Pedagogiek, een betrokken handelingswetenschap

Gert Biesta

Professor of Education bij Brunel University London

  

  Geplaatst op 17 juni 2019

Dit is het tweede deel van de licht bewerkte versie van de inaugurele rede van Gert Biesta ‘Tijd voor pedogiek. Uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar voor de pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming met bijzondere aandacht voor processen van humanisering aan de Universiteit voor Humanistiek op 11 april 2018. Op wij-leren.nl plaatsen we deze tekst in vijf gedeelten. 

De serie

De andere bijdragen van deze rede zijn:

  • Deel 1: Over de pedagogische paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming
  • Deel 3: Wat er op het spel staat: Volwassen in de wereld willen zijn
  • Deel 4: Subjectiverend onderwijs: Het curriculum op zijn kop
  • Deel 5: Pedagogiek, innerlijkheid en humaniteit en slot.

De referenties zijn te vinden in deel 5

Inleiding 

In 2011 verscheen van de hand van Ruud Abma een mooi boek onder de titel Over de grenzen van disciplines: Plaatsbepaling van de sociale wetenschappen (Abma, 2011).

Abma probeert in dit boek de complexiteit van de sociale wetenschappen in kaart te brengen, zowel om aan te geven waarom er disciplinaire grenzen bestaan, als om te duiden hoe en wanneer die grenzen overschreden zouden kunnen worden op weg naar interdisciplinariteit.

Wat me bij lezing vooral opviel, was het ontbreken van de pedagogiek, en overigens ook van de onderwijskunde. Toen ik Abma hier naar vroeg, was zijn antwoord – als ik het met goed herinner – dat de pedagogiek ‘niet helemaal in het plaatje paste,’ en daarom vooralsnog ontbrak.

Handelingswetenschap

Ofschoon ik het praktische argument begrijp – niet alles is nu eenmaal op ieder moment mogelijk – is de vraag wat wel en niet ‘past’ natuurlijk allereerst afhankelijk van hoe het ‘plaatje’ zelf wordt neergezet. En de categorie die ik in het plaatje van Abma miste – maar overigens niet alleen daar – was die van de handelingswetenschap.

Handelingswetenschap is een vorm van wetenschapsbeoefening die niet uit is op verklaren en voorspellen, en ook niet op begrijpen, maar die het ondersteunen en verbeteren van menselijk handelen als insteek heeft (zie Bosman, 1987; zie ook Ter Horst, 2008). Het is een vorm van wetenschapsbeoefening die uit is op het genereren van ‘dienstbaar inzicht’ (Beekman, 1972; zie ook Biesta, 2016) voor de praktijk van opvoeding en onderwijs, waarbij het handelen van opvoeders en leraren centraal staat.

Dat laatste punt is belangrijk omdat, zoals Bram de Muynck (2016, p. 25) het onlangs nog eens helder formuleerde, pedagogiek ‘niet in de eerste plaats [gaat] over kinderen of over hun ontwikkeling, maar over de opvoeders die in deze ontwikkeling een rol spelen’. Het gaat in de pedagogiek dus niet om kind-kennis of leerling-kennis maar allereerst om handelings-kennis.

Anders dan gedrag 

Handelen is iets anders dan gedrag. Handelen is wat mensen doen, en het handelen in opvoeding en onderwijs is bewust handelen, bedoeld handelen, en handelen-in-relatie. Zulk handelen speelt zich af in wat Aristoteles mooi heeft aangeduid als het domein van het veranderlijke – een domein dat hij nadrukkelijk onderscheidt van dat van het ‘noodzakelijke en eeuwige’ (zie Aristotle, 1980, pp. 140-142).

In opvoeding en onderwijs hebben we immers niet te maken met causale relaties tussen interventies en effecten – de logica van biljartballen, om het maar even plastisch te zeggen – maar met relaties tussen het beoogd en bedoeld handelen van opvoeders en leraren enerzijds en de mogelijke gevolgen van dit handelen bij kinderen en jongeren anderzijds (6). 

"In opvoeding en onderwijs hebben we niet te maken met causale relaties tussen interventies en effecten, maar met relaties tussen beoogd en bedoeld handelen."

