Begrijpend lezen is kwestie van denken

Karin van de Mortel

Specialist en auteur taal en leesonderwijs bij CPS

 

  Geplaatst op 1 juni 2015

Begrijpend lezen is de basis voor vrijwel alle schoolvakken. In deze special zijn veel goede tips te vinden voor verbetering van het begrijpend lezen, maar de belangrijkste tip is misschien wel: leer kinderen denken over wat ze lezen.

Iedereen onderschrijft het belang van goed begrijpend leesonderwijs. Onze hele school- en maatschappelijke carrière wordt beïnvloed door de vaardigheid de inhoud van een tekst te kunnen begrijpen. Maar hoe kunnen we het begrijpend leesonderwijs verbeteren? Welke doelen kunnen we stellen? Hoe kunnen we meten of we goed bezig zijn?

Tekstbegrip

Een goede begrijpende lezer denkt na over de inhoud van de tekst en stelt zichzelf voor, tijdens en na het lezen voortdurend vragen. Begrijpend lezen is dus in de eerste plaats een denkproces en de lezer geeft in interactie met de tekst, daar aan betekenis. Dit betekenisverlenende proces is de essentie van lezen. Leerlingen moeten dus leren nadenken over de inhoud van teksten.

Achtergrondkennis en woordenschat (als spreekbuis van de achtergrondkennis) én vlot technisch kunnen lezen zijn de belangrijkste pijlers onder tekstbegrip. Veel lezen is de belangrijkste bron van achtergrondkennis. Dat is geen vicieuze cirkel, maar een omhoog cirkelende spiraal: zij versterken elkaar.

Zonder voldoende achtergrondkennis en bijbehorend begrippenkader over het onderwerp van een tekst, zal een leerling de inhoud niet kunnen begrijpen. Instructie over leesstrategieën heeft dan niet zoveel zin. Het is beter leerlingen eerst achtergrondkennis te laten opdoen en/of deze te activeren door over het onderwerp te praten of nieuwe tekstbronnen erbij te betrekken (op papier of op internet). Zo raken ze ontvankelijk voor het begrijpen van een tekst.

Bij een tekst over de bedreiging van de witbuikdolfijn moeten leerlingen bijvoorbeeld eerst enige notie hebben dat het hier om een zeedier gaat (achtergrondkennis vergroten) voordat ze een samenvatting gaan maken. Toch staan in de lessen begrijpend lezen vaak de leesstrategieën meer centraal dan de inhoud van de tekst.

Een gemiste kans voor het voldoende begrip van de tekst èn voor het omhoog doen cirkelen van de spiraal: achtergrondkennis en woordenschat worden immers ook niet uitgebreid of verdiept.

Afbakenen

Natuurlijk streeft elke school naar betrokken en gemotiveerde leerlingen die met begrip kunnen lezen. Maar voor de dagelijkse praktijk vraagt dit doel om meer afbakening.

De Expertgroep Doorlopende Leerlijnen heeft in Over de drempels met taal en rekenen (2008) aanbevolen om het 1F referentieniveau te hanteren. Dit houdt in dat 75 procent van de leerlingen eind groep 8 zakelijke, literaire en fictionele teksten kan lezen.

Hiermee kunnen scholen hun schoolspecifieke doelen aanscherpen: bijvoorbeeld 75 procent van de leerlingen haalt een voldoende op de begrijpend lezen-toets en de Cito woordenschattoets. In de handleidingen bij Tekstverwerken (Wolters Noordhoff) zijn de interpreties van de toetsen voorzien van een puntensysteem, de toetsen van Nieuwsbegrip zijn voorzien van intervalscores.

Naast deze dit type toetsen is het goed verder te kijken. Het afnemen van de Citotoets begrijpend lezen voldoet namelijk wel voor de goede leerlingen, maar is vaak onvoldoende voor de matig tot zwak presterende. De Cito-toetsen zijn als signalerende mijlpalen. Ze geven aan wat de vaardigheden zijn op dat moment en maken analyses op groeps- en schoolniveau mogelijk.

Maar ze zijn niet bedoeld om te analyseren welk type interventie nodig is voor risicoleerlingen. Het is voor hen beter om van verschillende kanten naar hun tekstbegrip te kijken. De inzet van verschillende evaluaties levert meer informatie op over hun denkproces: observaties, vragenlijsten, resultaten van verwerkingen en gesprekken completeren het beeld.

Diagnostisch gesprek

Als een leerkracht wil weten hoe kinderen denken, moet hij met ze in gesprek. Laat hem maar eens met ze aan tafel gaan, een leesmotivatie- en interessetest doen. Helaas is dat op de meeste scholen geen praktijk.

