De Gids - Over begaafdheid in het basisonderwijs

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 3 april 2017

Op elke school zitten begaafde leerlingen. Zij komen er niet 'vanzelf'. Om deze leerlingen volledig tot bloei te laten komen, hebben zij leraren nodig die hen op deskundige wijze begeleiden. Maar hoe doe je dat? Daar is kennis voor nodig. In De Gids - over begaafdheid in het basisonderwijs komen alle aspecten aan de orde die van belang zijn voor het herkennen van en het inspelen op de educatieve behoeften van begaafde leerlingen.

De Gids is niet het eerste handboek over hoogbegaafdheid. Maar omdat de onderzoeken en ontwikkelingen op het gebied van begaafdheid doorgaan, hebben basisboeken over hoogbegaafdheid geregeld een update nodig. In De Gids geven Eleonoor van Gerven en zestien andere auteurs een actuele blik op begaafdheid. Elke auteur vanuit zijn eigen gezichtspunt.

Inhoud

Aan bod komen:

Deel 1: Herkennen van begaafdheid en onderwijsbehoeften.
- Inclusie en het onderwijs aan begaafde leerlingen: twee geloven op één kussen?
- Begaafdheid als zijnsfactor
- Dynamisch testen: ook begaafde leerlingen verschillen in instructiebehoefte
- Het LOVS als informatiebron
- Een psychologisch perspectief op de profielen van begaafde leerlingen
- Motivatie
- Sociaal-emotionele ontwikkeling
Deel 2: Onderwijs aan begaafde kinderen.
- Passend klassenmanagement voor excellente en (hoog)begaafde leerlingen
- Het ontwikkelen en stimuleren van creativiteit
- Compacten van de leerstof
- Rijk onderwijs in de 21e eeuw
- Peergroeponderwijs
- Leertijdgerichte interventies
Deel 3: Dubbel bijzondere kinderen.
- Begaafde leerlingen met een autismespectrumstoornis
- Executieve functies en begaafdheid
- Begaafde leerlingen met dyslexie
- Begaafde leerlingen met ernstige reken- & wiskundeproblemen en dyscalculie
- Begaafde leerlingen met ADHD

De Gids biedt daarmee een compleet overzicht voor iedereen die werkt in het onderwijs. Je kunt dit boek van voor tot achter lezen, maar de hoofdstukken kunnen ook los gelezen worden. In dit artikel stippen we enkele onderwerpen uit het boek aan.

Twee visies op begaafdheid

Wat is nu eigenlijk passend onderwijs voor begaafde leerlingen? De verschillende visies op begaafdheid kunnen dit antwoord beïnvloeden. Als het gaat over de visies die er zijn op begaafdheid, zijn er grofweg twee stromingen:

Bij de ‘Talent Development Movement’ wordt begaafdheid sterk geassocieerd met hoge en uitzonderlijke prestaties.
Bij de ‘Columbus Group Movement’ staat vooral de persoonlijkheid van het begaafde kind centraal.

Hoewel beide stromingen een fundamenteel verschillend perspectief op begaafdheid hebben, is er ook een duidelijke overeenkomst: beiden erkennen de noodzaak voor alternatieve onderwijsarrangementen voor begaafde leerlingen. Begaafde leerlingen komen tekort in het onderwijs als er geen interventies gedaan worden die passen bij de kenmerken van de begaafde leerling. Interessant: het concept van begaafdheid bepaalt welke leerlingen worden geselecteerd voor alternatieve onderwijsarrangementen voor begaafde leerlingen. De visie bepaald ook of dit aanbod in een gesegregeerde setting (vormen van plusklassen, etc.) of in een heterogene setting plaatsvindt.

Begaafdheid als zijnsfactor

Wat zijn de gevolgen van begaafd zijn op het individu? Begaafd zijn bepaalt mede het gedrag, het denken, de houding, het doen en het aanvoelen. Dit heet ook wel de zijnsfactor. Kenmerken hiervan zijn de kritische instelling, een sterk rechtvaardigheidsgevoel, het automatisme om onbewust de lat voor zichzelf hoog te leggen en de gevoeligheid. Deze gevoeligheid stelt het kind (en later de volwassene) in staat tot bijzondere manieren van denken, voelen en beleven. Maar zolang een kind nog bezig is met leren omgaan met deze gevoeligheid, kunnen vooral de negatieve kanten naar voren komen.

