Sociaal-emotionele vaardigheden: de basis voor je leven leg je op school

Anne-Wil Abrahamse

Onderwijskundige - docent bij VO content Open leermateriaal

Geplaatst op 22 oktober 2020

Dit artikel is geschreven samen met Ron Zuijlen

Aandacht voor de sociaal-emotionele ontwikkeling in het voortgezet onderwijs is essentieel. In dit artikel leggen we uit waarom.

Elke school is verschillend, maar werkt aan dezelfde taak: het opleiden van leerlingen zodat zij zich ontwikkelen tot zelfbewuste (jong)volwassenen die hun eigen plek kunnen innemen in de maatschappij. Om leerlingen zo goed mogelijk te ondersteunen in deze ontwikkeling, willen scholen hen een inspirerende en passende leeromgeving bieden. Denk bijvoorbeeld aan gepersonaliseerd leren met moderne devices en adaptief leermateriaal; werken vanuit leerdoelen met flexibele roosters en formatief leren met volledig ingerichte leerpleinen.

Echter, de praktijk laat zien dat voor een positieve ontwikkeling van leerlingen er veel meer nodig is dan alleen een passende leeromgeving. Middelbare scholieren zijn steeds minder gemotiveerd voor school¹, ervaren meer werkdruk² en het aantal leerlingen met gedragsproblemen neemt toe³ Daarnaast zijn er zorgen over de mentale gezondheid van jongeren in het vervolgonderwijs⁴.

Scholen moeten zich dus niet alleen afvragen ‘wat moeten leerlingen kennen en kunnen?’, maar leerlingen ook helpen in het vinden van antwoorden op vragen ‘wie ben ik?’ en ‘hoe ga ik met de ander om?’ Structurele aandacht in het VO voor sociaal-emotionele vaardigheden is dus een voorwaarde voor een positieve ontwikkeling van leerlingen, zodat zij nu goed kunnen functioneren op school én voorbereid zijn op hun toekomst.

Waarom sociaal-emotioneel leren?

De sociaal-emotionele ontwikkeling is het proces waarin leerlingen essentiële vaardigheden opdoen, waardoor zij in hun persoonlijke ontwikkeling, loopbaan en relaties met anderen succesvol kunnen zijn (Van Overveld 2014).

De gerichte en planmatige aandacht van scholen voor dit ontwikkelproces noemen we sociaal-emotioneel leren (SEL).

Bij SEL gaat het om de ontwikkeling van de volgende vijf competenties:

Besef van zichzelf (self-awareness).
Zelfmanagement (self-management).
Besef van de ander (social awareness).
Relaties hanteren (relationship skills).
Keuzes maken (responsible decision making).

Sociaal-emotioneel vaardige leerlingen zijn in staat om

emoties bij zichzelf en anderen te herkennen;
om te gaan met hun emoties;
voor anderen te zorgen;
verstandige beslissingen te nemen;
gezonde relaties met anderen aan te gaan en conflicten op te lossen (Van Overveld, 2014).

Sociaal-emotionele ontwikkeling krijgt vaak veel aandacht op de basisschool. In het voortgezet onderwijs ligt de focus op de cognitieve ontwikkeling. Terwijl in deze fase van adolescentie jongeren juist op zoek zijn naar hun identiteit; ze krijgen meer verantwoordelijkheid en vriendschappen worden belangrijker (Spanjaard & Slot, 2015). Dit brengt ook angst en onzekerheid met zich mee.

Jongeren stellen vragen als ‘wie ben ik?’, ‘kan ik dit wel?’ en ‘wat zal de ander van mij denken?’

Door de nadruk op cognitieve ontwikkeling en een gebrek aan ondersteuning in hun sociale-emotionele vorming, kunnen leerlingen veel druk en spanning ervaren. Dit kan zich vervolgens uiten in problematisch en moeilijk gedrag. Het gedrag van leerlingen met onvoldoende ontwikkelde sociaal-emotionele competenties wordt namelijk vaak gekenmerkt als overlastgevend en regelovertredend (Ploeg, 2010).

Het is dus van belang dat er in het voorgezet onderwijs een balans is tussen cognitief en sociaal-emotioneel leren (Van Overveld, 2019).

Gedrag en leren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Leerlingen die goed in hun vel zitten, hebben ook betere leerprestaties. Uit onderzoek blijkt zelfs dat scholen waarbij SEL een onderdeel is van de gehele ontwikkeling, de prestaties van leerlingen tot maximaal 11% werden verbeterd (Durlak, Weissberg, Dymnicki, Taylor & Schellinger, 2011).

In de onderstaande afbeelding wordt deze relatie tussen SEL en het school- en levenssucces⁵ van leerlingen weergegeven.

Theoretisch model sociaal-emotioneel leren

Gebaseerd op het raamwerk van CASEL (2003, p.7): How evidence-based SEL programs work to produce greater student success in school and life’

De afbeelding maakt duidelijk dat aandacht voor sociaal-emotionele ontwikkeling voordelen heeft voor de korte termijn in het ‘nu’ en invloed heeft op de langere termijn in het algehele succes van leerlingen in de samenleving. SEL draagt niet alleen bij aan een fijne en goede tijd op school voor nu, het bereidt leerlingen ook voor op hun latere leven na school, met alle uitdagingen die hierbij komen kijken. Op deze twee punten gaan we wat dieper in.

Voor nu: Sociaal-emotioneel leren essentieel voor een positief leerklimaat

De ervaring leert dat lesgeven en leren moeizaam is in een negatieve en onveilige sfeer. De kans dat leerlingen dan veel baat hebben bij de lessen is erg klein. Storend en overlastgevend gedrag van leerlingen vermindert de effectieve lestijd en daarmee de leeropbrengsten van leerlingen. Ook zorgt dergelijk gedrag voor een slechte sfeer in school waardoor leerlingen en docenten zich minder veilig voelen (Van Leeuwen, Albrecht & Vinkenvleugel, 2012). Dit heeft natuurlijk ook een negatieve invloed op het leerklimaat. Wanneer leerlingen zich onveilig voelen, zijn zij minder goed in staat om te kunnen leren (Sousa, 2017).

Het is lastig om het (leer)klimaat op school te verbeteren.

Wat helpt, is te kijken naar de basisfactoren van de ontwikkeling van leerlingen.

De zelfdeterminatietheorie van Edward Deci en Richard Ryan (1985) beschrijft dat aan de basisbehoeften van autonomie, competentie en verbondenheid moet worden voldaan zodat mensen vanuit intrinsieke motivatie gaan leren en zich ontwikkelen.

Vertaald naar de schoolsituatie, moeten de school en docenten dus ook voorzien in deze drie psychologische basisbehoeften om leerlingen vanuit een innerlijke motivatie te laten leren (Niemiec & Ryan, 2009). Uit onderzoek blijkt ook dat wanneer leerlingen een hoge mate van autonomie, competentie en verbondenheid ervaren, zij meer tevreden zijn over hun schoolervaring, minder problematisch gedrag vertonen en beter presteren (CASEL, 2003). De drie factoren zijn dus belangrijk, terwijl veel scholen ervanuit gaan dat verbondenheid wel vanzelf ‘ontstaat’.

Dat is een gemiste kans, omdat verbondenheid de factor is die de meeste invloed heeft op de tevredenheid en prestaties van leerlingen (CASEL, 2003; Wang, Haertel & Walberg, 1997). Bij SEL draait het juist om die basisbehoefte van verbondenheid. De leerling wordt gedwongen stil te staan bij zijn of haar emoties en gedrag en de invloed hiervan op anderen. Op deze manier ervaart de leerling niet alleen meer verbondenheid met medeleerlingen en docenten, maar weet ook beter om te gaan met emotionele of sociale conflicten.

Wanneer scholen dus inzetten op sociaal-emotioneel leren, voelen leerlingen zich meer verbonden met de school en vertonen minder risicogedrag.

Hierdoor wordt de effectieve leertijd vergroot en ontstaat er een positief leerklimaat waarin leerlingen zich kunnen ontwikkelen (CASEL, 2003; Durlak et al., 2011; Van Overveld, 2014).

Voor nu en later: Sociale-emotionele competenties essentieel in deze maatschappij

Sociaal-emotionele competenties zijn ook essentieel om deel te nemen aan én te kunnen functioneren in de maatschappij. Alle Nederlandse scholen hebben een wettelijke verplichting om actief burgerschap en sociale integratie van leerlingen te bevorderen. Goed burgerschap betekent dat je op een verantwoordelijke wijze kunt omgaan met jezelf, de ander en de wereld en je respect toont voor de diversiteit in de samenleving. Wanneer je werkt aan de sociaal-emotionele competenties, werk je dus ook aan de burgerschapsvorming (Van Overveld, 2014).

Het is nog niet zo eenvoudig om zelfstandig kunnen deelnemen aan en te functioneren in deze prestatiemaatschappij die hoge eisen stelt.

Er goed uitzien en het hebben van een succesvolle carrière, luxe bezittingen en veel sociale contacten worden gezien als de sleutels tot succes en geluk. Vooral sociale media hebben een grote invloed op ons gedrag, en maken dat we elke dag in aanraking komen met die veeleisende verwachtingen. Uit onderzoek blijkt dat sociale media een negatieve invloed kunnen hebben op ons zelfbeeld (Mental Health Foundation, 2019). Het is dan niet zo gek dat jongeren en jongvolwassenen veel werkdruk en stress ervaren.

Door leerlingen meer te ondersteunen in hun sociaal- emotionele ontwikkeling, maken we hen nu en in de toekomst meer weerbaar voor de uitdagingen in deze (prestatie)maatschappij. Tegelijkertijd verwerven leerlingen bij sociaal-emotioneel leren competenties die bijdragen aan het behalen van werk- en sociale successen. Sociaal-emotioneel vaardige leerlingen zijn namelijk beter in staat om contacten te leggen, relaties te onderhouden, realistische doelen te stellen en hebben een positief zelfbeeld (Durlak et al., 2011; CASEL, 2003, Van Overveld, 2014). Dit zijn ook eigenschappen die van belang zijn in het omgaan met prestatiedruk en werkstress.

Natuurlijk, aandacht voor de cognitieve ontwikkeling van leerlingen blijft belangrijk. Maar dat geldt evengoed voor hun sociaal-emotionele ontwikkeling. Het is aan de scholen in het voortgezet onderwijs om daar opnieuw de juiste balans in te vinden. In een volgend artikel [KK|V1] lees je hoe het Tabor College d’Ampte SEL heeft vormgegeven op hun eigen school.

Dit artikel is een verkorte versie van de whitepaper ‘Sociaal-emotionele vaardigheden’ van VO-content. De volledige whitepaper kun je downloaden op https://www.vo-content.nl/content/whitepaper-sociaal-emotionele-vaardigheden/

Geraadpleegde bronnen

CASEL (2003). Safe and Sound: An Educational Leader’s Guide to Evidence-based Social and Emotional Learning (SEL) Programs.
Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Dymnicki, A. B., Taylor, R. D., & Schellinger, K. B. (2011). The impact of enhancing students’ social and emotional learning: A meta-analysis of school-based universal interventions. Child development, 82 (1), 405-432.
Leeuwen, E. V., Albrecht, G., & Vinkenvleugel, M. (2012). Schoolwide Positive Behavior Support (SWPBS): een succesvolle aanpak van gedrag op school–een beschrijving van de aanpak en richtlijnen voor implementatie. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51(9), 432-442.
Mental Health Foundation. (2019). Body Image: How we think and feel about our bodies. London: Mental Health Foundation.
Niemiec, C. P., & Ryan, R. M. (2009). Autonomy, competence, and relatedness in the classroom: Applying self-determination theory to educational practice. Theory and research in Education, 7(2), 133-144.
Ploeg, J.D. (2010). Gedragsproblemen. Lemniscaat Uitgeverij.
Sousa, D. A. (2017). How the brain learns (5e ed.). Corwin Publishers.
Spanjaard, H. & Slot, W. (2015). Tijden veranderen, ontwikkelingstaken ook. Een ‘update’ van het competentiemodel. In: Kind en Adolescent Praktijk, 3, 14-21.
Van Overveld, K. (2014). Sociaal-emotioneel leren. In Groepsplan gedrag in het voortgezet onderwijs, p. 84-94.
Van Overveld, K. (2019). Sociaal-emotioneel leren op school: leer leerlingen levensvaardigheden. In Whole Child, 12-15.
Wang, M. C., Haertel, G.D., & Walberg, H. J. (1997). Learning influences. In H. J.Walberg & G.D. Haertel Eds.), Psychology and Educational Practice (pp. 199-211). Berkeley, CA: McCutchan.