Aan het eind van het hoofdstuk worden verschillende elementen beschreven die gebruikt kunnen worden als kijkwijzer om in de school na te gaan in hoeverre het werken met complete leerdoelen al gerealiseerd is. Er worden ook mooie vragen aangereikt om hierover in gesprek te gaan met individuele leraren of het team.

3 VAN CORRIGEREN NAAR INFORMEREN

Feedforward: die de ontvanger vooruit brengt

Effectieve feedback is de reactie van een leraar op het werk van leerlingen waarbij hij de criteria voor goed werk gebruikt die behoren bij het leerdoel. Effectieve feedbackcycli zorgen ervoor dat leerlingen leren begrijpen waar ze nu staan en wat hun volgende stap is. Bovendien leert de leraar wat de leerlingen op dat moment weten en begrijpen. Effectieve feedback verbetert de prestaties van de leerlingen en ondersteunt de motivatie van de leerlingen. Feedback voorziet leerlingen van specifieke strategieën voor hun volgende leerstap. Wanneer een leerling de volgende stap begrijpt, is de kans groter dat hij deze ook gaat zetten. Het versterkt de autonomie en het doorzettingsvermogen van leerlingen.

Het boek laat je nadenken over de volgende gebieden van feedback methoden:

Timing
Hoeveelheid
Vorm
Publiek

Daarnaast krijg je ook handvatten over de inhoud van de feedback

Focus: op het werk zelf, op het proces dat de leerling heeft doorlopen, op de houding van de leerling
Functie: beschrijving, evaluatie/ beoordeling
Vergelijking: met criteria voor goed werk, met het werk van andere leerlingen, met de eigen eerdere prestaties
Waarde: positief, negatief
Duidelijkheid: duidelijk voor de leerling, onduidelijk voor de leerling
Specificiteit: muggenzifterig, precies goed, te algemeen
Toon: implicaties, wat de leerling ‘hoort’

Er wordt aan het eind van het hoofdstuk beschreven hoe je effectieve feedback herkent in de praktijk. Daarna wordt beschreven hoe je vanuit voorbeeldgedrag zelf als leidinggevende effectieve feedback kan geven aan leraren. Een aantal vragen helpt om te reflecteren op de kwaliteit van de feedback die gegeven wordt in de school.

4 DE LEERLING CENTRAAL STELLEN

Zelfevaluatie en peerevaluatie door leerlingen

Zelfevaluatie door leerlingen vindt plaats wanneer de leerling succescriteria toepast om zijn eigen werk te evalueren en de sterke en zwakke punten ervan bepaalt waarbij hij het doel heeft zijn eigen prestatie te verbeteren. Peerevaluatie betekent dat de leerling succescriteria toepast op het werk van een klasgenoot met als doel formatieve feedback te geven die de klasgenoot kan gebruiken om zijn werk te verbeteren, of soms om groepswerk te verbeteren. Het evalueren van eigen werk draagt eraan bij dat de leerlingen meer leren. Er is echter weinig bewijs waaruit blijkt dat het evalueren van het werk van een medeleerling hetzelfde effect heeft. Zelfevaluatie en peerevaluatie kunnen het best ingezet worden voor formatieve onderwijsdoelen - in tegenstelling tot zelfbeoordeling en het beoordelen van klasgenoten. Er worden twee belangrijke aspecten belicht. Allereerst wordt aangegeven dat zelfevaluatie getraind moet worden. Daarnaast wordt het belang van een leercultuur benadrukt. Kinderen moeten zich veilig voelen en vertrouwen hebben. Daarom wordt er aangeraden dat je eerst aandacht besteedt aan de leercultuur in de klas voorafgaand en tijdens de toepassing van zelfevaluatie.

‘Zelfevaluatie draagt bij aan self-efficacy en zelfregulerend leren.’