Relevante vragen in zo’n gesprekje zijn bijvoorbeeld: kan het kind het onderwerp ook verbinden aan de eigen leef- en ervaringswereld? Is het in staat om de belangrijkste punten van een passage aan te geven? Stelt het zichzelf vragen tijdens het lezen? Begrijpend lezen is denken en het denken is pas te volgen wanneer leerlingen hun denken delen met de leraar.

Het diagnostisch gesprek is dan ook een manier om erachter te komen hoe leerlingen over een tekst denken en hoe ze die aanpakken. Pas dan kan een leerkracht beslissen welke en/of andere interventies noodzakelijk zijn.

Om achtergrondkennis te vergroten is veel en veelsoortig lezen, belangrijk. Maar is de leesomgeving hiervoor voldoende ingericht? De afname van een leesmotivatie- en interesselijst kan een goede bijdrage leveren aan méér lezen en zinvolle vervolggesprekken.

  • Welke onderwerpen interesseren leerlingen (en welke niet).
  • Welk boek is echt top en waarom?
  • Ruilen ze wel eens boeken?
  • Wat moet er in de klas veranderen om lezen leuker te maken?

Dit kan leiden tot motiverende leesactiviteiten: leerlingen lezen over hetzelfde onderwerp een verschillend boek en gaan daarover in gesprek; een debat over een bepaalde kwestie; de grappige-woorden-pot en de leesthermometer.

Leerlingen zijn vaak meer gemotiveerd om diverse teksten, fictie én non-fictie te lezen. Bijvoorbeeld artikelen uit de krant, reclamefolders, aankondigingen van evenementen, songteksten en digitale berichten zoals e-mails. Betekenisvolle verwerkingsopdrachten die door samenwerkend praten en- of schrijven vorm krijgen, verdiepen het tekstbegrip. 

Tekstbegrip ontwikkelen

Tenslotte is om tekstbegrip te ontwikkelen ook een aantal andere zaken voorwaardelijk:

  • voldoende (rooster-) tijd,
  • goede leerkrachtvaardigheden;
  • aansprekende teksten;
  • een helder instructiemodel.

Het Gradual Release of Responsibility Model is een effectief instructiemodel, waarbinnen de verantwoordelijkheid van de leerkracht geleidelijk naar de leerlingen verschuift. Aanvankelijk doet de leerkracht als model het lesdoel hardop denkend, demonstrerend voor. Steeds meer nemen de leerlingen die vaardigheden over, totdat zij zelfstandig werkend, tot toepassen in staat zijn, ook bij teksten in andere vakgebieden.

Het modellen is dé cruciale leerkrachtvaardigheid. De begripsmatig zwakke leerlingen worden in hun achtergrondkennis, woordenschat en leesstrategieën ondersteund door intensivering van de instructie.

De ultieme test of leerlingen begrijpen wat zij lezen kan worden gevonden in de zaakvakken. Door begrijpend lezen te integreren in de zaakvakken kunnen de doelen van beide gemeten worden. Maar dan moet wel een doorgaande lijn worden beschreven van groep 1 tot en met groep 8 ten aanzien van de wereldoriënterende vakgebieden en ook van de begrippen waarvan men zeker wil dat de leerlingen die beheersen.

Dit artikel verscheen eerder in Didactief 2010

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Webinar
Taalontwikkeling en taalbeleid
Taalontwikkeling en taalbeleid
Gratis webinar met Karen Heij
Wij-leren.nl Academie 
Communicatief zaakvakonderwijs
Communicatief zaakvakonderwijs
Paul Filipiak
Lezen van teksten
Makkelijk en moeilijk lezen
Paul Filipiak
Ontdekkend leren lezen en leesrijpheid
Ontdekkend leren lezen
Ewald Vervaet
Taalgericht zaakvakonderwijs (5): betrokken lezen en leren
Taalgericht zaakvakonderwijs (5): betrokken lezen en leren
Paul Filipiak
Taalgericht zaakvakonderwijs (1) Reflectie
Taalgericht zaakvakonderwijs (1): Reflectie op begrijpend lezen
Paul Filipiak
Begrijpend lezen is een houding
Begrijpend Lezen - geen vak maar een houding
Terry van de Beek
Taalgericht zaakvakonderwijs (2): Woordenschat en begrippen
Taalgericht zaakvakonderwijs (2): Woordenschat en begrippen
Paul Filipiak
Taalgericht zaakvakonderwijs (3): lezen van teksten in zaakvakken
Taalgericht zaakvakonderwijs (3): Lezen van teksten in zaakvakken
Paul Filipiak
Taalgericht zaakvakonderwijs (4): Verdieping
Taalgericht zaakvakonderwijs (4): Verdieping, de vier V's
Paul Filipiak
Begrijpend lezen vak
Begrijpend lezen als vak afschaffen?
Paul Filipiak
Schrijven en lezen
Lezenderwijs leren schrijven, en andersom
René Leverink
Close Reading
Begrijpend lezen vervangen door Close Reading?
Paul Filipiak
technisch begrijpend studerend lezen
Hoe zinvol is het onderscheid tussen technisch, begrijpend en studerend lezen
Paul Filipiak
Leesmotivatie bevorderen
Investeren in leesmotivatie bevordert motivatie en leesvaardigheid
Annemieke Top
Visie op literatuuronderwijs
Lezen, schrijven, praten, vragen stellen en nog meer vragen stellen
Gerdineke van Silfhout
Lezen en schrijven
Een lessenserie geïntegreerd literatuur-, lees- en schrijfonderwijs
Gerdineke van Silfhout
Leesdorst lessen - 2
Leesdorst lessen (2) - Acht valkuilen van leesmethodes
Paul Filipiak
Leesdorst lessen - 1
Leesdorst lessen (1) - Tien tips voor een goede les
Paul Filipiak
Goede schoolteksten
Een goede schooltekst. Het begin van goed leesonderwijs.
Gerdineke van Silfhout
Effectief leesonderwijs
Aantrekkelijk en effectief leesonderwijs: motiverend!
Paul Filipiak
Grip op leesbegrip
Beter toetsen en evalueren van lezen met begrip
Karin van de Mortel
Vloeiend lezen
The Voice of vloeiend lezen als vliegwiel voor beter leesbegrip
Karin van de Mortel
Tips motivatie lezen
Suggesties voor motivatieproblemen bij lezen
Machiel Karels
Denkend lezen
Denkend lezen - begrijpend lezen naar een hoger niveau
Dolf Janson
Leesbegrip en aanbod leesonderwijs
De vele kanten van leesbegrip-1; het aanbod
Paul Filipiak
Leesbegrip en leesonderwijs, instructie
De vele kanten van leesbegrip -2; instructie
Paul Filipiak
Beter begrip door vloeiend lezen
Beter begrip door vloeiend lezen
Karin van de Mortel
Cooperatief leren in leesonderwijs
Gebruik het ook in je leesonderwijs!
Paul Filipiak
Leesonderwijs: begin pas als kind eraan toe is
Leesonderwijs: begin pas als het kind aan lezen toe is
Ewald Vervaet
De invloed van fonologische vaardigheden op leren lezen en schrijven
Fonologische vaardigheden -1-
Jeanne Buijks
Leesonderwijs anders inrichten
Moeten we ons leesonderwijs anders gaan inrichten?
Jos Cöp
Leesonderwijs anders inrichten
Moeten we ons leesonderwijs anders gaan inrichten?
Jos Cöp
Leeshulp: van welke leesondersteuning leert je leerling nu echt?
Lerende leeshulp
Karin van de Mortel
woordselectie en zins- en tekstbetekenis
Woordselectie (2) -3-
Paul Filipiak
Woordkennis en taalbeschouwing
Woordselectie (3) -4-
Paul Filipiak
Lezend woorden leren
Lezend woorden leren -8-
Paul Filipiak
woordselectie en zins- en tekstbetekenis
Woordselectie (2) -3-
Paul Filipiak
Denkend lezen en het belang van leesmotivatie
Het denkend lezen in perspectief - Begrijpend lezen is denkend lezen en leesmotivatie (3)
Paul Filipiak
Hardopdenkend lezen: Wat werkt?
Leesstrategieën en leesdoelen - Wat werkt? (10)
Paul Filipiak
Keuze en definitie leesstrategieën
Leesstrategieën en leesdoelen - De keuze en definitie van leesstrategieën (8)
Paul Filipiak
Proces- en productgerichte evaluatie leesonderwijs
Het denkend lezen in perspectief - Over de proces- en productgericht evaluatie van het leesonderwijs (6)
Paul Filipiak
Hardopdenkend leren leren intro en overzicht
(Hardop)denkend leren lezen - Begrijpend lezen is denkend lezen - intro en overzicht (0)
Paul Filipiak
Hardopdenkend lezen: Wat werkt?
Leesstrategieën en leesdoelen - Wat werkt? (10)
Paul Filipiak
Denkend lezen en het belang van leesmotivatie
Het denkend lezen in perspectief - Begrijpend lezen is denkend lezen en leesmotivatie (3)
Paul Filipiak
Woordkennis, voorkennis en lezend woorden leren
Het denkend lezen in perspectief - Kennis, woordenschat en lezen (4)
Paul Filipiak
Keuze en definitie leesstrategieën
Leesstrategieën en leesdoelen - De keuze en definitie van leesstrategieën (8)
Paul Filipiak
Close Reading
Close Reading - Werken aan dieper tekstbegrip in het basisonderwijs
Marleen Legemaat
Red de taal van de toetsenmaker!
Red de taal van de toetsenmaker!
Karen Heij


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

[extra-breed-algemeen-kolom2]



begrijpend lezen
taalontwikkeling
technisch lezen
woordenschat

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest