Differentiëren is te leren! Omgaan met verschillen in het basisonderwijs

Helèn de Jong

Groepsleerkracht en redactielid bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 1 juni 2015

>> Differentiëren is te leren direct bestellen.

Elke dag staan leerkrachten voor de uitdaging het beste in alle kinderen naar boven te halen. Hoe realiseren zij dat? Hoe komen ze in een groep van pakweg dertig leerlingen tegemoet aan de verschillende behoeftes, talenten en leervoorkeuren? Aafke Bouwman* heeft hier een praktisch basisboek over geschreven: Differentiëren is te leren!

Deze praktische handreiking voor leerkrachten maakt duidelijk dat differentiëren - hoe ingewikkeld soms ook - écht mogelijk is. Stap voor stap laten de auteurs zien hoe leerkrachten de groep en hun onderwijs zo organiseren dat alle leerlingen tot hun recht komen. De volgende onderwerpen worden achtereenvolgens besproken:

actuele beleidsontwikkelingen (hier wordt in deze bespreking verder niet op ingegaan);
wat is differentiatie;
voorwaarden voor goed differentiëren;
leerlingen clusteren en een groepsplan maken;
differentiëren in de instructie en begeleiding;
differentiëren in doelen, tijd en leerstof;
differentiatiebeleid ontwikkelen en implementeren.

Wat is differentiatie?

Er wordt onderscheid gemaakt tussen interne (in de groep) en externe (groepsoverstijgende) differentiatie en convergente en divergente differentiatie. Convergente differentiatie heeft bij differentiëren is te leren de voorkeur, omdat daarmee alle leerlingen de doelen behalen. In de visie van CPS omvat differentiatie alle aspecten van verschillen tussen leerlingen en men heeft de volgende definitie van differentiatie geformuleerd.

‘Differentiatie is het nemen van maatregelen waarmee de leerkracht tegemoet komt aan de verschillen tussen leerlingen. Differentiatie is nodig in alle typen scholen en klassen en vindt zowel intern als extern plaats.’

Om aan te tonen dat differentiatie méér is worden diverse theorieën besproken. Hieruit komt naar voren dat leerlingen het beste leren in een krachtige leeromgeving. Kolb (1984) beschrijft de volgende leerstijlen:

de doener;
de denker;
de beschouwer;
de beslisser.

Gardner (2002) heeft het begrip meervoudige intelligentie uitgewerkt. Leerlingen maken gebruik van hun voorkeursintelligentie om een probleem op te lossen of iets te creëren.

Differentiatie is niet

Prikkelende poster - te downloaden of te bestellen bij Onderwijs Maak Je Samen.

Voorwaarden voor goed differentiëren

Goed differentiëren is een vaardigheid die leerkrachten niet van de ene op de andere dag beheersen. De piramide van leerkrachtvaardigheden noemt de opeenvolgende fasen:

de vijf rollen van de leerkracht;
passende werkvormen;
omgaan met verschillen;
zelfregulatie.

Slooter (2009) vat de basisvaardigheden van de leerkracht samen in vijf rollen:

de rol van gastheer;
presentator;
didacticus;
pedagoog;
afsluiter.

De rol van pedagoog is essentieel om veiligheid te creëren.

Ook is het volgens de leerpsycholoog Lev Vygotsky (1978) van belang, dat de taak aansluit bij de ‘zone van de naaste ontwikkeling’. Vygotsky onderscheidt daarnaast ‘de zone van actuele ontwikkeling’ of de comfortzone en de paniekzone. In de comfortzone leert de leerling niets, omdat hij de taak volledig beheerst. In de paniekzone wordt juist teveel gevraagd, waardoor hij in paniek raakt en eveneens niets leert. Het is wel van belang regelmatig in heterogene subgroepen te werken. Als leerlingen alleen in niveaugroepen werken, is er geen uitdagende leeromgeving.

Leerlingen clusteren en een groepsplan maken

Als aan de voorwaarden voor differentiatie is voldaan, kan het echte werk gaan beginnen. Het is allereerst van belang de leerlingen op basis van hun onderwijsbehoeften in te delen in instructiegroepen:

een basisgroep;
een zorggroep;
een plusgroep.

Aan de hand van een groepsoverzicht en een ‘datamuur’ wordt een groepsplan opgesteld. Het groepsoverzicht geeft een overzicht van toetsgegevens en geeft informatie over de didactische en pedagogische onderwijsbehoeften. De datamuur is een instrument waarmee de leerlingen ingedeeld worden op basis van hun instructiebehoeften (Fullan, 2009). Leerkrachten die handelingsgericht werken doorlopen de volgende zes stappen:

gegevens verzamelen;
signaleren welke leerlingen extra aandacht nodig hebben;
onderwijsbehoeften benoemen en doelen stellen;
leerlingen clusteren op basis van hun onderwijsbehoeften;
een groepsplan opstellen;
het groepsplan uitvoeren.

Ook worden er tips gegeven voor het werken met een groepsplan in een combinatiegroep, kleutergroepen en in het speciaal onderwijs.

Differentiëren in de instructie en begeleiding

Het is wel zaak het groepsplan adequaat uit te voeren. In dit hoofdstuk een stappenplan om het IGDI+ differentiatiemodel uit te gaan voeren. Interactieve Gedifferentieerde Directe Instructie bestaat uit zes fasen:

start van de les met de hele groep;
interactieve groepsinstructie aan de zorg- en basisleerlingen en werkuitleg aan de plusleerlingen;
begeleide inoefening met de zorg- en basisleerlingen;
zelfstandige verwerking hele groep, waarbinnen verlengde instructie zorgleerlingen en instructie en procesbegeleiding plusgroep;
feedbackronde hele groep;
afsluiting, proces- en productevaluatie.

De leerkracht dient de leerstoflijnen, tussendoelen en cruciale fasen in de leerstof te kennen om vervolgens in elke lesfase van IGDI+ te differentiëren. Ook bij doelgerichte activiteiten in groep 1 en 2 is IGDI+ te gebruiken, namelijk in de kleine kring en groepjes. In combinatiegroepen kan op twee manieren gedifferentieerd worden: de jaargroepen na en naast elkaar instructie geven of een jaargroepoverstijgende instructie.

Voor het aanleren van complexe vaardigheden wordt hier het model GRIMM uitgelegd. (Gradually Release of Responsibility Instruction Model, Pearson & Gallagher, 1983). Een GRRIM-les bestaat uit vier fasen, waarbij de verantwoordelijkheid voor het leren tijdens de les verschuift van de leerkracht naar de leerling:

IK introductie en modeling;
WIJ begeleide inoefening;
JULLIE leerlingen lezen samen;
JIJ leerlingen lezen zelfstandig.

Differentiëren in doelen, tijd en leerstof

Alle leerlingen moeten de lesdoelen behalen, dat is het streven van convergente differentiatie. Maar niet alle zorgleerlingen zijn in staat om de 1F-doelen te halen. Er worden in dit hoofdstuk drie alternatieve leerroutes (passende perspectieven) gepresenteerd voor zorgleerlingen. Ook wordt beschreven hoe didactisch te navigeren bij plusleerlingen.

Enkele bruikbare tips om de beschikbare lestijd effectief te benutten zijn:

de werkinstructie op een planbord zetten;
elke dag twee (steeds wisselende) leerlingen aanwijzen als ‘helpdesk’;
gebruik maken van een timer om de werktijd aan te geven;
in het rooster de extra oefentijd voor zorgleerlingen vastleggen;
leerlingen die zeer langzaam schrijven gebruik laten maken van een notebook of laptop;
voor plusleerlingen voldoende tijd inruimen voor feedback;
voor afwisseling zorgen en compacten, versnellen en verrijken.

Het differentiëren in leerstof is mogelijk door te variëren in de hoeveelheid leerstof en in de hoeveelheid en het soort verwerkingsopdrachten.

Differentiatiebeleid ontwikkelen en implementeren

Effectief differentiëren is een zaak van alle leerkrachten in het team. Een doorgaande lijn is essentieel. Er zal dus op schoolniveau differentiatiebeleid geformuleerd moeten worden. De schoolleider stuurt dit proces en zorgt ervoor dat de teamleden zich bekwamen in het differentiëren.

Hierbij gebruikt de schoolleider de zes kenmerken van effectief onderwijs:

doelgericht;
tijd en extra tijd benutten;
beredeneerd aanbod;
differentiatie;
monitoring en evaluatie.

Beoordeling

De auteurs van differentiëren is te leren zijn er uitstekend in geslaagd leerkrachten een praktische handreiking te doen over dit onderwerp. Op de cover zitten zes gekleurde vogeltjes op het vinkentouw: ‘elk vogeltje zingt zoals het gebekt is’, een creatieve link naar differentiatie! Mooi gedaan door de Digitale Klerken uit Utrecht. De vele praktijkvoorbeelden voegen wat mij betreft niet steeds iets toe. Het boek sluit af met zo’n vijfentwintig pagina’s alweer zeer praktische en helpende voorbeelden in de vorm van bijlagen om de leerkracht op gang te helpen met het maken van overzichten en plannen. Wie serieus om wil gaan met verschillen in het basisonderwijs kan zijn voordeel doen met dit boek.

*Dit boek is samen geschreven met Geraldine Brouwer, Leanne Jansen en Els Loman.