Strategieën om de zelfevaluatie te optimaliseren:

Geef een duidelijke omschrijving of definitie van de succescriteria voor het werk dat de leerlingen gaan evalueren.
Leer de leerlingen hoe ze de criteria kunnen toepassen op voorbeelden.
Geef leerlingen feedback over de kwaliteit van hun feedback.
Help leerlingen bij het leren hoe ze de feedback kunnen gebruiken om te verbeteren.
Geef de leerlingen genoeg tijd om de ontvangen feedback te gebruiken.
Gebruik zelfevaluatie formatief, niet als onderdeel van de beoordeling.

Twee aanvullende strategieën die van belang zijn op de toepassing van peerevaluatie:

Besteed aandacht aan de sociale en emotionele aspecten van peerevaluatie. Het gaat daarbij zowel om het groepsproces als om de taken.
Leer leerlingen hoe ze zich kunnen concentreren op het leerproduct, in plaats van op de persoon die het gemaakt heeft.

Er worden vijf algemene strategieën beschreven waarmee je de zelfevaluatie en peerevaluatie kan trainen:

Zelfevaluatie en peerevaluatie onderwijzen
Rubrics en markeerstiften
Indicatiesystemen
Zelfevaluatie voor en na een toets
Zelfevaluatie van inzet

Aan de hand van een lijst uit het boek kan je nagaan in hoeverre effectieve zelfevaluatie aanwezig is in de school. Vervolgens lees je hoe je als leidinggevende een veilige omgeving kan bieden waarbinnen je effectieve zelfevaluatie bij leraren kan stimuleren. Hierbij wordt beschreven dat er op sommige scholen een autoritair klimaat is waarin het beoordelen van het werk van de leerlingen de taak van de leraar is. Wanneer dit de mindset is in de school is het van belang dat men gaat aanvaarden dat leerlingen leren door actief met de stof bezig te zijn en zelf te ontdekken waar ze staan ten opzichte van de leerstof. Aan het eind van het hoofdstuk vind je weer handige vragen om te reflecteren op zelfevaluatie en peerevaluatie in de school.

5 OP EIGEN KRACHT HET LEERDOEL CENTRAAL STELLEN

Het ontwikkelen van sterke ‘doelstellers’ en ‘doelbereikers’

Het proces van doelen stellen en bereiken vindt plaats wanneer de leraar en de leerlingen samen het complete leerdoel gebruiken om:

een duidelijke leerdoel omschrijving te formuleren;
leerlingen een demonstratie van begrip te laten uitvoeren om te verdiepen wat ze geleerd hebben en bewijs van hun voortgang te verzamelen;
algemeen beschikbare succescriteria te gebruiken om het werk van de leerling te interpreteren en informatie te verzamelen over waar de leerling staat ten opzichte van het leerdoel; en
zowel de werkwijze van de leraar als de leerstrategieën van de leerling aan te passen.

Leerlingen die deze belangrijke leerprincipes hebben geïnternaliseerd kunnen hierdoor tot 30% beter presteren. Het stellen van doelen en het bereiken van doelen dragen, bij leerlingen in het bijzonder, bij aan aandacht, inzet, doorzettingsvermogen en het leren van nieuwe strategieën. Door doelen te stellen blijven leerlingen gemotiveerd om te leren. Tijdens de eerste fase, het doel stellen, leren leerlingen een specifiek korte termijn-leerdoel te beschrijven dat precies goed is qua uitdaging en haalbaarheid. Nadat er een doel is gesteld, komen de leerlingen in de tweede fase: het kiezen van een krachtige verzameling strategieën waarmee ze zelf het doel kunnen bereiken. Zelfevalueren en zelfreguleren worden door de leerlingen tijdens de derde fase gebruikt om te volgen wat ze aan het doen zijn en dit eventueel aan te passen. Dit doorlopende formatieve proces van een doel stellen, een strategie kiezen om het doel te bereiken en het evalueren van de prestaties aan de hand van duidelijke criteria werkt krachtig omdat het ervoor zorgt dat leerlingen beter gaan presteren en gemotiveerd blijven om te leren. Het leren stellen en bereiken van doelen kost tijd en oefening. De leraar kan hiervoor drie strategieën inzetten: feedback gebruiken die de ontvanger vooruit brengt, voordoen van doelen stellen, richtlijnen geven voor het stellen van doelen. In dit hoofdstuk staan voorbeelden uitgewerkt die leraren hierbij op weg kunnen helpen. Aan het eind van het hoofdstuk is een overzicht te vinden van wat je kan observeren in de klas om te herkennen of het stellen en bereiken van doelen al geïntegreerd is in de onderwijspraktijk. Daarnaast lees je hoe je als leidinggevende in gesprek kan gaan met de individuele leraar over het stellen en bereiken van doelen en hoe je met je team kan reflecteren op het stellen en bereiken van doelen in de gehele school.

6 VERDIEPING VAN HET GESPREK IN DE KLAS

Strategische vragen voorbereiden en stellen

‘Helaas is het in de meeste scholen nog steeds zo dat de leraren het gesprek in de klas domineren.’

Strategische vragen zijn vragen die het formatieve gesprek stimuleren. Om als leraar meer strategische vragen te stellen, is het helpend om open vragen voor te bereiden die de leerlingen richten op de gewenste vervolgstappen die ze moeten zetten om kritisch met de stof om te kunnen gaan. Deze vragen geven de leerlingen zicht op hun eigen leerkuil, ze worden zich bewuster van hun werkelijke kennisniveau. Deze vragen hebben voldoende wachttijd nodig. Leerlingen moeten eerst nadenken en wachten met antwoord geven. Maar ook leraren wachten met reageren wanneer er antwoord is gegeven. Het stellen van strategische vragen draagt bij aan het vergroten van de motivatie van de leerlingen. Dit heeft wederom te maken met de vergroting van self-efficacy, zelfsturing en het leren leren. Met dit hoofdstuk kan je als leraren in tweetallen aan de slag om het stellen van strategische vragen in je eigen onderwijspraktijk te vergroten. Ook de leidinggevende krijgt suggesties om tijdens teambijeenkomsten het stellen van strategische vragen en het voeren van formatieve discussies te vergroten. Vele voorbeelden en overzichten kunnen helpen om te reflecteren op de praktijk van het stellen van strategische vragen in de school.

7 WAARDERING VOOR KRITISCH DENKEN EN HET STELLEN VAN VRAGEN

Zet leerlingen aan tot het stellen van effectieve vragen

In klassen waar het proces van formatief evalueren wordt toegepast, is de leraar niet de enige goede vraagsteller. Sterker nog, de leraar streeft naar een democratische dialoog die levendig en inhoudelijk is en die leerlingen stimuleert om diep na te denken en goede vragen te stellen. Om effectieve vragen als instrument te kunnen gebruiken, moeten leerlingen voldoende weten en kunnen en mee willen doen. Wanneer ze dit ontwikkelen, doen ze ook het volgende:

Ze worden zelfstandiger en autonomer.
Ze geven een diepere en rijkere betekenis aan belangrijke inhoud en concepten.
Ze nemen meer verantwoordelijkheid voor hun eigen leerproces.
Ze leren vakspecifieke manieren van denken en oefenen.
Ze ontdekken hoe ze kunnen doorzetten als het lastig wordt door nauwkeurig te zijn en te zoeken naar duidelijkheid.
Ze gaan zich gemakkelijker uitdrukken.
Ze denken dieper na over wat zij proberen te bereiken en te beheersen.
Ze zoeken vaker naar verklaringen en alternatieven.
Ze monitoren en evalueren hun eigen begrip.

Leerlingen hebben twee drijfveren om inhoudelijke vragen te stellen: om hulp te krijgen als ze vastlopen of het niet snappen of om meer informatie te krijgen als ze nieuwsgierig zijn. Door zich te ontwikkelen tot effectieve vragenstellers krijgen leerlingen meer vertrouwen dat ze problemen zelf kunnen oplossen. Om leerlingen te trainen in het stellen van vragen kan de leraar de vragen starters strategie toepassen. Met behulp van een lijst vragen starters kunnen kinderen zich voorbereiden op het stellen van vragen. Ook vind je in dit hoofdstuk de SC3R-strategie (Scan Question Read Relate Reflect Strategie), deze biedt voorbeelden van begeleide oefeningen in het formuleren van goede vragen. De belangrijkste strategie is dat leraren de leerlingen consequent betrekken bij samenwerkingsopdrachten waarbij de leerlingen vragen moeten stellen en hen ondersteunen bij het oefenen van het stellen van vragen in een veilige omgeving. Dit kan je doen met de Vragende viertallen strategie en de strategie Mijn bijdrage en doelen. Aan het eind van dit hoofdstuk vind je overzichten waarmee je het stellen van vragen door leerlingen kan observeren in de praktijk en hier ook met elkaar op kan reflecteren. Ook de leidinggevende wordt aangemoedigd om de teamleden te stimuleren in het stellen van vragen zelf ook goed te luisteren naar de vragen die gesteld worden.

8 LEIDING GEVEN AAN EEN CULTUUR VAN GEZAMENLIJK ONDERZOEKEN

Formatief evalueren voor de hele school

Om leiding te geven aan het proces van formatief evalueren moet je als leidinggevende ervoor zorgen dat alle zes elementen van formatieve evaluatie in harmonie samenwerken zoals in hoofdstuk 1 al werd beschreven. Het is een complex en langdurig verbeteringsproces waarbij het belangrijk is de overtuigingen van leraren te wijzigen over hoe leerlingen leren. Het proces moet schoolbreed doorgevoerd worden. Enerzijds zullen leraren zich gesteund voelen door gezamenlijke inspanningen. Anderzijds zullen leerlingen consistentie ervaren. Uiteindelijk zal formatieve evaluatie doorgevoerd moeten worden binnen alle vakgebieden zodat leerlingen en anderen ervaren dat hun eigen beslissingen over wat belangrijk is om te doen te leren ruimte krijgen. Ten diepste gaat het om het verbeteren van het leerproces van leerlingen. Dit proces is op iedere school uniek. Daarnaast is het belangrijk om de verandering stap voor stap aan te gaan.

‘Uit onderzoek blijkt duidelijk: formatief evalueren verbetert de prestaties van leerlingen. Doe het dus gewoon!’

Vergeet niet de vooruitgang van het veranderproces te erkennen en te vieren. Conclusies over de kwaliteit van het onderwijskundig leiderschap binnen het gebouw of de organisatie moeten worden gestaafd door bewijs dat de leerlingen in de les leveren. Het delen van het complete leerdoel tijdens elke les staat centraal in het proces van formatief evalueren en is de beste manier om het proces schoolbreed te stimuleren. Organiseer zelfevaluatie door de leraren te betrekken bij het meten van het formatief evalueren in elke klas om een realistisch beeld te krijgen. Organiseer daarnaast individueel en collectief reflecteren op de drie evaluatie metingen die in dit hoofdstuk ook te vinden zijn. Tot slot, organiseer je samenwerkend delen en actieplanning, wanneer leraren individuele stappen hebben bedacht, kunnen ze dit in de groep met elkaar delen.

Recensie

Een handig boek wanneer je in je school formatief evalueren wilt implementeren. Zeker een aanvulling op de boeken die er over dit onderwerp al geschreven zijn. Dit omdat ieder hoofdstuk naast inhoud ook handvatten geeft voor professionele leergemeenschappen en leidinggevenden om het veranderproces vorm te geven. Met name de reflectie vanuit systeemdenken op je eigen gedrag als leidinggevende en de daarbij passende suggesties vind ik heel sterk. Nu we steeds meer lezen en leren over het positieve effect van formatieve evaluatie op de motivatie en prestaties van leerlingen, zeg ik, niet alleen gewoon doen, maar ook GEWOON KOPEN dit boek en ermee aan de slag in je school!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Bestellen

Het boek Formatief evalueren schoolbreed implementeren is te bestellen via: