Reflecties bij Het prachtige risico van onderwijs van Gert Biesta

Harm Klifman

Senior adviseur bij Van Beekveld en Terpstra

  

  Geplaatst op 1 juni 2016

Het begint onderhand iets van een hype te worden: citeren uit of reflecteren op het werk van pedagoog en filosoof Gert Biesta. Ook deze bijdrage is daar onderdeel van. Zeker door de verschijning van de Nederlandse versie (2015) van The beautiful risk of education (2014) is zijn werk voor een breder publiek toegankelijk geworden. Dat is prettig, want Het prachtige risico van onderwijs is best een pittig boek – en dan doel ik op de inhoud, niet op de omvang.

Gek, en misschien ook wel onthullend voor de situatie, maar het boek van Biesta wijkt fors af van wat we gewoonlijk voorgeschoteld krijgen als we smaak krijgen naar een onderwijsfilosofische of pedagogische doordenking van onderwijs.

En deze ervaring zal nog sterker zijn bij wie gewend is vooral onderwijskundige studies en onderwijsrapporten te lezen! Het lijken wel twee verschillende werelden, die van Biesta in dit boek en die van de onderwijsrapporten. Maar tegelijk geldt dat het een nobel streven is van Biesta om deze kloof te overbruggen.

Verborgen vooronderstellingen

In Het prachtige risico van onderwijs spreekt Biesta aan de hand van een aantal thema’s over onderwijs vanuit invalshoeken die we nauwelijks meer gewend zijn. Hij gaat in op thema’s als scheppen, communicatie, emancipatie, democratie en virtuositeit. Aan de hand van deze thema’s cirkelt hij rond begrippen die sleutelposities innemen in onderwijs.

Hij deconstrueert deze begrippen, dat wil zeggen: hij ontleedt ze zodanig dat de verborgen vooronderstellingen en/of verwachtingen van deze begrippen worden ontmaskerd. Illustratief voor deze benadering is de manier waarop hij reflecteert op begrippen als evidence based onderwijs, leren, en competentie.

Zijn benadering kan, in filosofische termen, ook transcendentaal worden waar hij voor onderwijs cruciale begrippen onderzoekt op hun mogelijkheidsvoorwaarden (‘les geven’). Daarmee stelt hij zichzelf geen eenvoudige opgave en daar is hij zich ook terdege van bewust. Hij probeert ‘onderwijs anders te denken’ en dat levert soms een tekort aan taal op, aan uitdrukkingsmogelijkheden.

Herwaardering brede onderwijsopvatting

In de receptie van zijn boek blijkt zijn aandacht voor de drie functies = domeinen van onderwijs: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming (Biesta gebruikt in het boek de term subjectificatie) met vreugde te worden ontvangen. Velen grijpen de drieslag aan om een herwaardering te bepleiten van een bredere onderwijsopvatting dan die we ontmoeten in een onderwijscultuur en onderwijspraktijk die vooral het meten en weten centraal stelt.

Interessant is dat alle drie functies zich in enigerlei verhouding in onderwijs dienen voor te doen en dat een teveel van het een altijd ten koste gaat van een of beide andere functies. Zo kan de nadruk die tegenwoordig wordt gelegd op kwalificatie (inherent aan de toetscultuur) leiden tot competitief gedrag dat in spanning staat met socialisatie waar samenwerken essentieel is.

Op de schouders van reuzen

Onderwijsfilosofisch maakt Biesta gebruik van een methode die in de filosofie standaard is: je orienteren aan de reuzen van het verleden, op hun schouders gaan staan en met eerbiedige erkentelijkheid iets pogen toe te voegen.

Voor Biesta zijn dat reuzen als Aristoteles, Levinas, Foucault, Derrida, Dewey, en last but not least Hannah Arendt. Me dunkt, een rijtje namen van denkers van wie veel te leren valt, maar, om het wat raar te zeggen: ook wel erg filosofisch rijtje.

Ik bedoel, van deze filosofen moet je geen receptuur voor de onderwijspraktijk verwachten en dat geldt ook voor de inzichten van Biesta. Wie met een dergelijke bril naar het boek kijkt, komt mogelijk teleurgesteld uit.

Reflectiemateriaal

Overigens, zoals Biesta in De Nieuwe Meso (september 2015, nr. 3) stelt, is het ook geenszins zijn bedoeling om de onderwijzer voor de klas van direct bruikbare handvatten te voorzien. Hij biedt reflectiemateriaal aan, referenties voor eigen denkinspanningen.

Wat dit laatste betreft: inderdaad biedt het boek veel reflectiemateriaal. Dit is een uitstekende contrastervaring die iedereen ervan kan weerhouden om zich al te snel over te geven aan de hedendaagse wals van beleidsretoriek. Deze retoriek modificeert alle onderwijs en onderwijstechnologie naar hun dienstbaarheid voor onze economische welvaart, hoe democratisch gelegitimeerd die doelstelling ook is.

Trends

Interessant zijn de trends die Biesta signaleert en het gemak waarmee die trends terrein winnen, zodanig zelfs dat ze als vanzelfsprekend en dus als vanzelfzwijgend zijn gaan gelden. Een mooi voorbeeld is de overgang van ‘de toegankelijkheid van levenslang leren voor iedereen naar levenslang leren als plicht voor iedereen’ – een overgang die zich voltrok door de publicatie in 1997 van het OESO rapport Lifelong learning for all.

Het boek is te beschouwen als één lang pleidooi voor de zwakke kracht van het onderwijs – een gewaagde onderneming in tijden van Pisa-lijstjes, rankings en Europa-breed uitgerolde curricula. Of, om het in governancetermen uit te drukken: in tijden van transparantie, efficiënt en effectief onderwijs, rendement, opbrengstgericht denken,…

Virtuositeit

Biesta is voor mij op zijn best als hij schrijft over het thema virtuositeit. Hij doelt daarmee op het vermogen van de onderwijzer om ‘goed te oordelen’, dat wil zeggen om tot datgene te beslissen wat in het belang is van de leerling gelet op de drie functies van onderwijs.

Hij constateert dat dit oordeelsvermogen en de vorming daarvan lijkt te gaan verdwijnen doordat we onderwijs zien als een proces waaraan we kunnen sleutelen tot we alle disfunctionele onderdelen eruit hebben gehaald.

In het vigerende beleidsdenken over onderwijs gaat het altijd om de verbetering van processen, om de verwerving van instrumentele vaardigheden van leerkrachten terwijl het eigenlijk zou moeten gaan om de doelen, het waartoe ervan – en dat laatste blijft in de regel buiten beschouwing.

Zo werken we ‘aan verbetering van het onderwijs’, terwijl het in de praktijk vaker gaat om ‘verandering van het onderwijs’. Dit doen we onder het mom van ‘elke dag beter’ in de onuitgesproken verwachting dat er enig moment de volmaakte=volleerde situatie is bereikt.

Vanwaar eigenlijk dit blindelings vertrouwen in deze maakbaarheid? Daaronder ligt de aanname dat alle risico’s op enig moment zijn uitgebannen, beheerst, onder controle terwijl vanuit de zwakke kant onderwijs juist een risicovol gebeuren is.

Oordeelsvermogen

In deze zwakke kant speelt de virtuositeit van de onderwijzer een sleutelrol: de mate waarin hij of zij het eigen oordeelsvermogen, ook wel de discretionaire bevoegdheid genoemd, kan inzetten.

Dit oordeelsvermogen ontstaat niet uit een afvinklijst van competenties maar moet geoefend worden, onder meer door te leren van een onderwijzer die al meer geleerd heeft van zijn ervaringen.

Ik ken genoeg leerkrachten die zich bewust zijn van het belang van deze bevoegdheid/dit oordeelsvermogen en zich daar ook in oefenen. Raar en jammer dat deze praktische wijsheid in beleidsrapporten nooit een (serieuze) plek krijgt.

En wat is daarvan de reden? Omdat deze in feite onbeheersbaar is, aan controle vooraf ontsnapt en daarmee een (terecht en onvermijdbaar) risico vormt. En daar houden we niet van. Moge deze belangrijke publicatie bijdragen aan een serieuze bijstelling van dit denken!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Gratis webinar
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Bekende experts delen hun kennis
Wij-leren.online Academie 
Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Professionalisering
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
Webinar
Hoe bevorder je de samenwerking in je schoolteam?
Hoe bevorder je de samenwerking in je schoolteam?
Gratis webinar met Machiel Karels
Wij-leren.nl Academie 
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!Pedagogische opdracht
Pedagogische opdracht basisschool - onderwijsvisies - mensbeeld.
Arja Kerpel
Stellingen #2032
Goed onderwijs in 2032? Vijf stellingen!.
Machiel Karels
Persoonsvorming: socialisatie of subjectificatie
Persoonsvorming in het onderwijs: Socialisatie of subjectificatie?
Gert Biesta
Reflecteren met het team over visie
Reflecteren met het team - schrijf een brief!
Dolf Janson
Wereldgericht onderwijs -1-
Wereld-gericht onderwijs: vorming tot volwassenheid
Gert Biesta
Subjectificatie
Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verdere verheldering
Gert Biesta
Wereldgericht onderwijs -2-
Kind, school, wereld: een pleidooi van Gert Biesta voor wereldgericht onderwijs
Machiel Karels
Morele groei Levinas (1)
Morele groei vanuit het kind zelf -1-
Hilde van Rossen
Morele groei Levinas (1)
Morele groei vanuit het kind zelf -1-
Hilde van Rossen
Hoe ouders en leraren helpen bij morele groei -2
Morele groei vanuit het kind zelf -2-
Hilde van Rossen
Sociaal emotionele vaardigheden, basis voor je leven
Sociaal-emotionele vaardigheden: de basis voor je leven leg je op school
Anne-Wil Abrahamse
Bewezen effectieve interventies
Evidence informed werken in het onderwijs
Jaap Versfelt
Evidence based instructiestrategieën: wat is het effect?
Instructiestrategieën die werken - maar voor wat? (1)
Dick van der Wateren
Evidence based instructiestrategieën: wordt ons onderwijs beter?
Instructiestrategieën die werken - maar voor wat? (2)
Dick van der Wateren
Staat van onderwijs en hoe verder
Over de staat van het onderwijs en perspectieven voor een goed vervolg
Marcel van Herpen
De macht van de leerkracht
Wereldgericht onderwijs en schoolleiderschap - 1
Hartger Wassink
De macht van de leerkracht
Wereldgericht onderwijs en schoolleiderschap - 1
Hartger Wassink
Het prachtige risico van onderwijs
Het prachtige risico van onderwijs - Gert Biesta
Machiel Karels
3000 jaar denkers over onderwijs
3000 jaar denkers over onderwijs
Machiel Karels
Lezend in Biesta
Lezend in Biesta
Harm Klifman
Wat is jouw onderwijsfilosofie
Wat is jouw onderwijsfilosofie?
Ben Johnson


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Hoe bouw je aan een topteam? Tjipcast 033
Hoe bouw je aan een topteam? Tjipcast 033
redactie
Bestaat het menselijk kwaad? Klaas Rozemond
Bestaat het menselijk kwaad? Klaas Rozemond
redactie
Wat is de invloed van management op werk, leven en democratie?
Wat is de invloed van management op werk, leven en democratie?
redactie
Omix Webtalks met Ben Tiggelaar - Leiderschap en verandering in het onderwijs.
Omix Webtalks met Ben Tiggelaar - Leiderschap en verandering in het onderwijs.
redactie
Helma van der Hoorn - Bestuurlijke vernieuwingen door vertrouwen
Helma van der Hoorn - Bestuurlijke vernieuwingen door vertrouwen
redactie
Patronen doorbreken en beweging krijgen in organisaties
Patronen doorbreken en beweging krijgen in organisaties
redactie
Tip van Tjip 010  en de spieken studiedag voor onderwijsmanagers
Tip van Tjip 010 en de spieken studiedag voor onderwijsmanagers
redactie
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
redactie
Veranderen in organisaties: Klein maar fijn? Tjipcast 028
Veranderen in organisaties: Klein maar fijn? Tjipcast 028
redactie
Wat is een lerende organisatie? En hoe word je het? Tjipcast 019
Wat is een lerende organisatie? En hoe word je het? Tjipcast 019
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



bildung
identiteit
leerkrachtvaardigheden
leiderschapsstijl
morele ontwikkeling
onderwijsvernieuwing
pedagogisch klimaat

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest