Feedback om leren zichtbaar te maken

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 28 januari 2020

>> Feedback zichtbaar maken direct bestellen.

Feedback geven is geen trucje, maar een kunst. Een kunde, die je al doende leert. In het boek Feedback om leren zichtbaar te maken van John Hattie en Shirley Clarke leer je op een effectieve en praktische manier een goede feedbackcultuur te ontwikkelen in de klas.

De titel verraadt het al: dit is weer een boek van de gerenommeerde onderwijswetenschapper John Hattie, bekend van de bestseller Leren zichtbaar maken. Van Shirley Clarke’s hand verscheen de praktische toepassing: Leren zichtbaar maken met formatieve assessment. Samen schreven zij nu een nieuw boek: Feedback om leren zichtbaar te maken.

Het boek is als volgt opgebouwd:

Wat is feedback?
Een feedbackcultuur
Lesgeven en leerkaders
De kracht van verbale feedback tijdens de les
Feedback na de les

1. Wat is feedback?

Feedback gaat over het dichten van de kloof tussen het huidige en het gewenste leren. Het gaat om het antwoord op de volgende drie vragen:

a. Waar ga ik heen?

b. Waar sta ik nu?

c. Wat is de volgende stap?

Feedback van leerling naar leraar is belangrijker dan feedback van de leraar naar de leerling.

Feedback is krachtig, maar de invloed op het leren is wisselend. Om feedback effectief te laten zijn, is het nodig dat leerlingen er ook naar handelen. Het gaat niet zozeer om de hoeveelheid feedback. Maar het is veel belangrijker dat leerlingen leren om feedback te ontvangen, te interpreteren en te gebruiken. Want feedback die wel wordt gegeven, maar niet wordt gehoord, heeft weinig zin. Verder is een grote mate van zelfvertrouwen noodzakelijk om feedback effectief te laten zijn.

Concrete tips bij het geven van feedback:

Sluit aan bij eerder opgedane kennis. Dat is het beginpunt van feedback.
Zorg voor specifieke en uitdagende doelen. Tegelijk moet de complexiteit van de taak laag zijn.
Wijs de weg naar verbetering. Cijfers geven of commentaar leveren zonder de weg naar verbetering te wijzen kan het leren verstoren.

2. Een feedbackcultuur

In dit hoofdstuk komen allerlei aspecten aanbod die bijdragen aan een goede feedbackcultuur.

Feedback is onderdeel van een structuur van formatieve evaluatie:

Heldere leerdoelen
Samen opgestelde succescriteria
Weten hoe goede voorbeelden eruitzien
Effectief vragen stellen en effectieve feedback

Effectief leren en dus effectieve feedback is afhankelijk van drie dingen: Skill, will & thrill (vaardigheid, bereidheid en prikkeling):

De vaardigheden van leerlingen voor hun taak, hun begrip en hun vermogen om daarbij leerstrategieën toe te passen
Het enthousiasme van de leerlingen.
De nieuwsgierigheid van de leerlingen wat de leertaak betreft.

Mindset

Bij een positieve feedbackcultuur speelt de mindset een grote rol. Het is van belang dat leerlingen denken vanuit een growth mindset en niet vanuit een fixed mindset als je ze uitdaagt of als ze niet weten wat ze moeten doen. Fouten zijn kansen om te leren, zie ze niet als een teken van zwakte.

Mindframes, ook wel denkkaders

Ook de denkkaders van leraren en leerlingen hebben impact. Deze denkkaders houden kortgezegd het volgende in:

De leerlingen weten hoe ze moeten leren.
Ze weten hoe ze moeten praten over het leren.
Ze voelen zich verantwoordelijk voor het verbeteren van hun leren
Ze werken daarin samen met anderen.

Als het gaat om een feedbackcultuur is het goed om te weten:

Heterogeen groepen op vaardigheid is een voorwaarde voor optimale verwachtingen bij de leraar en de leerling en optimale prestaties bij de laatste. Het kan leiden tot een hoger niveau van feedback tussen leerlingen onderling.
Complimenten kunnen wel helpen doordat ze bijdragen aan vertrouwen en een positieve relatie, maar verwar complimenten niet met feedback op het leren. Complimenten kunnen afbreuk doen aan het investeren in leren.
Er is een negatief verband tussen externe beloningen en prestaties. Feedback in welke vorm dan ook moet vergelijkingen met andere leerlingen voorkomen.

3. Lesgeven en leerkaders

Dit hoofdstuk gaat over strategieën van lesgeven en leren die een goed kader geven voor effectieve feedback. Dat zijn vier strategieën:

Vaststellen en activeren van voorkennis. Gesprekken om voorkennis te bepalen geven leraren feedback. Zo kan de les - indien nodig- nog aangepast.
Delen van leerdoelen. De leerdoelen moeten bekend zijn bij de leerlingen, maar niet noodzakelijkerwijs aan het begin van de les. Ze moeten geloofwaardig en duidelijk zijn en los van de context staan, zodat leerlingen leren om de vaardigheden ook in andere contexten en bij andere onderwerpen toe te passen.
Gezamenlijk opstellen van succescriteria. Succescriteria moeten gezamenlijk worden opgesteld om hun impact te maximaliseren. Ze bestaan uit verplichte onderdelen in het geval van gesloten leerdoelen of uit keuzemogelijkheden in het geval van open leerdoelen.
Toepassen van de SOLO-taxonomie.

De SOLO-taxonomie

De SOLO-taxonomie kun je goed inzetten om duidelijk te maken wat het volgende niveau is. De niveaus zijn:

Geen idee. De leerling kan niet bedenken hoe hij de taak moet beginnen. Dit heet ook wel prestructureel niveau.
Één idee. De leerling ziet losse stukken informatie. Ook wel: unistructureel niveau.
Meerdere ideeën. De leerling ziet meerdere stukken informatie over een bepaald onderwerp, maar heeft geen zinvol idee hoe de stukken samenhangen. Dit is het multistructureel niveau.
Verbanden leggen tussen ideeën. De leerling kan uitleggen hoe de feiten samenhangen. Ook wel: relationeel niveau.
Ideeën samenvoegen en evalueren. De leerling kan wat hij geleerd heeft toepassen in een andere context. Hij kan de transfer maken. Dit is het uitgebreid abstract niveau.

SOLO-taxonomie

De SOLO-taxonomie is nuttig om de ontwikkeling van het denken van leerlingen beter te begrijpen. Ook kun je de leerlingen helpen bij het doorgroeien naar een hoger niveau van de taxonomie. Daarnaast is het een mooi hulpmiddel bij het evalueren en het geven van de juiste feedback.

4. De kracht van verbale feedback tijdens de les

Tijdens de les zijn er veel mondelinge uitingen van feedback. Die komen voor in drie vormen:

Van leerling naar leraar.
Van leraar naar leerling.
Peer-feedback.

Soms is minder feedback beter. Het zet aan tot meer werken aan het oplossen van problemen en het gebruik van strategieën voor als iemand vastloopt. Weten wanneer je het beste feedback kunt geven, is bepalend voor het succes.

Enkele tips als het gaat om feedback tijdens de les:

Luister naar gesprekken tussen leerlingen en stel onderzoekende vragen. Dit legt hun begripsniveau bloot.
Doe geen aannames wanneer je een leerling vragen stelt over zijn werk.
Vraag om feedback van de leerling over wat hij denkt wat er gebeurt.
Zet leerlingen in als leerbronnen voor elkaar.
Geef ruimte voor gespreid leren, en niet alles in één keer. Dat is het meest effectief.
Zorg voor een betekenisvolle context, dan onthouden kinderen het geleerde beter.
Coaching door medeleerlingen (‘peer coaching’) heeft training en modeling nodig.
Zorg voor time-outs tijdens de les, waarbij het werk van een leerling wordt getoond om door de klas te worden geanalyseerd op goede punten en verbeterpunten en specifieke voorstellen voor verbetering worden gedaan. Dat is een krachtig middel om a) directe feedback voor iedereen mogelijk te maken en b) het proces te modelen zodat de leerlingen het daarna in tweetallen kunnen uitvoeren.

5. Feedback na de les

Leerlingen moeten altijd de kans krijgen om feedback te geven aan de leraren over wat ze nodig hebben voor het leren. Niet alleen tijdens en aan het einde van de les, maar ook na de les. Daar gaat dit hoofdstuk over.

Geschreven feedback mag alleen gegeven worden als duidelijk is dat die daadwerkelijk de prestaties van een leerling verbetert. De feedback moet succes mogelijk maken en specifieke verbetervoorstellen voor het betreffende werk aandragen. Persoonlijke feedbackgesprekken kunnen meer impact hebben dan nakijken.

Andere manieren van beoordelen, zoals klassikale feedback op een A4-tje of het gebruik van nakijkcodes, kunnen de niet te behappen taakbelasting van het nakijken verminderen.

Hattie en Clarke schrijven ook over feedback buiten de klas:

Beleid gericht op verantwoording afleggen kan leraren ertoe aanzetten hun inspanningen te veel op resultaten te richten en niet op het leren.
Ouders en andere partners van buiten de school moeten de mogelijkheid krijgen om feedback te geven en te ontvangen richting de school en van de school.
Bijeenkomsten die geleid worden door leerlingen, kunnen effectiever zijn dan de traditionele ouderavonden.
Geschreven rapporten gericht aan ouders worden betekenisvoller als leerlingen betrokken zijn bij het schrijven ervan.

Het boek sluit af met een appendix, een samenvatting in twee tabellen. En tot slot vijf punten voor het ontwikkelen van expertise bij leerlingen:

Duidelijkheid scheppen. Leerlingen moeten te allen tijde weten waar ze naar op weg zijn met hun leren, waar ze zijn en wat de volgende stappen zijn die ze moeten zetten. Ze hebben een duidelijk beeld van de verschillende niveaus van complexiteit van de belangrijkste kennis en vaardigheden waaraan ze werken.
Uitdagingen creëren.
Consequent checken. Leraren checken steeds de vooruitgang van leerlingen op weg naar de leerdoelen.
Dialoog stimuleren.
Aanpakken van contextrijke problemen. Leerlingen zijn in staat om problemen in verschillende contexten aan te pakken.

Recensie

Soms lees je een boek waarvan je denkt: Dit moet elke leerkracht lezen! Dat had ik ook bij Feedback om leren zichtbaar te maken van John Hattie en Shirley Clarke. Dankzij de combinatie van beide auteurs is dit boek evidence-based en tegelijk vol praktische tools. Elk hoofdstuk sluit af met samenvattende punten; dat maakt het ook geschikt om het na het lezen nog eens als naslagwerk te gebruiken.

John Hattie is bekend van zijn boek Leren zichtbaar maken. In dit boek verwerkte Hattie de resultaten van onderzoeken onder miljoenen leerlingen. In de Top 10 van meest effectieve ingrepen staat ook feedback. Omdat Leren zichtbaar maken vooral een richtinggevend boek is, is het erg welkom dat er nu -wat betreft feedback- ook een praktische uitwerking is hoe je hier goed mee aan de slag kunt.

Als je het geven van feedback in de klas op een hoger plan wilt brengen, is dit boek echt een aanrader. Ook als je al aardig op de hoogte bent over feedback in de klas is het zinvol om dit boek te lezen, want het maakt je weer scherp en ook dan staat er genoeg in om de puntjes op de i te zetten.

N.a.v. Feedback om leren zichtbaar te maken, Hattie J. en Clarke, S., bewerkt door Annemieke van Grol, Eveline Busch, Wessel Stet en Yvette Fassaert. (2019) Nederland: Uitgeverij Bazalt. Het boek is te bestellen bij:

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!