Kennisplatform
Nog enkele plaatsen vrij bij Medilex: Congres Kleutertaal.

De lerende mens

Arja Kerpel
Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl  

Kerpel, A. (2016) De lerende mens.
Geraadpleegd op 07-11-2024,
van https://wij-leren.nl/de-lerende-mens.php
Geplaatst op 1 juni 2016
De lerende mens

Passend onderwijs, Engels in groep 1, iPad-scholen – de vernieuwingen in het onderwijs buitelen over elkaar heen. Maar… hoe leert de mens eigenlijk? En passen de vernieuwingen daar wel bij? In het boek 'De lerende mens' gaan Jurjen van der Helden en Harold Bekkering op deze vragen in.

Hoe leren we? Die vraag is al eeuwenlang een favoriet onderwerp van wetenschappers. De laatste eeuw is door onderzoek veel meer duidelijk geworden over de manier waarop het brein het leren ondersteunt. Deze kennis wordt amper toegepast in het onderwijs. De auteurs doen in dit boek een poging om wetenschappelijke inzichten te vertalen naar de onderwijspraktijk.

Autonomie, verbondenheid en competentie

Het boek start met een filosofisch hoofdstuk over drie sleutelbegrippen:

  • autonomie;
  • verbondenheid;
  • competentie.

Deze begrippen zijn de psychologische motoren van de intrinsieke motivatie. Goed onderwijs geeft ruimte aan een autonoom leerproces, waarin kritisch nadenken en probleemoplossend vermogen belangrijke competenties zijn.

Hoe leert de mens?

Ons brein maakt telkens associaties. Op grond van deze associaties maakt ons brein een model van de wereld, waarmee je voorspelt hoe de wereld eruit gaat zien. 

Brein en belonen

Het brein registreert de manier waarop deze associaties beloond worden.

"De beloning zorgt ervoor of gedrag vaker gaat voorkomen of juist zal verdwijnen." 

Belonen is dus een krachtige manier om mensen en dus kinderen bepaalde vaardigheden aan te leren. Dat roept vragen op: 

  • Wat werkt beter: altijd belonen of af en toe belonen? Uit onderzoek blijkt dat af en toe belonen een beter leereffect heeft op de langere termijn dan altijd belonen. Maar voor leren op de korte termijn is het minder effectief.
  • Wat werkt beter: direct belonen, of na een tijdje? Uit onderzoek blijkt dat direct belonen effectiever is, want als er te lang tussen zit is het moeilijk om het verband te leggen tussen het gedrag en de uitkomst. 
  • Wat werkt beter: een kleine of een grote beloning? Grote beloningen kunnen motiveren, maar net zo’n grote teleurstelling opleveren als het doel niet behaald wordt. Het is een uitdaging om zó te belonen dat de leerling optimaal gemotiveerd wordt. 

De leerkracht die de kunst van het motiveren verstaat, weet zijn leerlingen uit te dagen: hij test niet op competenties die al aanwezig zijn, maar op nieuwe, haalbare taken. De feedback die de leerling krijgt, moet het gevoel geven dat de inspanning op waarde wordt geschat. Dit is erg belangrijk voor de motivatie om nieuwe uitdagingen aan te gaan. 

Afkeer van verlies

Mensen hebben een hekel aan het verliezen van verworvenheden. In een onderzoek kreeg één groep mensen de beloning voordat ze presteerden. Als ze niet goed zouden presteren, moesten ze de beloning weer inleveren. Een andere groep kreeg de beloning pas ná het leveren van de prestatie.

De groep die de beloning al had – en dus niet wilde verliezen – presteerde het beste. Dit komt doordat mensen een afkeer van verlies hebben. Bij kinderen geldt dit net zo goed; het principe ‘afkeer van verlies’ is een krachtig middel om te motiveren.

Het geheugen

Emoties hebben een duidelijk effect op het functioneren van ons geheugen, vooral als het relevant is. Als dingen aansluiten bij de leefwereld, onthoudt je ze beter. Piaget (1954) gaf al aan dat ons brein nieuwe kennis koppelt aan bestaande kennis. Een optimale manier om te leren is dus om de nieuwe kennis te laten aansluiten bij het bekende. Ook de Grieken maakten hier al gebruik van. 

Kritiek op leerstijlen

Veel deskundigen hebben kritiek op de visie dat onderwijs moet aansluiten bij de ‘leerstijlen’ of persoonlijkheden van leerlingen. De auteurs sluiten zich – op basis van onderzoek – hierbij aan. Een citaat:

‘Het kan best zo zijn dat er verschil is tussen leerlingen wat betreft de voorkeur voor een bepaald type informatie, zoals de nu in opkomst zijnde ‘beelddenker’. (…) Dat wil echter nog niet zeggen dat, wanneer we de manier waarop we de onderwijsstof aanpassen aan de voorkeuren van het individu, dit zal leiden tot betere schoolprestaties. (…) Uit zeer veel onderzoek1 blijkt dan ook dat aanpassingen van lesmateriaal aan de individuele leerstijlen in de praktijk uitermate teleurstellend uitpakken.’

Ze voegen eraan toe: ‘Dit wil natuurlijk niet zeggen dat in het onderwijs niet moet worden gelet op individuele talenten. De kunst van de docent is om de talenten van de leerling te gebruiken om de essentiële leerdoelen duidelijk te maken.’ (blz. 87 en 88) 

ICT en leren

Hoe kunnen ICT-methoden tot goede leerresultaten leiden? Over die vraag is nog veel discussie. Daarbij valt vaak het woord gamification: het leren zou te veel gaan lijken op gamen. Hoewel elk spel een beroep doet op de intrinsieke motivatie en de aandacht van de speler, is het de vraag: Leert de gebruiker ook iets? En zo ja, wat dan?

ICT biedt veel mogelijkheden tot het versterken van sociale interacties in de klas. De auteurs zien een grote rol weggelegd voor ICT in de klas, van het observeren van gedrag tot het oefenen van moeilijke sociale situaties. 

Sociaal leren

Mensen zijn sociale wezens, we leren van anderen. Dit heet sociaal leren. De leeromgeving die de mens het meest beïnvloedt in haar denken en doen, is ongetwijfeld de sociale omgeving. Het vormt ons.

Rond sociaal leren is al lang een discussie: "Is na-apen een groot goed, of is het juist verwerpelijk?" 

De auteurs stellen: Het is dom om niet zoveel mogelijk te leren van wat anderen vóór je al geleerd hebben. Maar vernieuwingen ontstaan natuurlijk niet door imitatie. Herman Melville zei al:

‘It is better to fail in originality, than to succeed in imitation.’

De lerende mens - It is better to fail in originality than to succeed in imitation

Deze quote laat ook het belang zien van fouten (durven) maken. 

Leren door observeren

We leren door onze omgeving te observeren en te imiteren. Dat roept vragen op:

  • Betekent dit dat we ook kunnen leren van de fouten van een ander? Ja. 
  • Als je iets goed kunt, kun je dat dan ook beter bij een ander waarnemen? Ja.
  • Leren en observeren we ook onbewust van elkaar? Ja.

Betekenis voor het onderwijs

Al deze kennis kun je toepassen in het onderwijs. Wat moet je dan doen?

  • Sluit zoveel mogelijk aan bij de leefwereld van de leerling. 
  • Laat kinderen een breed scala aan gedragingen ontwikkelen. Het lezen van boeken is hierbij een goed hulpmiddel. Onderzoek toont aan dat het lezen van romans een positief effect heeft op de levensinrichting van mensen.
  • Laat de leerlingen diepe en rijke ervaringen opdoen.

Aangeboren of aangeleerd?