De redenen van de zwakke relatie  

Eén belangrijke reden voor de ‘zwakke’ (Biesta, 2014b) relatie tussen handelingen en gevolgen is empirisch, en ligt in het feit dat opvoeding en onderwijs communicatieve processen zijn die ‘lopen’ op betekenis en interpretatie (7). Het zijn daarmee fundamenteel open processen, wat betekent dat misverstaan altijd mogelijk is (en, paradoxaal genoeg, ook altijd mogelijk moet blijven; zie Derrida, 1990).

Een tweede reden is normatief, en heeft te maken met het feit dat we in opvoeding en onderwijs kind en jongere nooit louter als object ontmoeten – als een ‘ding’ dat geschoold en gevormd moet worden – maar ook altijd als subject: als eigenstandig individu.

Die eigenstandigheid is niet een probleem dat opgelost moet worden; het is niet iets dat de effectiviteit van onze interventies in de weg zou staan. Die eigenstandigheid is precies waar opvoeding en onderwijs op uit zijn. Het is de ultieme bedoeling van al het onderwijspedagogisch handelen.

"We ontmoeten het kind niet als een 'ding' dat geschoold en gevormd moet worden, maar als eigenstandig individu (subject)."

Praktische kennis 

Dat dit handelen zich afspeelt in het domein van het veranderlijke, betekent dat het geen kwestie is van het volgen van recepten of regels, maar steeds weer vraagt om oordelen over de mate waarin kennis uit het verleden relevant is voor het handelen in het hier en nu.

De kennis die daarbij aan de orde is, is praktische kennis, dat wil zeggen, kennis over handelingen en de mogelijke gevolgen ervan. Aristoteles noemt dit techne, wat we als kunde of kundigheid zouden kunnen vertalen (8), ofschoon ik ook wel eens het neologisme ‘kunnis’ heb overwogen (9). En wat dit van de opvoeder en leraar vraagt is, kort gezegd, niet wetenschap maar vakmanschap (zie ook Biesta, Dullemans & Bot, 2017).

Pedagogische kwaliteit 

Wat het vakmanschap van de opvoeder en leraar onderscheidt van dat van de zadelmaker of de scheepsbouwer, om maar even bij Aristoteles te blijven, is dat er niet alleen een oordeel nodig is over effectiviteit – de vraag hoe we in deze concrete situatie, met deze leerlingen, op dit moment in het schooljaar, met storm op komst of sneeuw in de lucht de gestelde doelen zo goed mogelijk kunnen bereiken.

Er is ook een oordeel nodig over de pedagogische kwaliteit van ons handelen. Dat laatste betreft de vraag in hoeverre het streven naar effectiviteit ‘spoort’ met de ruimere bedoeling van opvoeding en onderwijs – de oriëntatie op de eigenstandigheid van kind en jongere. Zulke oordelen zijn onvermijdelijk normatief omdat de vraag van het ‘hoe’ niet los gezien kan worden van de vraag naar het ‘waartoe.’

Naast kunde, de praktische kennis, is er daarom ook praktische wijsheid nodig. Bij Aristoteles heet dat phronesis, en in opvoeding en onderwijs is die wijsheid van onderwijspedagogische aard (zie Biesta, 2015).

"Er is ook een oordeel nodig over de pedagogische kwaliteit van ons handelen."

Pedagogiek als wetenschap 

Pedagogiek, als betrokken handelingswetenschappen, haakt op dit alles in. Het wil bijdragen aan het meer doordacht maken van het handelen in de praktijk, en is daarmee onvermijdelijk betrokken op datgene wat met dat handelen wordt beoogd.

Wie de pedagogiek daarom verwijt dat ze niet in staat is om kennis te genereren die verklaart, voorspelt en beheersing mogelijk maakt, en wie de pedagogiek daarbij verwijt dat ze normatief is – en beide verwijten achtervolgen de pedagogiek en onderwijskunde tot op de dag van vandaag (zie, bijvoorbeeld, Pring, 2000, hoofdstuk 1; zie ook Luhmann & Schorr, 1979) – begrijpt dus niet wat het specifieke karakter van onderwijspedagogisch handelen is, en ook niet wat er in zulk handelen op het spel staat.

