Sociaal-emotioneel leren op het VO - Een praktijkvoorbeeld

Anne-Wil Abrahamse

Onderwijskundige - docent bij VO content Open leermateriaal

Geplaatst op 7 november 2020

Dit artikel is geschreven samen met Ron Zuijlen.

Een goede sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen draagt in hoge mate bij aan hun leerprestaties en later hun functioneren in de maatschappij. In een eerder artikel is ingegaan op de theoretische achtergronden van sociaal-emotioneel leren. In dit artikel beschrijven we een praktijkvoorbeeld.

Ruim acht jaar geleden concludeerden de docenten en schoolleiding op het Tabor College d’Ampte dat de pedagogische sfeer op de school kon verbeteren. Er was geen eenduidigheid in de pedagogische benadering en de wens om kinderen positief te benaderen, kwam onvoldoende uit de verf. Daardoor ontstonden conflicten tussen leerlingen en docenten. Hier wilde de school iets aan doen, vooral omdat het leerlingenaantal sterk was gestegen. Een veilige leeromgeving is dan essentieel voor een goed onderwijsleerproces.

Versterken gewenst gedrag

Om op een bestendige manier te werken aan een positief leerklimaat, koos de school de methode Positive Behaviour Support (PBS) als uitgangspunt. In deze methode wordt schoolbreed ingezet op het versterken van gewenst gedrag door het creëren van heldere verwachtingen. Volgens de onderwijsvisie van College d’Ampte moet een programma niet alleen gericht zijn op bijvoorbeeld het verminderen en voorkomen van pesten, maar juist de focus hebben op ‘leren leven’.

Hoe gedraag je je als leerling en docent ‘handig’?

Hierbij staan de waarden respect, veiligheid en verantwoordelijkheid centraal.

Na veel zoeken en experimenteren, ontwikkelden de docenten Kim Entius en Krystle Kors een schoolbreed en integraal programma waarbij de leerlingen vooral veel doen en ervaren. Bij de ontwikkeling werden ze ook ondersteund door het Nederlands Jeugd Instituut (NJI). Vanuit de samenwerking met het NJI werd al snel de link gelegd met sociaal-emotioneel leren (SEL), waardoor de aanpak ook evidence-informed werd. ‘Kracht in Controle’ werd de naam van dat programma.

Kracht in controle

Kracht in Controle (KIC) maakt kinderen bewust van hun eigen ik, talenten en kwaliteiten. Je ‘kracht in controle’ hebben betekent enerzijds dat je kunt opkomen voor jezelf, maar ook dat je kunt luisteren naar anderen en inlevend kunt zijn. KIC richt zich daarbij niet op het individuele kind of op een select groepje, maar op iedereen in het schoolklimaat: leerlingen, docenten, ondersteunend personeel en ouders. Bovendien is het programma een integraal onderdeel van het curriculum, door middel van de wekelijkse KIC-lessen. Omdat de school in alle leerjaren wekelijks bezig is met KIC, zijn kinderen erop voorbereid dat ze op die momenten met hun emoties aan de slag gaan.

Wie ben ik en wie ben jij?

Bij de KIC-lessen gaan leerlingen op een actieve manier aan de slag met thema’s rond sociaal-emotioneel leren, met als hoofdvragen ‘wie ben ik?’ en ‘wie ben jij?’. Naast deze thema’s leren leerlingen ook wat handig gedrag is. Op basis van de waarden respect, veiligheid en verantwoordelijkheid zijn schoolregels gemaakt. De regels zijn op een positieve manier verwoord en zo wordt duidelijk gemaakt welk gedrag er van leerlingen wordt verwacht. In heel de school zijn deze waarden en regels terug te vinden via Handig Gedrag posters.

De inzet van KIC vereiste wel grote aanpassingen. Zo zijn de KIC-lessen ingeroosterd, wat ten koste ging van andere lesuren. Op de school is een speciale ruimte ingericht voor de KIC-lessen. Maar al deze aanpassingen hebben veel opgeleverd.

Sinds de inzet van KIC en het Handig Gedrag is de sfeer verder verbeterd.

Leerlingen zitten steeds beter in hun vel en er is een basis om conflicten goed op te lossen. Docenten kunnen leerlingen aanspreken op hun handige gedrag, en andersom. Mede dankzij KIC is het d’Ampte al drie jaar achter elkaar erkent als ‘excellente school’.

Meer betrokkenheid van ouders

Niet alleen de sfeer binnen de school is verbeterd, er is ook meer betrokkenheid vanuit ouders. Zo vraagt de school minimaal twee keer per jaar aan leerlingen, docenten en ouders de competentiemeter in te vullen. Docenten, ouders en de leerling zelf geven aan hoe de leerling scoort op de competenties respect, veiligheid en verantwoordelijkheid. De resultaten van de competentiemeter zijn vervolgens een mooie basis voor gesprekken met de leerling en zijn/haar ouders. Het handig gedrag vormt daarbij een duidelijk kader.

Zoals bij elke vernieuwing zijn er ook drempels. Het kost tijd om de mindset en het pedagogisch handelen aan te passen. Niet iedereen vindt het makkelijk om een leerling op een positieve en open manier te benaderen. De neiging om aan te geven wat ongewenst is, is namelijk sterk. Het is daarom belangrijk om aandacht te blijven besteden aan het pedagogische concept en elkaar hierop te blijven aanspreken, zo leert de ervaring op College d’Ampte.

Vijf lessen voor SEL op jouw school

Uit het praktijkvoorbeeld van het Tabor College d’Ampte kun je vijf belangrijke lessen trekken, die je kunnen helpen om sociaal-emotioneel leren op een effectieve manier vorm te geven op je school:

Betrek alle partijen. In de beginfase is het vooral belangrijk om docenten mee te laten denken over een schoolbrede aanpak. Vervolgens is het goed om deze visie met leerlingen en ouders te delen. Zo zijn de verwachtingen helder. Op deze manier spreekt iedereen dezelfde taal en is op basis van de vijf competenties bekend met welk (voorbeeld-)gedrag ze de sfeer in de school en de groep positief kunnen beïnvloeden. Uit onderzoek blijkt ook dat scholen SEL op een effectieve manier vormgeven, wanneer zij hier schoolbreed aandacht aan geven en ouders betrekken. Zo is bij het Tabor College d’Ampte iedereen op de hoogte van het Handig Gedrag en wordt de voortgang hiervan samen met docenten, ouders en leerlingen besproken. Daarnaast geven de waarden van respect, veiligheid en verantwoordelijkheid een kader om conflicten op te lossen.
Richt een speciaal SEL-moment in. Het is belangrijk om een moment in te richten waarop je met leerlingen stilstaat bij sociaal-emotionele competenties en gericht werkt aan de ontwikkeling van deze vaardigheden. Bijvoorbeeld door een SEL-les in het curriculum op te nemen of het onderdeel te maken van mentorlessen. Bij de (cognitieve) vakken wordt wel impliciet aandacht besteed aan sociaal-emotionele competenties, bijvoorbeeld door samenwerkingsopdrachten. Punt is dat dan het ontwikkelen van SEL-vaardigheden vaak niet het doel is, maar ondergeschikt aan het cognitieve leerdoel. Expliciete instructie in SEL-competenties is essentieel, nét zoals bij de cognitieve vakken.
Bied kansen voor ontwikkeling. Naast een speciaal SEL-moment is het is van belang om leerlingen kansen te bieden om de sociaal-emotionele competenties te ontwikkelen. Dit doe je door duidelijk te maken welk gedrag er van leerlingen wordt verwacht en positief gedrag te belonen. Op het Tabor College d’Ampte zijn drie waarden gekozen die de vijf SEL-competenties samenvatten: respect, veiligheid en verantwoordelijkheid. Deze waarden zijn vervolgens vertaald naar ‘Handig gedrag’. Dit zijn regels die op een positieve manier duidelijk maken welk gedrag er van iedereen wordt verwacht. De invulling van de waarden kan op elke school anders zijn. Denk met elkaar na welk gedrag er bij de waarden van veiligheid, respect en verantwoordelijkheid hoort op jouw school. Hierbij kun je ook leerlingen betrekken.
Ondersteun elkaar bij pedagogisch handelen. Een nieuw pedagogisch kader vraagt van docenten dat zij leerlingen op een andere manier benaderen, misschien wel heel anders dan zij gewend zijn. Wanneer je met alle collega’s op één lijn wilt zitten als het gaat om pedagogisch handelen, is het goed om na te gaan of iedereen zich hierbij wel bekwaam voelt. Misschien zijn er collega’s die het moeilijk vinden om leerlingen op een positieve manier te benaderen en complimenten te geven. Je kunt elkaar hierbij ondersteunen door samen te werken aan de invulling van de waarden veiligheid, respect en verantwoordelijkheid. Maak op vaste momenten bespreekbaar hoe dit gaat.
Maak SEL zichtbaar bij alles wat er in de school gebeurt. Om te zorgen dat SEL echt landt, moet je dagelijks aandacht besteden aan het pedagogisch concept dat je hebt gekozen. Het is bijvoorbeeld zeer aan te bevelen om de waarden respect, veiligheid en verantwoordelijkheid overal in de school zichtbaar te maken: op de gangen, in de aula, in de klas, op de website, etc. Bij alles wat je doet: zorg dat je dit op een positieve manier doet.

Dit artikel is een verkorte versie van de whitepaper ‘Sociaal-emotionele vaardigheden’ van VO-content. De volledige whitepaper is te downloaden op https://www.vo-content.nl/content/whitepaper-sociaal-emotionele-vaardigheden/

Bronnen

CASEL (2003). Safe and Sound: An Educational Leader’s Guide to Evidence-based Social and Emotional Learning (SEL) Programs.
Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Dymnicki, A. B., Taylor, R. D., & Schellinger, K. B. (2011). The impact of enhancing students’ social and emotional learning: A meta-analysis of school-based universal interventions. Child development, 82 (1), 405-432.
Van Overveld, K. (2014). Sociaal-emotioneel leren. In Groepsplan gedrag in het voortgezet onderwijs, p. 84-94.