Een eeuwenoude discussie rond leren is de vraag of talent aangeboren of aangeleerd is, de nature/nurture-discussie. De visie hierop van jou als leerkracht of ouder, heeft veel gevolgen. Neem een kind dat sterker in taal is dan in rekenen.

Als het stempel ‘Alfa’ eenmaal gezet is, heeft dat negatieve gevolgen op het gebied van rekenen. Het kind zal minder gemotiveerd oefenen en eerder denken: hier heb ik geen talent voor. 

Maar aan de andere kant; als het alleen maar op ‘je best doen’ aankomt, kan een leerling bij wie het niet lukt het gevoel hebben dat hij zijn best niet heeft gedaan.

Brein en hoofdrekenen

Uit onderzoek blijkt dat de hersenactiviteit die bij kinderen de basale rekenvaardigheid ondersteunt tijdens het maken van eenvoudige rekensommen voorspellend is voor wiskundige prestaties op latere leeftijd. Heeft het dus zin om hoofdrekenen te oefenen op de basisschool? Het antwoord is een volmondig: Ja!

Het ‘Google-effect’

Mensen besteden tegenwoordig steeds meer geheugentaken uit aan de moderne techniek, zoals het onthouden van telefoonnummers. Bij rekenen bestaat het gevaar dat we te veel en te vroeg in de ontwikkeling gebruikmaken van zulke technieken. Die kunnen verdere ontwikkeling uiteindelijk in de weg staan.

Het advies:

"Maak geen gebruik van de rekenmachine zolang de basale rekenvaardigheden nog niet voldoende zijn aangeleerd." 

Ook daarna is het een goed idee om het gebruik van hulpmiddelen af en toe te verbieden. Dan houdt je het geheugen scherp. 

Het geheugen en beweging

Het belang van het geheugen bij rekenen kan niet genoeg benadrukt worden. Uit onderzoek blijkt ook dat beweging ervoor kan zorgen dat je getallen beter onthoudt. Kinderen die op een iPad aanleerden om een getal op de lijn te plaatsen, leerden dit minder goed dan kinderen die het met danspasjes in een gymzaal oefenden. Deze laatste groep was ook beter in optelsommen.

ICT en een individuele aanpak

Leren kinderen het best als ze met behulp van ICT op hun eigen niveau aan de slag gaan? Daar is geen consensus over. De hoogleraren Paul Kirschner en Jeroen van Merriënboer spreken zelfs over broodje-aap verhalen als het erom gaat dat individuele leerstijlen met behulp van digitale technieken tot verbeterde leerprestaties zouden moeten leiden.2 De auteurs van De lerende mens benadrukken echter dat het belang van individuele verschillen niet overschat kan worden.

Als Nederland kiest voor écht passend onderwijs, betogen zij, dan moet er geïnvesteerd worden in digitale middelen om individuele voorkennis in kaart te brengen én in arbeidskrachten om de opgespoorde deficiënties aan te pakken.

Tot slot

Met De lerende mens hebben de auteurs onderzoek rond leren vertaalt naar de onderwijspraktijk. Mijns inziens zijn ze daar prima in geslaagd. Na een vrij taaie start volgen vlot geschreven onderzoeken. Deze uitkomsten van deze onderzoeken vertalen zij naar het onderwijs. Achterin het boek staat een indrukwekkende lijst met referenties.

Het is duidelijk dat deze auteurs niet zomaar wat schrijven, maar zij hebben op een populairwetenschappelijke manier een evidence-based bijdrage geleverd. Hier kan het onderwijsveld zeker zijn voordeel mee doen!

Noten

1Pashler, H., McDaniel, M., Rohrer, D. & Bjork, R. (2008) Learning styles: Concepts and evidence. Psychological Science in the Public Interest, 9, 106-119.

2Kirschner, P.A. & van Merriënboer, JJ.G. Do learners really know best? Urban legends in education. Educ. Psychol. 48, 169-183 (2013)

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Bestellen

Het boek De lerende mens is te bestellen via:



Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.