Benut het leerpotentieel van alle leerlingen

Machiel Karels

Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 2 april 2024

>> Benut het leerpotentieel van alle leerlingen direct bestellen.

Over het effect van hoge verwachtingen in het onderwijs

Hoge verwachtingen hebben een grote impact op het leren van leerlingen. Dit boek geeft aan hoe je als schoolteam samen kunt werken vanuit hoge verwachtingen en wat daar zoal bij komt kijken.

Allerlei actuele onderwijskundige inzichten worden in deze aanpak geintegreerd.

Samenvatting

Hoge verwachtingen

De afgelopen decennia hebben steeds meer onderwijswetenschappers en onderzoekers aangetoond dat leerlingen van wie hun leraren hoge verwachtingen hebben, ook daadwerkelijk hogere leerprestaties behalen. Daarnaast ontwikkelen deze leerlingen zich op sociaal-emotioneel gebied beter. Zo hebben leerlingen van wie hoge verwachtingen bestaan vaker een beter zelfbeeld, meer zelfvertrouwen en meer doorzettingsvermogen tijdens het uitvoeren van leertaken. Kortom, zowel op cognitief niveau als op gedragsniveau laten deze leerlingen meer gewenste ontwikkelingen zien.

Het spraakmakende onderzoek van Jacobson en Rosenthal in 1968 heeft veel los gemaakt over welke invloed leraarverwachtingen hebben op de leerprestaties van leerlingen. We wisten echter nog niet hoe snel en precies leerlingen in staat bleken om aan te geven welke verwachtingen leraren van hen hadden.

Hoge of lage verwachtingen worden gevormd in het brein van leraren, maar daar blijven ze niet verstopt voor leerlingen. In het (niet of onvoldoende) bieden van onderwijskansen en in het (niet-) diverse handelen, leggen leraren 'de verwachting' bloot. Hiermee creëren zij een uitkomst die op voorhand al zo goed als vaststaat. Niet omdat zij zo goed zijn in voorspellen, maar juist omdat hier gericht, beredeneerd en soms onbewust (weliswaar vanuit lage verwachtingen) naartoe wordt gewerkt.

Leraar-leerling interactie

Leraren en leerlingen interacteren zowel verbaal als non-verbaal duizenden keren op een schooldag. Bepaalde interactiemomenten en keuzes zorgen ervoor dat het leerpotentieel van leerlingen wordt benut. Zo zien we in dagelijkse observaties nog veel leraren die een homogene differentiatiestijl hanteren, waardoor de kloof tussen hoogpresteerders en lager presterende leerlingen alleen maar toeneemt.

Daarnaast vindt er ook onbedoelde (of onbewuste) differentiatie plaats. Denk hierbij aan leerlingen die bijvoorbeeld vaker een antwoord mogen geven op een gestelde vraag (kwantitatief verschil) of meer bedenktijd krijgen ten opzichte van andere leerlingen.

Daarnaast benutten sommige leerlingen hun leerpotentieel meer doordat zij effectievere feedback ontvangen en hun zelfregulatie beter wordt gestimuleerd. Vanzelfsprekend willen wij dit en gunnen wij dit aan alle leerlingen, net zoals we erin geloven dat alle leerlingen het ook echt kunnen!

Gedeelde overtuigingen

Onderwijs vanuit hoge positieve verwachtingen inrichten, vraagt om een lange adem. De basis voor dit onderwijs vormt de onvoorwaardelijke overtuiging dat alle leerlingen in staat zijn hun volledige leerpotentieel te benutten en dat het handelen van de leraar hieraan ten grondslag ligt. Alhoewel scholen in Nederlande enorm van elkaar verschillen, zien we in de praktijk dat leraren met hoge positieve verwachtingen gedeelde overtuigingen hebben.

Zij zijn ervan overtuigd dat zij het verschil kunnen maken, alle leerlingen uitdagende leeractiviteiten nodig hebben. Ze delen daarnaast de overtuiging dat alle leerlingen veel kunnen leren en de intrinsieke motivatie door de leraar kan worden gestimuleerd. Ook vinden zij het belangrijk dat alle keerlingen keuzevrijheid dienen te hebben en zij vinden dat goede sociale cohesie in het klaslokaal een voorwaarde voor leren is.

Het zijn deze leraren die hun overtuigingen terug laten komen in hun handelen. In de kern gaat het dus om de inzet van effectieve pedagogische en didactische werkwijzen waardoor alle leerlingen optimaal tot leren komen.

Didactisch ondersteunend gedrag:

Zorg voor doelgerichtheid
Stimuleer het zelfregulerend leren
Verdiep je in effectieve leerstrategieën
Stel effectieve vragen
Geef het goede voorbeeld
Evalueer het leren

Pedagogisch ondersteunend gedrag:

Wees er écht voor de leerlingen
Toon naast interesse in het huiswerk ook interesse in het welbevinden
Laat het kind zoveel mogelijk verwoorden
Spreek je geloof in het kind uit
Richt je op een mindset van groei

Praktische vertaalslag van leerpotentieel benutten

Toch blijkt deze praktische verstaalslag naar het klaslokaal nog ingewikkeld. Hierin staat namelijk zowel het denken en het doen van de leraar centraal. De opbrengst, waarin het leerpotentieel van alle leerlingen wordt benut, kent een aantal voorwaarden. In dit geval gaat het om beheersingsgericht leren, doelgericht leren, effectieve feedback, differentiëren en bevorderen van een positief lesklimaat.

Lesbezoeken hebben uitgewezen dat leraren op deze punten vanuit hoge of lage verwachtingen (bewust of onbewust) keuzes maken, waarmee voor sommige leerlingen eerder het leerpotentieel wordt benut ten opzichte van andere leerlingen. Hierbij wordt rekening gehouden met de condities en de verschillen tussen leerlingen, maar ook met het feit dat een toepassing in de praktijk tijd kost.

Op de eerste plaats blijkt dat een collectieve aanpak en toewijding belangrijke voorwaarden voor implementatie te zijn. Dit vraagt om een open houding waarin wetenschappelijke inzichten hun plek krijgen in de lespraktijk, maar ook het denken in termen van kansen en mogelijkheden.

Vijf bouwstenen voor de praktijk

Bouwsteen 1: Beheersingsgericht leren
Bouwsteen 2: Doelgericht leren
Bouwsteen 3: Effectieve feedback
Bouwsteen 4: Differentiëren
Bouwsteen 5: Bevorderen van een positief leerklimaat

Professionele leergemeenschap

Om toe te werken naar een schoolorganisatie waarin iedereen handelt vanuit hoge verwachtingen en de gezamenlijke verwachting dat alle leerlingen ook daadwerkelijk effectief tot leren kunnen komen, dienen alle onderwijsprofessionals mee te doen. De focus ligt daarbij op de rol die daarin specifiek is weggelegd voor de schoolleider met als centrale vraag: Hoe creëer je een school met hoge verwachtingen van alle leerlingen? Het antwoord hierop ligt in de duurzame schoolontwikkeling richting een professionele leergemeenschap onder leiding van de schoolleider.

Op basis van onderwijskundig leiderschap wordt vanuit een breed gedragen visie gericht ingezet op de volledige benutting van het leerpotentieel van alle leerlingen en daarmee dus ook alle leraren. Wat voor leraren geldt met betrekking tot het vormen van hoge verwachtingen van leerlingen, geldt namelijk evengoed voor leidinggevenden ten opzichte van leraren. Het is daarom waardevol te investeren in een leercultuur.

In essentie dient een professionele leergemeenschap immers twee doeleinden, namelijk het stimuleren van een lerende cultuur en het verbeteren van het onderwijs. Tegelijkertijd neemt dit twee waardevolle neveneffecten met zich mee. Het leidt namelijk tot gezamenlijke verantwoordelijkheid en het gezamenlijk afleggen van verantwoording binnen een schoolorganisatie.

Gespreid onderwijskundig leiderschap

Dit maakt dat op termijn het onderwijskundig leiderschap verspreid komt te liggen binnen de schoolorganisatie en daarmee voelbaar zal zijn binnen alle lagen van de school. Een belangrijke basis hiervoor vormt het inzetten op gedragsverandering waarin de professionele attitude en het onderling vertrouwen centraal komen te staan.

Een duurzame ontwikkeling richting een professionele leergemeenschap vraagt dan ook om een lange adem en het inzetten op meerdere aspecten van goed onderwijs. Dit vraagt van de schoolleider de lat niet te verlagen en vast te houden aan een aantal principes die blijk geven van hoge verwachtingen.

Deze principes zijn:

het handelen vanuit een gemeenschappelijke overtuiging
het professioneel handelen vanuit interne attributies verklaren
een focus op leren in plaats van onderwijzen
het stimuleren van samenwerking
zorgen voor een gemeenschappelijke taal
resultaatgericht te werk gaan.

Een gelijktijdige inzet van alle zes principes vormt de basis voor een duurzame schoolontwikkeling richting deze lerende cultuur.

Gedragsverandering vraagt echter niet alleen om een verandering in het denken, maar ook in het handelen. Echter, ook hiervoor geldt: gedragsverandering vraagt niet alleen tijd maar ook een duurzaam adequate aanpak. Dit wordt eerder bereikt wanneer schoolleiders zelf hoge verwachtingen blijven houden van leraren.

Ouderbetrokkenheid en leerpotentieel

Vanuit de literatur is reeds bekend dat ouderbetrokkenheid een positieve invloed heeft op schoolprestaties van leerlingen. Het gaat daarom om de vraag hoe leerlinen hun leerpotentieel effectiever kunnen benutten wanneer zij in verschillende leefdomeinen (thuis en school) lerende zijn. Hierbij gaat het erom dat zowel leraren als ouders hoge verwachtingen hebben van de leerlingen. Zij komen dan in de verschillende leefdomeinen tot de geinternaliseerde overtuiging van: "ledereen heeft hoge en positieve verwachtingen van mij en daarnaast krijg ik de ondersteuning om deze verwachtingen zelf waar te maken."

De focus ligt hierbij op de manier waarop leraren en ouders samen kunnen komen tot onderwijsondersteunende handelingen om hiermee het leerpotentieel van het kind te benutten. Vanuit de liferatuur is er echter weinig bekend over de invloed van de samenkomst van leerkrachtverwachtingen en ouderverwachtingen op leerprestaties.

Wat we wel weten, is dat het effect van de betrokkenheid van ouders des te groter is wanneer aandacht wordt geschonken aan de verschillende vormen van relaties die ouders en scholen met elkaar kunnen hebben, zoals ouderparticipatie, ouderbetrokkenheid en educatief partnerschap. Met name de laatste vorm neemt veel potentie met zich mee, omdat het zowel de cognitieve als sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind ten doel stelt.

Bij educatief partnerschap is het uitgangspunt namelijk dat ouders en scholen elkaar ondersteunen en dat de school ervoor zorgt dat ouders betrokken worden in pedagogische en didactische elementen die ook thuis goed inzetbaar zijn. Het is dus belangrijk om dit educatief partnerschap te versterken.

Uit onderzoek blijkt echter dat veel leraren, zeker startende leraren, zich slecht voorbereid voelen in de samenwerking met ouders. Het is daarom van belang hier binnen het schoolteam en vanuit een sterke schoolvisie gericht in te investeren en op te sturen. Dit kan zowel op het niveau van pedagogisch als didactisch partnerschap. Beide vormen van partnerschap kennen een belangrijke rol toe aan ouders met betrekking tot het tonen van gepast onderwijsondersteunend gedrag.

Wanneer het aankomt op verwachtingen, zien we dat verwachtingen van ouders een sterk effect hebben op de huidige leerprestaties, de motivatie en het uiteindelijke opleidingsniveau van leerlingen. Belangrijk blijft echter wel om te beseffen dat het effect van ouderbetrokkenheid kan afnemen of zelfs een negatieve wending kan aannemen wanneer er sprake is van een mismatch aan verwachtingen tussen ouders en school.

Als de school en ouders echter gericht werken aan een educatief partnerschap, kan er gesproken worden van een school learning community. Binnen een dergelijke gemeenschap worden de ouders actief betrokken om na te denken en te handelen naar onderwijsondersteunend gedrag voor thuis. Vanuit school wordt gericht ingezet om de drempels voor betrokkenheid te verlagen door bijvoorbeeld de inzet van de thuistalen.

In een school learning community zou voor een gewenste uitwerking geen sprake moeten zijn van hiërarchie. Ouders en leraren zijn gelijkwaardig op veel vlakken en zouden een identiek doel moeten nastreven: een optimale benutting van de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind.

Aanbevelingen

De auteur sluit het boek af met een aantal aanbevelingen:

Weet waar leerlingen staan in hun leren.
Doe (basale) kennis op van de cognitieve psychologie en doe geen afbreuk aan de pedagogiek.
Stimuleer vanuit een gezamenlijke overtuiging en doorleefde visie een cultuur van hoge positieve verwachtingen.
Verlaag drempels om ouderbetrokkenheid te vergroten.
Bereied toekomstige leraren beter voor op het tonen van hoge positieve verwachtingen.

Recensie

Het boek "Benut het leerpotentieel van alle leerlingen" slaat een brug tussen wetenschappelijk onderzoek en de onderwijspraktijk. Op een heldere en goed onderbouwde manier wordt de onderliggende onderwijskundige theorie uitgelegd. Daarnaast wordt meteen de toepassing gemaakt naar de praktijk in het klaslokaal. De praktijkvoorbeelden illustreren deze praktische suggesties.

Er wordt voor de wetenschappelijke onderbouwing door de auteur gebruik gemaakt van actuele onderwijskundige inzichten en eigentijdse literatuur. Ook worden er allerlei actuele ontwikkelingen in de aanpak geintegreerd, zoals formatief evalueren, zelfregulatie, directe instructie/EDI, PLG's en leren zichtbaar maken. Ook worden er verwijzingen naar recente aanwijzingen vanuit de onderwijsinspectie in de tekst verweven.

De geintegreerde benadering en uitwerking van al deze theorie en de vertaling naar de praktijk, maakt dat het boek waardevol is voor onderwijsmensen op allerlei niveaus van expertise en ervaring.

De auteur heeft duidelijk aandacht voor het belang van een professionele leercultuur en de rol van de schoolleider hierin. Daar wordt - terecht - een speciaal hoofdstuk aan gewijd.

Het boek is ruimschoots voorzien van helder vormgegeven schema's, overzichten, tabellen en lijstjes met reflectieve vragen. Dit helpt de lezer om de inhoud vlot tot zich te nemen.

Van harte aanbevolen voor een ieder in het onderwijs die recht wil doen aan het leerpotentieel van alle leerlingen!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!