Nieuw boek over 10 jaar Agora-onderwijs

Rob Martens

Hoogleraar onderwijswetenschappen bij Open Universiteit

In 2013 ontstond in Roermond een nieuw onderwijsconcept, Agora. We zijn nu 10 jaar verder, 10 jaar Agora in de praktijk. Inmiddels zijn er 30 Agorascholen opgericht of in oprichting en daarmee is het een van de snelstgroeiende onderwijsvernieuwingen in Nederland ooit.

Twee belangrijke geestelijk vaders ervan, de eigenzinnige onderwijskunstenaar Sjef Drummen (in eigen woorden: chef drammen) en de onvermoeibare schoolleider en netwerker Jan fasen, schreven (en bekostigden zelf) een nieuw boek erover. Het zijn twee boeken in één, een duoboek dus met twee voorkanten, en in feite zijn het nog meer boeken want door de twee boeken van Sjef en Jan heen zijn nog 13 bijdragen van wetenschappers verweven.

Omdat ik het voorwoord van het boek mocht schrijven vroeg Dick van der Wateren mij om er een stuk over te schrijven op dit onderwijsblog. U bent dus gewaarschuwd, objectief ben ik niet.

Wie niets van Agora weet, of alleen negatieve berichten kent over Agora maar er zelf nooit is geweest, bekijk eerst deze film van Jan Stap en lees dan verder. Klik hier.

Kunst

Meestal als een boek beschreven of besproken wordt dan wordt eerst de inhoud beschreven. Maar vreemd genoeg leent dit duoboek zich daar niet voor. Het zou hetzelfde zijn alsof je een schilderij van Marc Chagall beschrijft door weer te geven wat je erop denkt te zien: ‘Een man en een vrouw die een soort van door de lucht zweven’, ‘iets van een zeemeerminachtige verschijning die bloemen plukt’ of ‘ballerina die op een paard danst voor twee grote rode handen’. Een rationele analyse van zijn werk wees Chagall resoluut af, schilderen was voor hem een intuïtief proces, en zo moest je er dus ook over schrijven.

Natuurlijk ga ik U dadelijk iets meer vertellen over de inhoud, maar het eerste waar we het dus over moeten hebben is dat dit boek kunst is. Immers, Sjef Drummen is kunstschilder en grijpt steeds terug naar voorbeelden uit de kunst en de titel van het boekdeel van Jan is ‘Maak een kunstwerk van je leven’, dus de vergelijking met kunst ligt al direct voor de hand. Maar het is vooral ook hoe het uitziet en hoe het voelt. De vormgeving is door Debby Peeters gedaan, en de uiterlijke verschijningsvorm van het boek is ronduit verbluffend. En daarmee begint de vorm al meteen samen te vallen met de boodschap. Kunst is immers een vorm van spel, zo weten we al sinds Huizinga het beschreef, en ook heel sterk verbonden met intrinsieke motivatie. En intrinsieke motivatie op zijn beurt is diepgaand verbonden met nieuwsgierigheid, verbeelden en dus met leren, inzichten opdoen, groeien en begrijpen.

En daarmee, nog voordat we over de inhoud hebben gesproken, laat het eigenlijk al zien waar Agora voor staat. Een plek waar je voor je plezier bent. Een plek waar je je goed voelt, veilig, gezien en vrij. Niet afgerekend of weggecijferd. Waar dingen mooi zijn en waar het spannend is, waarin onverwachte dingen kunnen gebeuren juist omdat het tegelijkertijd veilig is en je er het gevoel hebt er uit vrije wil te zijn. Waar je wilt zijn. Net als bij kunst in een theater, bioscoop, spannend boek, Netflix serie of concert.

Sjef en Jan betogen, illustreren en leggen uit wat de kern van Agora is. De kern is niet de methode, of de zogeheten Challenges (ik ga niet uitleggen wat dat precies is, het is makkelijk op te zoeken), de kern is iets anders. De kern is een plek creëren waar je wilt zijn. Dat is wat hun boek letterlijk probeert te laten zien.

Het belang van intrinsieke motivatie

Ongeïnformeerde critici of critical friends

Er zijn mensen die beweren dat hierboven genoemde kwalitatieve verschil in motivatievormen, dat zo centraal staat in het basisidee onder Agora, er niet toe zou doen bij diepgaand leren. Eindeloos zijn dergelijke discussies, en tegenstanders van onderwijsvernieuwing, ook dus van Agora, hebben de afgelopen 10 jaar helaas niet geschuwd beledigend van leer te trekken. Barend van der Last schreef er een mooie bijdrage over op dit blogcollectief (Stop met schreeuwen en polariseren, het werkt niet — herblogd | Blogcollectief Onderzoek Onderwijs). Schelden, permanent de onderwijs-ondergang profeteren, ruziën en polariseren.

Vind je dat van der Last overdrijft? Lees de (wekelijkse of gelegenheids-) columns over onderwijs maar eens in bijvoorbeeld de Volkskrant. Een even vreugdeloze als eindeloze herhaling van zetten. Het komt meestal maar in twee smaken, verzuurd en eeuwig mopperend of van de jongere scribenten in een opmerkelijk agressieve en grofgebekte variant die mij als oude (nog) trouwe volkskrantlezer steeds weer afstoot. En met als teleurstellende gemeenschappelijke noemer: uiterst negatief over onderwijsvernieuwingen schrijven, zonder zelf ooit een keer bij eentje binnen te zijn gelopen.

Hoeveel prettiger is dan online journalistiek platform de Correspondent, waarin auteur Johannes Visser (tevens docent Nederlands) publiekelijk toegaf diepgaand van mening veranderd te zijn over onderwijsvernieuwing en het belang van vrij spel (ook hier). Hetzelfde platform waarvan eerder ook Rutger Bregman, na erover gelezen te hebben, de moeite nam zelf eens naar Roermond af te reizen, en zoals vrijwel iedereen die bij Wings Agora naar binnen liep en nieuwsgierig rondkeek, onder de indruk raakte. (En hier het interview in De Correspondent met ‘Chef Drammen’)

Alle beschuldigingen aan het adres van Agora werden de afgelopen 10 jaar gelogenstraft. Examenresultaten zouden kelderen, er zou geen leren plaatsvinden, basisvaardigheden zouden fnuiken, het zou eigenlijk gewoon finaal mislukken, vrijheid zou chaos worden en die paar leerlingen die dan toch hun diploma zouden halen, zouden de discipline missen om nog een vervolgopleiding te volgen. Niets kwam uit van die kritiek.

En ondertussen heeft Agora zich omringd met wetenschappers die constructief kritisch kijken naar wat er gebeurde. Zoals gezegd, een aantal van hun komt ook aan het woord in dit duoboek. Ook tref je verwijzingen naar filmpjes en bijvoorbeeld het commentaar van de oud-minister van onderwijs van Israël, Yuli Tamir. En, nog belangrijker dan dat, ondertussen zijn er al zo’n 30 Agora-scholen waar het opvallend goed gaat.

Vrijheid van onderwijs

Het heeft dus geen zin, doorgaan met die herhaling van zetten, een eindeloos herhaald je verdedigen tegen dingen die je helemaal niet gezegd hebt, een vreugdeloos spelen op de man. De geschiedenis van de onderwijsvernieuwing is immers al honderd jaar geplaveid met valse beschuldigingen en onophoudelijk geruzie. Ik schreef er eerder een bijdrage over op dit blog (Wat willen die onderwijshervormers nou toch? | Blogcollectief Onderzoek Onderwijs).

Dit boek vraagt van je om eens even de loopgraaf te verlaten. Je moet het boek daarom op de eerste plaats als een schilderij zien. Bijna onbevangen intuïtief dus. Je vindt het mooi of je vindt het niet mooi. Je begrijpt het of niet. En als je er niets in ziet, is dat helemaal prima. Blijf weg. Even goede vrienden. Net als in een bioscoop, als je de film niks vindt of niet begrijpt dan, ga je naar buiten, maar je gaat niet de andere toeschouwers zitten te vervelen. Dat is het enige dat van je gevraagd wordt. In Nederland hebben we immers vrijheid van onderwijs. Juist omdat discussies over onderwijs en het onderliggende mensbeeld of geloof bijna onoplosbaar zijn. Zo houden we het gezellig met elkaar.

