Over de staat van het onderwijs en perspectieven voor een goed vervolg

  Geplaatst op 29 november 2021

In de publicatie 'Werk voor de reunie' wordt Marcel van Herpen geïnterviewd door Annemarie Veldkamp. Zij vraagt naar een analyse van de staat van het onderwijs en de perspectieven voor een goed vervolg. Het gesprek gaat over de grote zorgen in het onderwijs, waarom de politiek en de media geen inhoudelijke bijdrage kunnen leveren, over foute vragen die we niet meer moeten beantwoorden en foute ontwikkelingen die we moeten keren, waarom het onderwijs toch weinig problemen heeft en wat we moeten doen als we niet weten wat we moeten doen. Hieronder een samenvatting

In elke schoolgids staat dat ieder mens uniek is. Dat is ook zo. Dat betekent dat ieder mens leeft en handelt vanuit een andere biografie. Toch zijn mensen ook groepsdieren en worden ze allemaal gedreven door dezelfde psychologische basisbehoeften. In de basis zijn we een, in de verschijning zeer verschillend. Levens verlopen onvoorspelbaar, ontwikkelingen van (jonge) mensen ook.

Om ervoor te zorgen dat onderwijs en opvoeding waardevolle processen zijn, moeten we eerst weten waar we dat aan afmeten.

Daarvoor zullen mens- en wereldbeeld moeten worden geëxpliciteerd.

Voor mij is dat: humaan, emancipatoir en democratisch. Dat betekent dat jonge mensen mogen opgroeien in een zo vreedzaam mogelijke wereld, waarbij ze hun eigen behoeften en belangen én die van anderen weten te articuleren en daar naar handelen. Daarbij zijn vrijheid en verantwoordelijkheid altijd gekoppeld en zorgen goede relaties tegelijk voor nabijheid en voor ervaringen waardoor veerkracht wordt ontwikkeld. Het onderwijs moet een vrijplaats bieden waar geoefend wordt om bestendig te worden en plezier te beleven aan het leven en wat er te leren is. Maar het gaat niet altijd zoals we willen.

Grote zorgen

Als je mag werken met kinderen en jonge mensen, dan ken je het plezier van die interactie. Ook herken je dan de moeilijkheden waar je in terecht kunt komen. Kinderen die niet doen wat jij graag wilt, of wel doen wat jij liever niet hebt. Dat ongemak hoort bij het professionele vraagstuk. Daar moet heel precies de aandacht op worden gericht. De leraar die zich gemakkelijk staande houdt en met plezier werkt is ook een zegen voor de kinderen. Maar laten we eerst eens uitzoomen, naar het onderwijs zelf. Daar waar gesproken wordt over de grote zorgen. (ik zal later uitleggen waarom het geen problemen zijn)

Aan de voordeur van het onderwijs staat het lerarentekort. Dat weerspiegelt onder andere het imago van het beroep. In het hart van de scholen ervaren we de werkdruk van leraren, die vaak in relatie wordt gebracht met de bureaucratisering van het onderwijs. Maar ook de demotivatie van leerlingen in relatie tot hun aandacht voor social media en games. Ook vinden we daar de kansenongelijkheid: ongelijk in omstandigheden, in geld en dus in kansen. Aan de achterdeur van het onderwijs staan de kinderen die zijn uitgevallen en buitengesloten, het grootste drama van elk levend wezen. Met als dieptepunt ‘de thuiszitters’. Daar vinden we allerlei vormen van schaduwonderwijs; het toonbeeld van de economisering van ons onderwijs.

De maatschappelijke druk om goed te presteren in vergelijking tot anderen is groot geworden: de ratrace naar de eindcito, met de spannende vraag wie er naar het Havo/VWO mag en wie er naar het VMBO moet.

De stress en de vroegtijdige selectie zorgen voor een geweldige toename van kinderen die gediagnostiseerd en gemedicaliseerd worden.