Het is van groot belang dat kennis hebben van de zijnsfactor van begaafde kinderen. De zijnsfactor bepaalt immers heel onbewust de acties die het kind al dan niet onderneemt, de prestaties die het al dan niet zal leveren en het geluk dat het al dan niet zal ervaren met zijn potentieel.

Motivatie

Voor sommige begaafde kinderen is school – triest genoeg- de plek waar ze de motivatie om te leren verliezen. Hoe kun je de motivatie van onderpresterende leerlingen vergroten? Praktische tips:

Leg het nut van de taak uit (op de lange termijn).
Stimuleer een growth mindset; richt meer op leren dan op presteren.
Leer leerlingen strategieën aan ter verbetering van zelfcontrole.
Investeer in de relatie met een leerling en focus op de positieve kanten en overeenkomsten met de eigen gedragskenmerken.
Maak de relatie tussen inspanning en succes zichtbaar.

Leerkracht als leider of begeleider?

Hoe ziet de ideale leerkracht eruit? Hierin is verschil tussen niet-hoogbegaafde en begaafde kinderen. De eerste groep geeft aan: De leraar is duidelijk, kan mij helpen en weet wat ik nodig heb. De leraar is vooral leider, organisatorisch en didactisch. Begaafde leerlingen noemen als ideaal: De leraar luistert naar mij, begrijpt me en geeft mij moeilijke dingen. De leraar is meer begeleider, pedagogisch en relationeel.

Peergroeponderwijs

Bij het opzetten van een peergroep is het belangrijk dat er goed wordt nagedacht over de doelen. Als het goed is, vloeien de doelen voort uit de elementen die meespelen in de identificatie van leerlingen. Naast cognitieve uitdaging gaat het vaak om het ontwikkelen van leerstrategieën, het vergroten van het leerplezier, inzicht verkrijgen in zichzelf, leren samenwerken, leren reflecteren en de ontwikkeling van een op groei gerichte mindset.

Versnellen

Over het versnellen van begaafde leerlingen is al veel gezegd en geschreven. Samenvattend kun je zeggen:

Versnelling werkt.
Er zijn methodes die kunnen ondersteunen bij de beslissing om al dan niet te versnellen. Bijvoorbeeld het hulpmiddel Versnellen zonder drempel (de opvolger van de Versnellingswenselijkheidslijst).
Er zijn verschillende manieren om te versnellen.
Versnelling kan het sociaal en emotioneel functioneren verbeteren.
Versnelling maakt school meer uitdagend.
Versnelling is een kosteneffectieve manier om het onderwijs te verbeteren.

Dubbel bijzonder

Begaafde leerlingen kunnen ook een leer- of ontwikkelingsstoornis hebben. Daar kunnen paradoxale behoeften uit voortvloeien. Dit maakt het complex om deze kinderen passend onderwijs te bieden. Bij begaafde kinderen ligt ook het gevaar van een misdiagnose op de loer. Gedrag dat bij hun begaafdheid hoort wordt dan aangezien voor kenmerken van een ontwikkelingsstoornis. Het is belangrijk om goed te signaleren, want een verkeerde diagnose - en daaruit voortvloeiend een verkeerde aanpak- kunnen vergaande gevolgen hebben. Veel dubbel bijzondere kinderen hebben problemen met de executieve functies. Het is een uitdaging voor de leerkracht om deze functies te bevorderen.

Recensie

De Gids is een compleet overzicht van alles wat je moet weten over hoogbegaafdheid. Voor hoogbegaafdheidsspecialisten zal een deel van dit boek bekende kost zijn, maar er zitten meerdere hoofdstukken in die duidelijk meerwaarde bieden boven wat al geschreven is over begaafdheid. Bijvoorbeeld het hoofdstuk over dynamisch testen: dit kom je niet tegen in andere boeken over begaafdheid voor leerkrachten.

En last but not least: Ik heb al behoorlijk veel boeken over hoogbegaafdheid gelezen, maar in geen enkel boek vond ik de beide visies op begaafdheid zo goed verwoord als in het openingshoofdstuk van Eleonoor van Gerven. Zij schetst deze internationale discussie heel helder. Het kan niet anders of het zet je (weer) aan het denken over je eigen visie.

N.a.v. Van Gerven, E. e.a. (2016) Uitgeverij Leuker.nu, ISBN 294 pagina’s, € 49,95. Het boek is te bestellen bij Uitgeverij Leuker.nu.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!