Nog iets meer over de inhoud

Alle kunst is gelaagd, en geeft zelden panklaar het juiste antwoord. Je moet zelf je best doen, inleven en verbeelden. Maar vaak verwachten we wel panklare oplossingen uit boeken over onderwijs. Een standaardreceptje of een stappenplan, helder en duidelijk en evidence based. Ook al kan onderwijsonderzoek dat eigenlijk nooit bieden, zo betoogde Jeroen van Merriënboer in zijn indrukwekkende afscheidscollege aan de Universiteit Maastricht. Die panklare oplossingen biedt dit boek dan ook niet. Het is, zoals gezegd, eerder gelaagd en zet vooral je verbeelding aan het werk. Het probeert een Wow effect te bereiken. ‘Chef Drammen’ maakt onvermoeibaar duidelijk waar voor hem de kern van Agora ligt en waarom het een noodzakelijke reactie is op het traditionele onderwijs. Detoxificatie noemt Sjef dat.

Het andere deel van het boek, geschreven door Jan Fasen, is milder van toon. Op het eerste gezicht althans. Jan schrijft vanuit het perspectief van een schoolleider. Sommige stukken lezen bijna als een openhartig dagboek. Inclusief de vele twijfels en onvermijdelijke teleurstellingen. Hoe creëer je de omstandigheden waardoor de nieuwe praktijk vanuit vrijheid, enthousiasme en vrije wil ontstaat in de school? De juiste leer- en werkcultuur? Hoe combineer je programma (inhoud) en processen (organisatie)? Uitmondend in de ‘30 tegels van Agora’.

Het is één boek, maar wel van een lawaai- èn van een praktijkmaker, zo schrijft Jan (die voordat hij leraar werd jarenlang had gewerkt als verpleegkundige). Die tegenstelling werkt wonderlijk goed.

Tussen de stukken van Jan en Sjef door zien we stukken van onderwijswetenschappers zoals hoogleraar Monique Volman die schrijft ‘(…) Vanaf de puberteit krijgt alles wat met school te maken heeft de ‘kiss of death’. (…) Gelukkig zijn er ook altijd mensen gebleven die zich daar niet bij neerleggen.’ Hoogleraar Joseph Kessels schrijft hoe de agoraschool een aantrekkelijke werkplek voor leraren kan zijn omdat ze tot werktevredenheid en werkgeluk leidt. En hoogleraar Jos Claessen, aan wie het boek is opgedragen omdat hij vanaf het begin erbij betrokken was als critical friend, bekijkt het vanuit het perspectief van loopbaan-oriëntatie.

De gelaagdheid van het duoboek blijkt ook uit de manier waarop onderwerpen aan bod komen. Het lijkt op het eerste gezicht misschien wat chaotisch, als een schilderij van Chagall. Persoonlijke ontboezemingen en dan weer bijvoorbeeld een nauwkeurige en zakelijke beschrijving van de Agoriaanse dagindeling of van de acht pijlers van ontwikkelingsgericht onderwijs. Uitleg over de community die Agora is en over de rol van de docent, ook wel genoemd Agoriaans meester, beschreven als die van een sherpa of vuurmeester. Die schijnbare, vriendelijke chaos is allemaal opzet, want bovenal willen de auteurs dat je zelf gaat nadenken.

De kernvraag is simpel

Het is al met al een lijvig, complex, intuïtief, gelaagd en uitzonderlijk kleurrijk boek. Maar at the end is het ook weer heel duidelijk. Agora, zo maakt dit openhartige en soms compromisloze boek glashelder, draait om deze vraag: waar denk je dat je kind beter leert, op een plek waar het mag zijn of op een plek waar het eigenlijk niet wil zijn?

Lezen

• Fasen, J. & Drummen, S. (2023). Maak een kunstwerk van je leven.
• Drummen, S. & Fasen, J. (2023). Je mag geen eisen stellen aan leerlingen. 10 jaar Agora in praktijk. Sjef Drummen & JaSan BV.