Zij hebben inmiddels een economische waarde gekregen; er wordt aan hen verdiend.  Bedrijven die onderwijsprogramma’s ontwikkelen ‘om achterstanden te voorkomen of weg te werken’, toets-ontwikkelaars én de farmaceutische industrie hebben belangen. Belangen bij achterstanden en tekorten. Hoe vroeger we signaleren, hoe eerder we achterstanden constateren, hoe eerder deze bedrijven de kinderen als klant hebben. Maatwerk is vaak niet louter meetwerk. Toch hebben leraren inmiddels twee klassen; een waar ze mee werken en een op papier. De aandacht gaat grotendeels uit naar de papieren versie. Dat vertraagt vaak ontwikkelingen en mist de onmiddellijke steun die leraren nodig hebben aan de grenzen van hun eigen mogelijkheden.

Ik maak mij sterk om een ontwikkeling te keren, waarbij we kinderen structureel in hun prestaties vergelijken met andere kinderen.

Daardoor selecteren we namelijk te vroeg om 'achterstanden te voorkomen', met als gevolg dat scholen die ratrace soms zelfs hebben aangegrepen om in een concurrentieslag met elkaar zich te profileren op de uitkomsten. Kinderen hebben met hun achterstanden, inhaalprogramma's, schaduwonderwijs, bijlesinstituten, diagnoses en pillen een economische waarde gekregen. Dat is een kwalijke ontwikkeling. De school is geen beursgenoteerd bedrijf. Ouders zijn geen klanten. In de huidige manier van denken hebben de economisering van het onderwijs, naast de diagnostisering en de medicalisering een versnelde ontwikkeling doorgemaakt.

Politiek en media

Uiteraard kent het onderwijs een politieke bemoeienis. De belastingbetalers mogen weten wat er met hun geld gebeurt. Het probleem is echter dat de ‘afrekening’ niet gebaseerd is op een pedagogische visie, maar op een managementmodel. Zou het om het geluk en de ontwikkeling van de kinderen gaan, dan zouden we later selecteren, permanent onze focus houden op het welbevinden en de betrokkenheid van alle kinderen én geen of minder vergelijkend beoordelen. Het nadeel van de politieke bemoeienis is gelegen in de cyclus van het democratisch bestel. In vier jaar moeten nieuwe bewindslieden reageren op hun voorgangers, nieuwe impulsen geven aan de zorgdomeinen én aantonen dat hun aanpak werkt. Alles in dienst van de herverkiezing.

Kortcyclisch maakt kortzichtig en kan alleen met zeer beperkte outputgegevens worden gemeten. Zo behelst de eindcito ook maar een zeer beperkt deel van het curriculum en van de ontwikkeling die kinderen doormaken. Daarmee staat in onze scholen - die met hun besturen zo min mogelijk inmenging van de inspectie willen - lang niet altijd het ontwikkelingspotentieel van de volgende generatie centraal en al helemaal niet de interactie tussen leraar en leerling als meest krachtige stimulans.

Foute vragen

De media zetten met hun polemische aanpak vaak druk op de politiek, die op het onderwijs vaak verhard en verzakelijkt uitwerkt, zowel in aanpak (meer bureaucratisering) als in beeldvorming.
Als ik je zou vragen of je liever je linker- of je rechterbeen mist, dan hoop ik dat je primaire reactie is dat je ze graag allebei wilt behouden. Maar in het onderwijs lijkt de reflex naar de basale onderwijs- en opvoedingsuitgangspunten soms verdwenen. Het gemak waarmee bijvoorbeeld over leerachterstanden wordt gesproken, leidt zelden tot tegenvragen. Ten opzichte van wie? En wat als je kinderen met zichzelf vergelijkt? En wat als kinderen zich nu al optimaal ontwikkelen? En wat als de resultaten op orde zijn, maar kinderen hebben het plezier in leren verloren?

Als in onderwijs de mensen het systeem zijn en de ontwikkeling van kinderen het uitgangspunt is, dan moet er rust en ruimte zijn waar de leraar en de leerling samen optrekken. Daar past geen druk van buitenaf, zodat we gaan trainen om toetsresultaten op orde te krijgen, waarbij het plezier eerder verdwijnt dan gestimuleerd wordt. Daar past druk van binnenuit, waar leraren kinderen uitdagen om zo hoog, diep en breed mogelijk te ontwikkelen. Dat vraagt om een overheid die vertrouwen geeft door terug te houden en voor wat betreft de randvoorwaarden en de ondersteuning een Deltaplan maakt óver de 4-jarige regeerperioden heen.

Van de media wordt minder hijgerigheid gevraagd en van de leraar het bewustzijn dat vragen de moeite van het beantwoorden zijn als ze bijdragen aan een constructieve ontwikkeling.

Wie wordt opgeleid in een traditie waar de systemen voorgaan op de menselijke relaties, zal daar ook vanzelfsprekender op terugvallen. De foute vragen leiden tot de foute weg. Dat is een weg waarin vroege selectie, ongezonde druk, gedragsmodificaties en repressies leidend zijn. Een omkering vraagt om een geëmancipeerde leraar, die wel de kaders aangereikt krijgt, maar daarbinnen eigen keuzes kan maken. Naar analogie kan de betrokkenheid bij kinderen vergroot worden als zij eigen keuzes mogen maken binnen vastgestelde kaders. Het pedagogische principe is en blijft dat de vrijheid die wordt genomen gelijk staat aan de verantwoordelijkheid die daarover kan worden afgelegd.

Weinig problemen

Er wordt veel gesproken over de problemen in het onderwijs. Op de keper beschouwt kent het onderwijs echter weinig problemen. Hoe dat zit? Een probleem is een vraagstuk dat oplosbaar is. Aan de voorwaardelijke kant en in het managementdeel kunnen veel problemen worden opgelost. Maar in het hart van het onderwijs – in de intermenselijke interacties – kan dat niet. Daar leven altijd verschillende belangen op gespannen voet met elkaar. Dat geldt voor elk gezin, elke familie, elke buurt, elke club, elke school. We zullen moeten leren om verschillende inzichten en belangen tegelijk mee te wegen in de stappen die we zetten. Daarmee is het niet vanzelfsprekend dat de meerderheid voorgaat op de minderheid, wel dat we elkaar leren verstaan.

Het vergroten van het bewustzijn – waardoor kinderen voor zichzelf op leren komen én tegelijk rekening houden met  anderen – is een basisvoorwaarde voor onze democratie. Daarbij mogen kinderen – en dat is de basis van onze rechtstaat – dus enkel vrijheid krijgen als ze de bijbehorende verantwoordelijkheid daarvoor kunnen nemen. Niet de juiste uitkomst, maar de juiste spanning krijgt daar voorrang, voor er überhaupt weer echt geleerd kan worden. Niet het protocol of de regels worden vanzelfsprekend gehanteerd, maar het goede gevoel en het gezonde verstand worden met elkaar ontwikkeld.

In mijn masterclass* en online traject* leer ik leraren vanuit een pedagogisch juiste basis te werken. Die strategieën zijn afgeleid van je eigen intuïtie. Die werkt vaak prima, maar is onbewust en ingegeven door veel verschillende ervaringen. Als je aan de grenzen van je mogelijkheden komt, is het van belang om een aanpak te hanteren waardoor je als leraar je eigen instrument blijft, maar niet in de valkuil trapt door problemen op te willen lossen.

Door je dilemma’s te delen met kinderen en patronen te voorspellen, ontstaat er bewustzijn waarbij de belangen van een ieder worden meegenomen.

Dat zorgt ervoor dat je (langer) in verbinding blijft en in je bijzinnen je intenties kunt communiceren. Dat geeft kinderen het gevoel dat ze erbij horen en de mogelijkheid om zelf juiste keuzes te maken. Daardoor worden kinderen gemotiveerder, neemt de spanning af en is er geen sprake van ongelijkheid op basis van afkomst of intelligentie. De pedagogische differentiatie zorgt ervoor dat je vrijheid toestaat op basis van verantwoordelijkheid. Dat gaat niet over kleur of cijfers. Daarmee verdwijnen in het hart van het onderwijs drie grote zorgen: demotivatie van de leerling, werkdruk van de leraar en kansenongelijkheid. En dat heeft een gunstige invloed op het lerarentekort en zal uitval van leerlingen en schaduwonderwijs sterkt verminderen.

De goede leraar

Na 30 jaar onderwijservaring heb ik opnieuw de vraag gesteld wat een goede leraar is en waarom. In mijn podcast ** ben ik van het ene verhaal in het ander gerold; van het ene inzicht naar het andere. Beeldende, indringende en metaforisch voorbeelden die stuk voor stuk vertellen waar het de kinderen om te doen is. Niets werd in cijfers ingedrukt, alles in anekdotes. Natuurlijk moet de leraar zijn vak verstaan, gepassioneerd zijn, beschikbaar, liefst humor hebben, enzovoort. Maar uit alle voorbeelden spreekt het meest dat de leraar zichzelf moet zijn, geen verlengstuk van een systeem.

Dat betekent dat de leraar binnen de gestelde kaders zich als autonome professional moet kunnen (door)ontwikkelen.

Het vakmanschap van de leraar bestaat niet uit het geven van instructies en het nakijken van (huis)werk. Er is geen leerling die zijn leraar later herinnert omdat het een goede didacticus was. Een goede leraar heeft in de kleinst mogelijke interventies kinderen gezien én uitgedaagd of gecorrigeerd. Tegelijk. En die intuïtie ontwikkelt zich niet in een gestreste afrekencultuur. Het is de verantwoordelijkheid van elke leraar om binnen de gestelde kaders te doen wat nodig is om alle kinderen met plezier in een optimale ontwikkeling te brengen. De resultaten zijn dan ook in orde. Van beleidsmakers wordt gevraagd om dat proces aan de onderwijsprofessionals te laten en steun te bieden bij de randvoorwaarden, zoals de meeste mensen dat van nature bij hun eigen kinderen gewend zijn om te doen.

De lange en de korte weg

Ik heb op Robben Island de gevangenis bezocht waar Mandela 27 jaar heeft gezeten. In zijn autobiografie beschrijft hij zijn ‘long walk to freedom’. Toen ik over het pad liep waar hij – en velen hebben die beelden nog op hun netvlies staan – vanuit de gevangenis de vrijheid inliep, zei een man tegen me: “dit is de short walk to freedom”. Er is een korte weg die we kunnen zien en een lange weg die we hebben te gaan. Samen werken we aan de lange weg, door onze bijdrage aan de korte weg. 

* Masterclass en online traject: ‘Pedagogisch Tact; weten wat je moet doen, als je niet weet wat je moet doen’ (https://academie.centrumpedagogischcontact.nl/online-traject-pedagogische-tact/)
** Podcast ‘Het mysterie van de goede leraar’ https://centrumpedagogischcontact.nl/podcast/ (ook te beluisteren op alle podcastkanalen: ITunes, Spotify, etc.)

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Cursus
Antipestcoördinator in het vo
Antipestcoördinator in het vo
Pestgedag signaleren, beleid in de praktijk en gespreksvoering
Medilex Onderwijs 
Gratis webinar
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Bekende experts delen hun kennis
Wij-leren.online Academie 
Webinar
Burgerschap: noodzaak of hype?
Burgerschap: noodzaak of hype?
In gesprek met Jan Bransen - gratis toegang
Wij-leren.nl Academie 
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!Pedagogische opdracht
Pedagogische opdracht basisschool - onderwijsvisies - mensbeeld.
Arja Kerpel
Tijd voor pedagogiek
Over de pedagogische paragraaf in onderwijs, opleiding en vorming.
Gert Biesta
Wereldgericht onderwijs -2-
Kind, school, wereld: een pleidooi van Gert Biesta voor wereldgericht onderwijs
Machiel Karels
Pedagogiek handelingswetenschap
Pedagogiek, een betrokken handelingswetenschap
Gert Biesta
Innerlijkheid en humaniteit pedagogiek
Pedagogiek, innerlijkheid en humaniteit
Gert Biesta
Volwassen in de wereld
Wat er op het spel staat: volwassen in de wereld willen zijn
Gert Biesta
Subjectificatie - ander curriculum
Subjectiverend onderwijs: Het curriculum op zijn kop
Gert Biesta
Veranderen door ruimte te bieden aan professionals
Anders veranderen door ruimte bieden aan professionals
Jos Cöp
Sociale ongelijkheid binnen het onderwijs
Sociale ongelijkheid binnen het onderwijs
Ilse Erich
Wat doen Daltonscholen anders?
Dat doen wij anders, want wij zijn een daltonschool…
Dolf Janson
Wereldgericht onderwijs -1-
Wereld-gericht onderwijs: vorming tot volwassenheid
Gert Biesta
Biesta reflectie
Reflecties bij Het prachtige risico van onderwijs van Gert Biesta
Harm Klifman
Ondernemende pedagogen
Ondernemende pedagogen gezocht!
Bert Kalkman
Subjectificatie
Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verdere verheldering
Gert Biesta
Commentaar curriculum.nu door Gert Biesta
Brief over de herziening van het curriculum
Gert Biesta
Nieuw boek over 10 jaar Agora-onderwijs
Nieuw boek over 10 jaar Agora-onderwijs
Rob Martens
Het prachtige risico van onderwijs
Het prachtige risico van onderwijs - Gert Biesta
Machiel Karels
3000 jaar denkers over onderwijs
3000 jaar denkers over onderwijs
Machiel Karels
Gevormd of vervormd?
Gevormd of vervormd? Een pleidooi voor ander onderwijs
Machiel Karels
Druk druk druk, slimmer organiseren in het onderwijs
Druk druk druk: Slimmer organiseren in het onderwijs
Myriam Lieskamp
Een school in transitie
Een school in transitie - samenhang tussen vorm en inhoud
Machiel Karels
Catharsia - Agora onderwijs in Roermond
Catharsia - een andere visie op onderwijs
Hartger Wassink
10 jaar Agora onderwijs
Agora onderwijs - een intrigerende benadering van leren
Machiel Karels
democratisch tekort advies Onderwijsraad mbt artikel 23
En niet andersom? - Over het democratisch tekort in het advies van de Onderwijsraad met betrekking tot artikel 23
Gert Biesta
Een visie op de som van effectieve instructies
Een visie op de som van effectieve instructies
Jan Bransen


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Hoe kicken we af van zinloze routines? Tjipcast 018
Hoe kicken we af van zinloze routines? Tjipcast 018
redactie
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
Omix Webtalks met Remco Claassen - Ikologie in het onderwijs
redactie
Onderwijskwaliteit in een video van één minuut uitgelegd
Onderwijskwaliteit in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
redactie
Hoe organiseer je als school kwalitatief goed onderwijs? Tjipcast 044
Hoe organiseer je als school kwalitatief goed onderwijs? Tjipcast 044
redactie
Hoe krijg je hoopgeleide mensen met een WW-uitkering voor de klas?
Hoe krijg je hoopgeleide mensen met een WW-uitkering voor de klas?
redactie
Wat doen scholen aan het oplossen van het lerarentekort?
Wat doen scholen aan het oplossen van het lerarentekort?
redactie
Hoeveel eigenaarschap kunnen professionals aan? Tjipcast 0012
Hoeveel eigenaarschap kunnen professionals aan? Tjipcast 0012
redactie
Is het tijd om ons onderwijs anders vorm te geven? Tjipcast 011
Is het tijd om ons onderwijs anders vorm te geven? Tjipcast 011
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



bildung
identiteit
onderwijskwaliteit
pedagogiek
persoonlijke ontwikkeling
verantwoordelijkheid
werkdruk

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest