Klassenmanagement: breekpunt of vliegwiel

Niels de Jong

Meester en lerarenopleider bij Voordegroep.nl

Geplaatst op 11 januari 2022

Artikelenserie: Bouwen aan een Gouden Groep

In onderwijsland verouderen nieuwe methoden snel en volgen hypes elkaar op. Maar er zijn ook tijdloze thema’s die altijd groot effect op onderwijs hebben. Goed klassenmanagement is zo’n thema. Het is de taak van iedere leraar om een klas te ‘managen’. Dit betreft iedere vorm van onderwijs met een groep leerlingen of studenten.

Vroeger predikte men vooral ‘orde en regelmaat’. Tegenwoordig spreken we van een leer-, leef- of pedagogisch klimaat. De benadering is anders maar de taak is hetzelfde: zorgen dat de sfeer in het lokaal van een groep leerlingen/studenten veilig en rustig genoeg is om optimaal te leren en te ontwikkelen. Voor leerkrachten is dit een belangrijke, maar soms moeilijke opdracht.

Dit artikel is de eerste in een serie artikelen waarin ik beschrijf hoe vanuit de literatuur gebouwd kan worden aan een ‘Gouden Groep’. Ik zie een gouden groep als een plek waar leerlingen én leerkracht met plezier leren en hun werk kunnen doen. In zo’n klas komen de mooiste kanten van onderwijs naar boven. Daar vinden onvergetelijke ontmoetingen tussen mensen en lesinhouden plaats.

In de artikelen staan we stil bij vijf onderdelen van klassenmanagement:

Het belang van goed klassenmanagement (dit artikel)
Effectief leerkrachtgedrag
Organisatie van les en ruimte
Consequenties en beloningen
Schoolbrede aanpak

Eerst de basis op orde

Noem het orde houden. Noem het een pedagogisch klimaat of groepsdynamiek: de kunst van het bouwen aan een fijne groep is van alle tijden. Het nut ervan is wetenschappelijk onderbouwd. Welk meta-onderzoek je er ook op naslaat, een ordelijk en veilig leerklimaat is dé voorwaarde voor goed onderwijs (Rogers, 2015; Marzano, 2003). Té vaak wordt dit genegeerd. Schoolplannen en studiedagen gaan vaak over nieuwe concepten terwijl het leef- en leerklimaat op school nog niet zover is. De basis moet op orde zijn voordat andere dingen aandacht krijgen.

Het heeft nauwelijks zin om didactiek en lesinhouden te verbeteren als groepen onveilig of wanordelijk zijn

Of een school nu thematisch wil werken, coöperatieve didactiek implementeert of focust op een instructiemodel: zonder goed draaiende groepen gaat de vlieger nooit op. Het heeft nauwelijks zin om didactiek en lesinhouden te verbeteren als groepen onveilig of wanordelijk zijn. Pas als leerling én leerkracht zich veilig voelen kan er worden geleerd. Enkel als er langere perioden ongestoord gewerkt kan worden is het brein van de leerlingen optimaal in staat vaardigheden op te doen. Daarnaast vergen een goede instructie, observaties en leerlinggesprekken ook van de leerkracht opperste concentratie; de leerkracht moet dat ongestoord kunnen doen.

Energielek

Ongewenst gedrag, onrustige groepen en pesten staan hoog in de lijst van problemen waar leraren wereldwijd mee worstelen (Wubbels, 2011). Dit geldt het meest voor startende leerkrachten die vers van de Pabo voor de groep komen te staan. Zij ervaren een ‘realiteit-schok’ met als gevolg dat er relatief veel jonge leerkrachten afhaken na hun eerste jaren voor de groep (Dicke et al., 2015). Veel van hen ervaren stress door ordeproblemen en onrust in de klas. Leerkrachten zien veel energie weglekken naar ongewenst gedrag. De gevolgen hiervan zijn groot. Een substantieel deel van burn-outs onder leerkrachten wordt hieraan gelinkt. Voor leerkrachten die ander werk zoeken is moeizaam klassenmanagement een belangrijke reden. (Wubbels et al., 2016). Vanzelfsprekend is dit een uiterst actueel probleem dat het beroepsimago niet ten goede komt. Bovenstaande speelt ook een belangrijke rol in het huidige lerarentekort. Het lerarentekort zorgt weer voor relatief grote groepen zorgt. Dit maakt goed klassenmanagement nog uitdagender. Zo ontstaat een negatieve spiraal.

Vliegwiel

‘Als je een leuke groep hebt kan alles’ zo beweerde een collega van mij. Leerkrachten die lesgeven aan zo’n groep zullen dat beamen. Onderwijs wordt dan een feest en het werk van de leerkracht een prachtig beroep. Kinderen gaan met plezier naar school als ze zich gezien weten door hun leerkracht en klasgenoten. In een goed leefklimaat kan de leerkracht alle kinderen aandacht geven. De aandacht gaat dan namelijk niet alleen naar de ‘vervelende gevallen’.

In een groep waar orde en rust is, hoeft het zeker niet saai te zijn. Overigens betekent rust niet: ‘geen geluid’. Rust betekent dat de leerkracht regie heeft over het geluidsniveau en de werkvormen. In een fijne groep kan het op momenten juist ook gezellig druk zijn. Samenwerken met meerdere kinderen in groepjes is geen probleem. Als een goede groep eenmaal is gevormd lijken dingen vanzelf te gaan.

Dergelijke klassen ontstaan zelden zomaar. Het vormen en onderhouden van een groep vraagt vakmanschap en inspanning van de leerkracht. Het is net een vliegwiel: het kost tijd om op gang te komen, maar als hij draait heb je er lang plezier van.

Je kunt er wat aan doen

Een goed leer- en leefklimaat is niet door het noodlot bepaald. Je kunt daar als leerkracht in je groep en als team in jullie school aan bouwen. Dit vereist kennis, pedagogische vaardigheden en een planmatige aanpak. Ik kom weleens de gedachte tegen dat het te maken heeft met een bepaald talent: ‘Natuurlijk overwicht.’ Of: ‘Het moet in je zitten.’

Lesgeven aan een groep kinderen of jongeren is topsport. Net als bij sport is enig talent nodig om te presteren. Maar het vormen van een goede groep is vooral een kwestie van trainen. Van fouten maken en daarop reflecteren. Ervaren leerkrachten onderschrijven dat ze in de loop van de tijd steeds beter worden in het vormen van een werkbare groep: ‘Waar ik in mijn eerste jaren elke dag mee bezig was lijkt nu vaak vanzelf te gaan.’

Een klas met kinderen of studenten aansturen lijkt wat dat betreft op het werk van een piloot. Om te blijven vliegen moeten de knoppen goed zijn afgesteld. Iedere vlucht is uniek. De bestemming, het weer en het vliegtuig hebben invloed op elkaar. Er zijn tal van invloeden op het leer- leefklimaat: de grootte van de klas, de leeftijd van de leerlingen, de historie van de groep, de lesinhoud, de tijd van het jaar, individuele problemen van leerlingen en zelfs het weer. Een deel van deze invloeden liggen buiten de macht van de leerkracht. Op het andere deel heeft de leerkracht wél invloed. Een goede leerkracht weet die invloed te benutten.

De juiste knoppen

Als het niet goed gaat in de groep is de verleiding groot om te letten op oorzaken buiten de invloedsfeer: ‘Omdat het regende, misten de kinderen de pauze buiten.’ of ‘Het laatste uur van de dag is die klas geen peer meer waard.’ De leerkracht voelt zich slachtoffer van de situatie en probeert zo vooral aan zichzelf uit te leggen dat het in ieder geval niet aan hem of haar ligt. Het voelt prettig om je frustratie te uiten en begrip van collega’s te krijgen. Een mens heeft het ook nodig om af te koelen na een moeilijke dag of les. Het verbetert de situatie echter niet.

Het is wijs om de focus te leggen op factoren binnen de invloedsfeer. En die zijn er áltijd. Er is van íedere situatie iets beters te maken. De leerkracht is de professional die het verschil uiteindelijk maakt. Van leerlingen kan dat niet worden verwacht.

Er is altijd van iedere situatie iets beters te maken

Voordat er aan een verbetering kan worden gewerkt moet de leerkracht zich competent weten. Als de leerkracht zelf wanhopig is dienen collega’s bij te springen (Rogers, 2011). Ook moet duidelijk zijn wat er verbeterd kan worden. Daarvoor is het goed dat een ervaringsdeskundige of coach meekijkt. In een situatie waarin de leerkracht veel stress ervaart, is het bijna onhaalbaar om op eigen houtje de situatie het hoofd te bieden.

Er zijn diverse knoppen waaraan de leerkracht kan draaien: leerkrachtgedrag, routines, lesinhouden, klassenafspraken, enzovoort. Dit artikel is de eerste in een serie artikelen waarin we de knoppen langsgaan. Al lezend kun je bepalen welke knop het meest bij jou en jouw situatie past.

Heb je een moeilijke groep waar je nauwelijks raad mee weet? Hieronder staan tips waar je gelijk mee aan de slag kunt:

De belangrijkste stap is: zoek hulp! Je hoeft niet het onmogelijke van jezelf te vragen. Als je een bijzonder pittige groep hebt kun je je machteloos voelen. In zo’n geval is het altijd verstandig om collega’s of externen te betrekken bij de groep.
Maak samen met een collega een analyse van de groep. Hoe is de situatie nu? Wat zijn de dingen die het meest frustreren?
Bepaal welke alarmbellen rinkelen en aan welke knoppen je kunt draaien.
Zoek de verbetering in kleine, haalbare doelen.
Het kan zijn dat verwachtingen moeten worden bijgesteld. Niet ieder jaar heb je jouw ideale klas. Vind tevredenheid in wat wél gelukt is.
Vaak hebben leerkrachten de neiging om de dingen die niet goed gaan aan te pakken. Het is van groot belang dat je vooral energie stopt in wat je wél goed kunt. Meestal kun je daarmee dingen die minder bij jou passen compenseren.

Geraadpleegde bronnen

Dicke, T., Elling, J., Schmeck, A., & Leutner, D. (2015). Reducing reality shock: The effects of classroom management skills training on beginning teachers. Teaching and teacher education, 48, 1-12.
Marzano, R. J. (2003). What works in schools: Translating research into action. ASCD.
Rogers, B. (2015). Classroom behaviour: A practical guide to effective teaching, behaviour management and colleague support. Sage.
Wubbels, T. (2011). An international perspective on classroom management: What should prospective teachers learn?. Teaching Education, 22(2), 113-131.
Wubbels, T., Brekelmans, M., & Mainhard, T. (2016). Teacher–student relationships and student achievement. In Handbook of social influences in school contexts (pp. 137-152). Routledge.