In kaart brengen van relaties is niet genoeg 

Dat er iets op het spel staat – de eigenstandigheid van kind en jongere – betekent dat de pedagogiek, maar ook de onderwijskunde, niet kan volstaan met het in kaart brengen van mogelijke relaties tussen handelingen en de gevolgen daarvan (de goedbedoelde maar vaak niet goed begrepen zoektocht naar effectiviteit; zie Biesta, 2007, 2010a; Smeyers & Depaepe, 2006), maar ook altijd inzicht moet bieden in wat het ‘kost’ om handelen en gevolgen meer op elkaar aan te laten sluiten.

Het moet ook altijd de prijs van de effectiviteit in beeld brengen; niet zozeer in financiële zin, omdat goed onderwijs best wat mag kosten, maar allereerst in pedagogische en humane zin.

En dit heeft vooral te maken met een van de meest ongemakkelijke waarheden die er over opvoeding en onderwijs bestaan, namelijk dat indoctrinatie mogelijk is; dat het mogelijk is, maar uiteraard niet wenselijk, om het denken en doen van een andere mens volledig onder controle te krijgen en daarmee het ‘zelf’ van die mens uit te schakelen en die mens zelf uit te schakelen.

"De eigenstandigheid van kind en jongere staat op het spel."

Nog meer handelingswetenschappen 

De pedagogiek is overigens niet de enige betrokken handelingswetenschap, maar verkeert in het goede gezelschap van de medische wetenschap en de rechtswetenschap. Ook die zijn betrokken op wat er in de medische en juridische praktijk wordt beoogd – respectievelijk het bevorderen van gezondheid en het bevorderen van recht en rechtvaardigheid – en ook die zijn uit op het ondersteunen van het handelen in de praktijk.

En ook dat handelen speelt zich af in het domein van het veranderlijke, waar er nooit 100% zekerheid is op ‘succes,’ ook omdat in het medische domein de patiënt nooit louter object van de medische ingreep is maar ook een subject die ziekte en eindigheid een plek in zijn of haar leven moet zien te geven, en omdat in het juridische domein alles staat of valt met toerekeningsvatbaarheid, dat wil zeggen met de mate waarin de cliënt als verantwoordelijk subject kan worden gezien.

Verder lezen

In de andere delen van deze serie leest u de rest van deze inaugurele rede. In deel 1 gaat het over het thema 'Over de pedagogische paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming'. Deel 3 gaat over 'Wat er op het spel staat: Volwassen in de wereld willen zijn'. Deel 4 gaat over 'Subjectiverend onderwijs: Het curriculum op zijn kop'. Deel 5 sluit af met het thema 'Pedagogiek, innerlijkheid en hummaniteit en slot'. 

Noten

5)  Zie bijvoorbeeld Kohnstamm (1929); Langeveld (1974); Imelman (1978); Böhm (1997). Zie ook Snik (1990). Luc Braeckmans heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het toegankelijk maken van het werk van Böhm in de Nederlandse taal (zie bijvoorbeeld Braeckmans, 2007; 2008; en Böhm 2007). Het persoonsbegrip speelt overigens ook een rol in de Angelsaksische philosophy of education (zie bijvoorbeeld Carr, 2003; Peters, 1966).

6) Zie, voor een uitgebreide analyse van deze drie dimensies in het handelen van leraren, Biesta & Stengel (2016), en voor een algemene discussie van pedagogisch handelen, Böhm (2007).

7) Over de communicatieve grondslag van opvoeding en onderwijs zie met name Schaller (1987). In meer technische taal kunnen we opvoeding en onderwijs karakteriseren als open, recursief-semiotische systemen (zie Biesta, 2016; Osberg & Biesta, 2010), die bestaan bij de gratie van de interactie tussen subjecten: mensen die met hun handelen iets beogen en daarover kunnen nadenken en communiceren.

8) In die zin is onderwijskunde een heel adequate term, net overigens als opvoedkunde.

9) Aristoteles onderscheidt techne – kunde of praktische kennis – van episteme – wat we als theoretische kennis zouden kunnen vertalen. Episteme heeft betrekking op het eeuwige en onveranderlijke, terwijl techne de kennis in het domein van het veranderlijke is. Dewey verwerpt overigens dit onderscheid en komt er op uit alle kennis als techne te begrijpen, ook die kennis die zich ‘voordoet’ als episteme (zie Biesta & Burbules, 2003). Daarmee kritiseert hij expliciet de ‘quest for certainty’ (zie Dewey, 1929).

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Webinar
Roos van Leary in de klas
Roos van Leary in de klas
Gratis webinar met Niels de Jong
Wij-leren.nl Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Overdenken en doen
Overdenken en doen - Een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs.
Luc Stevens
Pedagogische opdracht
Pedagogische opdracht basisschool - onderwijsvisies - mensbeeld.
Arja Kerpel
Pedagogisch basisklimaat
Pedagogisch (basis) klimaat.
Luc Stevens
Tijd voor pedagogiek
Over de pedagogische paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming.
Gert Biesta
pedagogiek en opvoedkunde
Pedagogiek en opvoedkunde
Machiel Karels
Innerlijkheid en humaniteit pedagogiek
Pedagogiek, innerlijkheid en humaniteit
Gert Biesta
Volwassen in de wereld
Wat er op het spel staat: volwassen in de wereld willen zijn
Gert Biesta
Subjectificatie - ander curriculum
Subjectiverend onderwijs: Het curriculum op zijn kop
Gert Biesta
Persoonsvorming: socialisatie of subjectificatie
Persoonsvorming in het onderwijs: Socialisatie of subjectificatie?
Gert Biesta
Kind is eigenaar van zijn ontwikkeling
Het kind is eigenaar van zijn ontwikkeling en is daarvoor competent
Luc Stevens
Wereldgericht onderwijs -1-
Wereld-gericht onderwijs: vorming tot volwassenheid
Gert Biesta
Ondernemende pedagogen
Ondernemende pedagogen gezocht!
Bert Kalkman
Subjectificatie
Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verdere verheldering
Gert Biesta
Wereldgericht onderwijs -2-
Kind, school, wereld: een pleidooi van Gert Biesta voor wereldgericht onderwijs
Machiel Karels
evidence-based
Is evidence-based het antwoord?
Ivo Mijland
Over innovatie en verbinding - pcm
Brief uit mijn hart
Jelte van der Kooi
Commentaar curriculum.nu door Gert Biesta
Brief over de herziening van het curriculum
Gert Biesta
Staat van onderwijs en hoe verder
Over de staat van het onderwijs en perspectieven voor een goed vervolg
Marcel van Herpen
Nieuw boek over 10 jaar Agora-onderwijs
Nieuw boek over 10 jaar Agora-onderwijs
Rob Martens
Verlaging studiedruk door verlaging te halen studiepunten
Verlaging studiedruk door verlaging aantal te halen studiepunten? We moeten onszelf bij de opvoedkladden grijpen!
Lisette Bastiaansen
Verlaging studiedruk door verlaging te halen studiepunten
Verlaging studiedruk door verlaging aantal te halen studiepunten? We moeten onszelf bij de opvoedkladden grijpen!
Lisette Bastiaansen
De lerende mens
De lerende mens
Arja Kerpel
Het prachtige risico van onderwijs
Het prachtige risico van onderwijs - Gert Biesta
Machiel Karels
Essential Schools
The Essential Schools in de VS - scholen die je leren wie je bent
Machiel Karels
Catharsia - Agora onderwijs in Roermond
Catharsia - een andere visie op onderwijs
Hartger Wassink
De Denkende Klas: bereid je leerlingen voor op leren én leven
De Denkende Klas
Dick van der Wateren
10 jaar Agora onderwijs
Agora onderwijs - een intrigerende benadering van leren
Machiel Karels
onderwijs en zelfkennis
Onderwijs en zelfkennis
Jan Bransen


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Omix Webtalks met Joost Leenders - Excelleren in het onderwijs
Omix Webtalks met Joost Leenders - Excelleren in het onderwijs
redactie
Wat is de invloed van management op werk, leven en democratie?
Wat is de invloed van management op werk, leven en democratie?
redactie
Hoe wordt de mens gevormd door zijn tribe? Tjipcast 035
Hoe wordt de mens gevormd door zijn tribe? Tjipcast 035
redactie
Groepsdynamica in een video van één minuut uitgelegd
Groepsdynamica in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Pedagogisch klimaat in een video van één minuut uitgelegd
Pedagogisch klimaat in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



PCM
pedagogiek
pedagogisch klimaat
persoonlijk meesterschap
persoonlijke ontwikkeling

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest