Kennisplatform
Hoe geef je een passend schooladvies?

SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis

Arja Kerpel
Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl  

Kerpel, A. (2017) SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis.
Geraadpleegd op 13-12-2024,
van https://wij-leren.nl/sel-sociaal-emotioneel-leren-als-basis.php
Geplaatst op 16 februari 2017
SEL

Het schoolse leren is belangrijk, maar dit kan niet zonder sociaal emotioneel leren (SEL). Door SEL leer je omgaan met jezelf en de ander. SEL werkt preventief: door een positieve en veilige sfeer op school, kun je bijvoorbeeld pesten voorkomen. In het boek SEL - Sociaal-emotioneel leren als basis beschrijft Kees van Overveld precies wat SEL is en hoe je dit kunt implementeren in de school.

Het boek is als volgt opgebouwd:

  • Deel 1. SEL algemeen. Met o.a. tien redenen om te kiezen voor SEL op school.
  • Deel 2. De vijf SEL-competenties: besef van zichzelf, zelfmanagement, besef van de ander, relaties hanteren en keuzes maken.
  • Deel 3. De school en SEL. Wat komt er allemaal bij kijken als de school op zoek gaat naar een SEL-programma?

Deel 1 Sociaal-emotioneel leren

Sociaal-emotioneel leren is het proces waarbij leerlingen noodzakelijke kennis, attituden en vaardigheden verwerven en toepassen, zodat ze beter kunnen omgaan met zichzelf en de ander. 

Is SEL hetzelfde als sociaal-emotionele ontwikkeling?

SEL is iets anders dan de sociaal-emotionele ontwikkeling (SEO). Een kind maakt een ontwikkeling door op verschillende terreinen: taalontwikkeling, motorische ontwikkeling, en zo ook de sociaal-emotionele ontwikkeling. SEO ziet dus op de groei, en SEL is het proces dat de SEO ondersteunt.

Als je SEL zet in de context waarin het kind opgroeit, dan ziet dat er als volgt uit:

SEL cirkel Kees van Overveld

SEL-competen​ties

In de binnenste cirkel staan vijf competenties. Die kun je onder verdelen in ik-, jij- en wij-competenties.

De ik-competenties richten zich vooral op:

  • De signalen van ons lichaam herkennen.
  • (Emotie)taal gebruiken om emoties te controleren of te doven.
  • Strategieën inzetten om beter om te gaan met heftige emoties.

De jij-competenties gaan vooral over:

  • Empathie.
  • Lichaamstaal.
  • Sociale vaardigheden.

In de wij-competenties komen ‘ik en jij’ samen: keuzes maken. Hoe kun je elke dag weer een keuze maken die goed is voor jou en de ander? Het zijn eigenlijk morele competenties, ze verwijzen naar:

  • Normen en waarden.
  • Morele vraagstukken.
  • Probleemoplosvaardigheden.

SEL cirkel Kees van Overveld

Tien redenen om te kiezen voor SEL op school:

SEL cirkel Kees van Overveld

Deel 2: De SEL-competenties

In dit deel komen de vijf competenties aan bod. Van elke competentie beschrijft Kees van Overveld:

  1. Wat houdt deze competentie in?
  2. Voorbeelden uit de praktijk.
  3. Welk gedrag past bij deze competentie?
  4. Theoretische verdieping.
  5. Voorbeeldactiviteiten.

Competentie 1: Besef van zichzelf

Besef hebben van zichzelf verwijst naar de bewuste kennis die een leerling van zichzelf heeft. De nadruk ligt hierbij op de emotie. Een leerling met zelfbesef kan lichaam en gevoel aan elkaar koppelen. 

Gedrag dat bij deze competentie past

De leerling…

  • Vertelt dat hij zich lichamelijk (niet) prettig voelt.
  • Gebruikt een gevoelswoord om aan te duiden hoe hij zich voelt.
  • Kan binnen een basisemotie nuances aanbrengen door het gebruik van verschillende emotiewoorden.
  • Durft in het bijzijn van anderen te vertellen hoe hij zich voelt.
  • Kan vertellen waar hij al dan niet goed in is.
  • Kan succes en falen in schoolwerk verklaren.
  • Vertelt met trots en zelfvertrouwen over zijn successen.

Competentie 2: Zelfmanagement

Zelfmanagement is het controleren van je gedachten en je handelingen, waardoor op weloverwogen wijze een strategie kan worden bedacht en ingezet om een (mogelijk) probleem effectief en doelgericht het hoofd te bieden. Daarbij houd je rekening met (heftige) emoties die je bij jezelf bemerkt.

Gedrag dat bij deze competentie past

De leerling…

  • Herkent en benoemt emoties.
  • Legt uit hoe emoties, gedachten en gedrag samenhangen.
  • Herkent gedragsketens (oorzaak-gevolg).
  • Gebruikt technieken om impulsief gedrag te voorkomen.
  • Gebruikt technieken om zichzelf te kalmeren als situaties escaleren.
  • Weet wat zijn gedrag bij de ander teweegbrengt.
  • Kan zijn aandeel in een uit de hand gelopen situatie benoemen.

Taal als tool

Uit onderzoek blijkt dat het hardop verwoorden van je gedachten een goede strategie is die kan bijdragen aan beter zelfmanagement. Door taal kun je de neiging tot impulsief gedrag onderdrukken.

Competentie 3: Besef van de ander

Besef van de ander is de wetenschap dat de gevoelens, gedachten en het gedrag van de ander kunnen verschillen of overeenkomen met je eigen gevoelens, gedachten en gedrag, en dat je altijd de keuze hebt om je eigen gedrag aan de ander aan te passen.

Gedrag dat bij deze competentie past

De leerling…

  • Kan verschillen en overeenkomsten met andere leerlingen noemen.
  • Vraagt aan de ander hoe deze zich voelt en wat deze denkt.
  • Is geïnteresseerd in wat een ander kind bezighoudt.
  • (H)erkent en benoemt de emotie van de ander.
  • Kiest ervoor zijn gedrag aan de ander aan te passen.
  • Snapt de non-verbale uitingen van de ander.
  • Kan redeneren vanuit het perspectief van een ander.
  • Staat op tegen pesten en sociale uitsluiting.

Empathie

Empathie is het vermogen om connecties met anderen te maken, doordat je je inleeft in de gevoelens en gedachten van anderen. Die informatie gebruik je om je eigen gedrag te sturen, zonder jezelf te vergeten. 

‘Je krijgt geen empathisch kind door te proberen het kind te leren en aan te maken empathisch te zijn. Je krijgt een empathisch kind door empathisch te zijn met het kind.’ – Psycholoog Alan Sroufe

Empathie kent drie vormen: 

  • Cognitieve empathie. Dit is perspectief kunnen nemen.
  • Emotionele empathie Dit is aanvoelen wat de ander voelt.
  • Empathic concern. Dit is empathie die leidt tot actie. 

‘Empathie is het beste antipestprogramma dat we kunnen bedenken’ – Kees van Overveld

Empathie is het beste antipestprogramma - Kees van Overveld - SEL - Sociaal emotioneel leren als basis

Een voorbeeld van een SEL-programma dat empathie stimuleert is het Canadese programma Roots of Empathy. Hierbij komt een moeder met een kleine baby steeds op bezoek in de klas. De leerlingen volgen de totale ontwikkeling van de baby: het gedrag, de mimiek van moeder en baby, de emoties. Ze stellen tijdens het bezoek allerlei vragen en praten erover hoe het kind zich zal voelen. 

Competentie 4: Relaties hanteren

Relaties hanteren is de vaardigheid om in verschillende contexten op constructieve en positieve wijze sociaal gedrag te kunnen uitvoeren. Het gaat over relaties aangaan, onderhouden en het voorkomen van uitsluiting en probleemgedrag. Ook het weerstaan van sociale druk en het oplossen van problemen horen hierbij.

Gedrag dat bij deze competentie past

De leerling…

  • Laat een variëteit aan sociale vaardigheden zien.
  • Is vaardig in het leggen van contacten.
  • Heeft een of meerdere vrienden/vriendinnen.
  • Voegt zich naar de normen van de groep, maar kan voor zichzelf en anderen opkomen.
  • Kan problemen op een sociaal aanvaard manier oplossen.

Als een kind niet het gewenste sociale gedrag laat zien, is het goed om verder te kijken. Waarom niet? Er zijn twee opties:

  • De leerling kan het niet. Hij heeft wel de motivatie, maar niet de kennis.
  • De leerling wil het niet. Hij heeft wel de kennis, maar niet de motivatie.

De twee problemen vragen elk om een eigen aanpak. 

Competentie 5: Keuzes maken

Keuzes maken wil zegen dat je de kennis, vaardigheden en attitudes die zijn afgeleid van de andere vier SEL-competenties inzet om in diverse sociale contexten verantwoordelijke keuzes te maken voor jezelf, de ander en de omgeving.

Gedrag dat bij deze competentie past

De leerling…

  • Weet welke normen en waarden er gelden in een specifieke schoolsituatie.
  • Handelt op een sociaal aanvaardbare wijze naar de geldende normen en waarden.
  • Gebruikt morele emoties op een juiste wijze.
  • Kan een kwestie vanuit een moreel standpunt bekijken.
  • Neemt moreel aanvaardbare beslissingen.
  • Lost op constructieve wijze problemen op.

Deel 3: De school en SEL

Als je als school een SEL-programma wilt, zijn een gedegen voorbereiding, implementatie en verankering belangrijk. Waar moet je o.a. op letten bij het beoordelen van een SEL-programma?

  • Kosten.
  • Pedagogische uitgangspunten.
  • Theoretische verantwoording.
  • Onderwijsbehoeften van leerlingen.
  • Competenties sociaal-emotioneel leren.
  • Intensiteit: hoe vaak je activiteiten moet doen.
  • Gebruikerservaringen.
  • Effectiviteit.
  • Relatie met leren. 
  • De aanwezigheid van een leerlingvolgsysteem.
  • Multimodaliteit. D.w.z. dat een programma effectiever is als er meerdere partijen tegelijkertijd bij betrokken worden.
  • Generalisatie. D.w.z. dat de geleerde vaardigheden ook vlot toegepast worden in andere situaties dan waarin de vaardigheid geleerd is.
  • Training en begeleiding van het schoolteam.

Tot slot

Het laatste hoofdstuk over de leraar en SEL. Dit gaat over de ontwikkeling van SEL-competenties bij de leraar zelf en bij het team. Het boek sluit af met vier bijlagen:

  • SEL-leerlijnen
  • Beoordelingscriteria voor SEL-programma’s
  • Minicursus: Hoe SEL- is het team?
  • Welzijn en veerkracht op het werk

Recensie

Het boek SEL – Sociaal-emotioneel leren als basis van Kees van Overveld biedt een helder overzicht van wat SEL is, welke competenties erbij horen en hoe je ermee aan de slag kunt in school.

Doordat het boek start vanuit de geschiedenis van SEL en de wereldwijde verspreiding laat de auteur zien dat SEL niet ‘zomaar’ iets is. Samen met Hoofdstuk 4 over de onderzoeken naar SEL geeft dat het boek een gedegen basis. Wat leesbaarheid betreft zouden de onderzoeken aan het einde van het boek beter staan.

SEL – Sociaal-emotioneel leren als basis leest prettig en is verhelderend. Alles wat ik eerder gelezen heb over sociaal emotioneel leren, valt hiermee op zijn plek. Het boek is heel praktisch, je kunt er zo mee aan de slag. SEL verdient een stevige plek in het onderwijs. Voor ieder die dat wil realiseren, is dit boek een mustread.

N.a.v. Overveld, Kees van, SEL – Sociaal-emotioneel leren als basis, (2017) Huizen: Uitgeverije Pica, ISBN 9789491806926, paperback, 176 blz. € 19,95. Het boek is te bestellen via

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Bestellen

Het boek SEL is te bestellen via:



Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.