Beste opstelling in het klaslokaal

Niels de Jong
Meester en lerarenopleider bij Voordegroep.nl

APA

de Jong , N. (2024). Beste opstelling.
Geraadpleegd op 08-09-2024,
van https://wij-leren.nl/de-beste-opstelling.php

Geplaatst op 6 juli 2024

Dit is deel 3 over het inrichten van de leeromgeving. Lees hier deel 1 en deel 2. Dit artikel is geschreven in samenwerking met Bertine van den Oever. De strategie bepaalt de opstelling. In de klas wil je zoveel mogelijk leren in een goede sfeer. Een slimme indeling en klassenplattegrond dragen daaraan bij. Wat is de ideale opstelling? Waar hou je rekening mee? Een goede klassenopstelling bevordert leren in een goede sfeer. Wat je moet leren en welke sfeer helpt, verschilt per les. Een kring leidt tot een wij-gevoel en betrokkenheid op elkaar. Een toets opstelling helpt je lang te concentreren op een zelfstandige taak. Het schoolprogramma is divers. Logisch dat je daarom wilt variëren in klassenopstelling en inrichting van het lokaal. Maar, elk voordeel heeft zijn nadeel, waardoor je altijd genoegen moet nemen met een compromis. Er is geen perfecte inrichting, er is wel een slimme en verantwoorde inrichting. In dit artikel bespreken we de verschillende onderdelen waar je rekening mee kunt houden. Daarna vergelijken we bekende klassenopstellingen.

Aandacht

De inrichting van een museum, theaterzaal of wachtruimte laat zien wat men van de bezoeker verwacht. Leren vereist aandacht voor de lesstof. Lesstof kennen we in allerlei soorten en maten: een gesprek, experiment, verhaal, werkboek of instructie. Een ideaal lokaal is afgestemd op het leerdoel.1 Meestal verraden ogen waar de aandacht naartoe gaat. Daarom helpt het om te denken in kijklijnen: Wie ziet wie en wat zie jij? Als leerlingen elkaar in het gezicht zien, vergroot dat de betrokkenheid op elkaar. Diezelfde betrokkenheid kan een afleiding zijn wanneer ze op jouw instructie moeten letten.2 Bij docent gestuurde lessen wil je uiteraard zoveel mogelijk kijklijnen naar jou of het bord. Als je een proefje doet of een object gebruikt, is een U-vorm ideaal. Voor zelfstandige taken heb je het liefst helemaal niemand om je heen en bij een toets nodigen (af)kijk-lijnen uit om te spieken. Ook de kijklijnen van de leerkracht doen ertoe: Onderzoek toont aan dat leerlingen die vooraan zitten méér aandacht krijgen van de leerkracht en veel meer kunnen zien van de instructie dan klasgenoten achterin. Vooral in frontale klassenopstellingen (toets- of busopstelling) is dit het geval.3

Differentiatie

Werk je met instructiegroepjes, dan kan het handig zijn als leerlingen naast elkaar zitten. Ook als leerlingen voor een plus- of klusklas samenwerken is dat makkelijk. Toch zijn er redenen om kinderen niet te clusteren op cognitieve vermogens (homogeen indelen). Onderzoek toont aan dat de groep als geheel profiteert van mixen (heterogeen indelen).4 Het is daarom aan te bevelen om groepjes niet op niveau in te delen.

Wisselen

De beste opstelling is een wisselende opstelling. Je verdeelt de ideale leerplekken eerlijk, en het bevordert ook de sociale interactie in je groep. Voor de sociale ontwikkeling is het goed dat leerlingen met verschillende klasgenoten leren samenwerken. Ook wil je voorkomen dat zich subgroepen vormen in de klas. Zeker bij oudere leerlingen werken subgroepen een wij-zij gevoel in de hand, wat vaak tot conflicten leidt.

Sociogram

Sociogrammen geven zeer bruikbare informatie voor het maken van een groepsopstelling. Het vraagt wel denk- en puzzelwerk om al die informatie te verwerken. Er zijn interessante tools op de markt die hierbij ondersteunen: stoeltjesdans.nl en sometics.com.

Stoorzenders

Luidruchtige buren gun je luidruchtige buren. Zo zijn ze elkaar tot overlast en leren ze misschien een lesje burgerschap. In een klas gaat die vlieger niet op. Stoorzenders kunnen vast leren van hun gedrag door naast elkaar te zitten, maar waarschijnlijk versterken ze elkaar zo dat de hele klas er last van heeft. De leerkracht moet het algemeen belang van rust in de klas boven individuele behoeften stellen. Tegelijk gun je introverte leerlingen rust. Als je regelmatig van opstelling wisselt, is onrust eerlijker verdeeld.

Kwetsbare leerlingen

Soms voelt niet iedereen zich helemaal veilig in de klas. Dat kan komen door een negatieve sfeer, maar ook door spanningen die uit een leerling zelf komen. Leerlingen die veel stress van de groepsdynamiek ervaren kun je helpen door hen te plaatsen naast een klasgenoot waarbij ze zich veilig voelen.5 In een positieve klas kunnen kwetsbare leerlingen juist veel leren van hun assertieve klasgenoten.

Autonomie

Leerlingen hebben graag invloed op hun fysieke plek in de klas. Als zij een stem krijgen in de plek waar ze zitten motiveert dat hen vaak voor school. Pas hier wel mee op want snel krijgen invloedrijke/populaire kinderen hun zin ten koste van kwetsbare leerlingen. Leerlingen zijn niet verantwoordelijk voor de verdeling, jij wel. Gebruik het nooit als middel om weer overwicht te krijgen op de groep.

Podium

Ben je nog ontevreden over de leersfeer in je klas? Geef dan positief gedrag een podium: zorg dat kijklijnen vooral langs gewenst gedrag lopen. Stoorzenders heb je wellicht graag in je buurt, zodat je ze snel kunt corrigeren. Toch is het de afweging waard om hen aan de rand van het lokaal te plaatsen en wat vaker hun kant op te komen als dat nodig is. Leerlingen kopiëren gedrag: goed voorbeeld doet goed volgen.

Voorwaarde

De klassenopstelling moet gewenst gedrag makkelijk maken. Variëren in klassenopstellingen vraagt ook ander gedrag van leerlingen. Investeer daarom in het aanleren van passend gedrag bij de klassenopstelling. Dit geldt ook voor de wisselmomenten. Leerlingen kunnen razendsnel wisselen van plek als ze getraind zijn. Dit is een voorwaarde voor succes. Als het schuiven van tafels vijf minuten kost, is het niet de moeite waard. Dit geldt eveneens voor de veiligheid en rust in je klas. Een u-vorm helpt bij plenaire werkvormen, maar als het steeds tot negatief gedrag leidt, kun je beter in rijtjes blijven zitten.

Eerlijk

Het komt voor dat ouders vragen om een bijzondere plek voor hun kind in jouw klas. Meestal willen ze dat hun kind bij jou in de buurt zit. Het is jouw taak om de belangen van alle leerlingen mee te nemen in je besluit. Het kan daarom niet zo zijn dat de leerlingen van wie je de ouders nooit hoort de dupe zijn en (letterlijk) geen plekje hebben in de belangenafweging. Ook hierbij geldt: regelmatig wisselen maakt het eerlijk. Vertel de ouders aan het begin van het schooljaar hoe je met de plaatsen omgaat. Als ouders namens hun kind klagen over de plek in de klas kun je uitleggen dat het slechts voor een aantal weken zo is. Nogmaals, er bestaat geen ideaal lokaal. Zelfs de slimste inrichting is een compromis. Vuistregels kunnen helpen om niet te verzanden in uren puzzelen:

Wissel in ieder geval elke schoolvakantie (liefst niet de dag na de vakantie, want dan moeten leerlingen al wennen aan de schoolse setting.).
Kies een aantal opstellingen dat past bij veel voorkomende lessen. Train die opstellingen en geef ze een naam die kinderen begrijpen. Een wisseling hoeft niet meer dan 60 sec. te kosten.
Neem sociogrammen af.
Is de sfeer nog niet optimaal? Zet kwetsbare kinderen naast elkaar.
Sfeer komt eerst: ga niet in groepjes zitten als dit voor chaos en/of onveiligheid zorgt.
Stel jezelf steeds deze vragen: ‘Wat is ideaal voor het lesdoel?’ en ‘Wat is goed voor de sfeer in mijn klas?’.

1 Wannarka, R., & Ruhl, K. (2008). Seating arrangements that promote positive academic and behavioural outcomes: A review of empirical research. Support for learning, 23(2), 89-93. 2 Sztejnberg, A., & Finch, E. F. (2006). Adaptive use patterns of secondary school classroom environments. Facilities, 24(13/14), 490-509. 3 Cardellino, P., & Woolner, P. (2020). Designing for transformation–a case study of open learning spaces and educational change. Pedagogy, Culture & Society, 28(3), 383-402. 4 https://kenniscentrumpotential.be/kenniscentrum/detail/homogene-en-heterogene-groepen-samenstellen 5 Dokman, I. (2024). Ik in de WIJ. MDK boekwinkeltje.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!