Hulp bij fonologische problemen; Intro en overzicht
Geplaatst op 14 juni 2021
Fonologische incompetentie, het niet kunnen ‘spelen’ met klanken, is in het primair onderwijs een belangrijke oorzaak van bemoeilijkt voorbereidend en aanvankelijk (technisch) lezen en schrijven/spellen. ‘Altijd staat de relatie tussen fonologische verwerking en (leren) lezen en spellen vast’ (van der Leij). Kinderen met zwakke klankvaardigheden hebben speciale didactische hulp nodig, toegespitst op senso-motorische leerhandelingen en aansluitend bij context en emotie, ter ondersteuning van het minder sterke auditief-talige functioneren.
In 11 artikelen zijn de volgende onderwerpen behandeld:
- Deel 1: Relatie tussen fonologische vaardigheden en lezen/schrijven/dictee/spelling.
- Deel 2: Hoe functioneren kinderen met fonologische zwakte auditief en communicatief in de klas. Inschakeling logopedie, fysiotherapie en speciaal klasmanagement.
- Deel 3: Orthodidactische uitgangspunten van de speciale hulp bij fonologische problemen.
- Deel 4: Speciale hulp bij de klankinslijping.
- Deel 5: Speciale hulp bij de ontwikkeling van de luistervaardigheid.
- Deel 6: Speciale hulp bij de ontwikkeling van de spreekvaardigheid en bij de ontwikkeling van woordenschat en taalbegrip.
- Deel 7: Speciale hulp bij de aanpak van de auditieve voorwaarden, groep 1-2-3.
- Deel 8: Speciale hulp bij het voorbereidend lezen/schrijven/spellen in de voorschoolse periode.
- Deel 9: Speciale hulp bij het aanvankelijk technisch en begrijpend lezen in groep 3-4.
- Deel 10: Speciale hulp bij het aanvankelijk schrijven/spellen/dictee in groep 3-4.
- Deel 11: Speciale hulp na het primair onderwijs.
Samenvattend
Er komt heel wat kijken in het lees- en spellingsonderwijs als fonologische zwakte een sta-in-de-weg is. En het vraagt heel wat onderwijsinvesteringen om kinderen met dit probleem goed te kunnen bijstaan. Het voorbereidend lezen en schrijven komt bij deze kinderen niet vanzelf of terloops aanwaaien, je kunt ze in groep 3 niet zomaar en meteen in het diepe gooien. Juiste en gedegen voorbereiding is cruciaal en ontzettend nodig, zo vroeg mogelijk en liefst ver voordat de schoolplaatsing aan de orde is.
Het klopt niet dat kinderen in Nederland pas naar school kunnen als de gevoelige taalperiode al voorbij is. In België bijvoorbeeld begint het systematische, doelgerichte en planmatige werken, zo kenmerkend voor onderwijs, al met 2 1/2 jaar, niet verplicht, maar wel massaal omarmd. De eerste kleutergroep is daar specifiek ingericht voor peuters, de tweede en derde kleutergroep lopen synchroon met resp. groep 1 en groep 2 van het Nederlandse onderwijssysteem. In de peutergroep is standaard klasse-assistentie aanwezig, de klassen in het Belgische onderwijs zijn sowieso een stuk kleiner dan in Nederland.
Het expliciet gebruiken van de strategieën van senso-motoriek, taalbegrip, context, kennis van de wereld en eigen ervaring/emotie/voorkeur, moet consequent doorgezet kunnen worden, ook in de hogere groepen of in het vervolgonderwijs, zolang iemand het nodig heeft.
Snelheid en tijdsmeting zouden voor kinderen met fonologische zwakte in de lessen en toetsen niet aan de orde moeten zijn.
De competitie- en prestatiegeest zou uit het onderwijs moeten verdwijnen, hier ligt vooral een taak voor de overheid. Het zou heel gewoon moeten zijn dat er praktisch gerichte ‘doe lezers’ en taal gerichte ‘denk lezers’ zijn en dat je voor het tijdkostende inzetten van motoriek en sensoriek in lezen en spelling niet het gevoel hoeft te hebben, dat je het fout doet, als het langzamer gaat.
Uitgaande van de visie van meervoudige intelligentie (Nieuwsbegrip, Kagan e.a.), kunnen sterke kanten benut worden om de zwakkere ontwikkelingsgebieden te ondersteunen en te versterken, op een multi-sensoriële en holistische wijze. Wat lezen en spelling betreft zijn kinderen met fonologische problemen zwakker in het verbaal-linguïstische domein, maar dat kan gecompenseerd worden met sterkere visueel-ruimtelijke, lichamelijk-kinesthetische en nog andere ontwikkelingsgebieden. Een ontwikkelingspsycholoog kan dit haarfijn individueel analyseren en daarmee passende aanpak aanreiken voor onderwijs en therapie.
Kinderen met fonologische zwakte vallen makkelijk buiten de boot, daarom deze handreiking voor het basisonderwijs, als ondersteuning niet meteen voorhanden is en preventie nog zin heeft. Plaatsing in het SO is dikwijls niet mogelijk vanwege ‘niet ernstig genoeg’, tenzij de fonologische problematiek ingebed is in een zware taalbrede TOS (taalontwikkelingstoornis). En in het BO is te weinig tijd en mankracht om deze kinderen tegemoet te komen met de noodzakelijke specifieke kennis en instructie-intensiteit.
Er is echt een gigantische omslag nodig in het reguliere basisonderwijs: minder werkdruk, meer handen in en buiten de klas, meer specialisten en therapeuten binnen de schoolmuren, een lagere ‘slagboom’ voor aanname in het SBO en SO, meer mogelijkheden tot (bij)scholing van de onderwijsmensen en vooral kleinere groepen. En wat te denken van vermeerdering van het aantal leerjaren, waar facultatief gebruik van kan worden gemaakt? Groep 0 voor kinderen vanaf 2,5 tot 4 jaar en groep 9 voor kinderen die extra tijd nodig hebben om de basisschoolleerstof te doorlopen? De stress moet eruit!
Aanbevolen methoden, hulpprogramma’s, leermaterialen
-
Auditieve voorwaarden programma’s/methodieken:
Auditieve training, Curriculum schoolrijpheid, deel 2a. T. in den Kleef. Malmberg.
Bereslim. Computergestuurd taal klank letter programma, vanaf 3 jaar. lexima.nl.
Bouw! (2015). Zijlstra. Computergestuurd lees interventieprogramma, voor groep 2 t/m 4. lexima.nl.
Fonemisch bewustzijn, werkmap. Aan de slag met klanken en letters in groep 1 en 2. M. Förrer, S. Huijbregts, M. de Wit. CPS.
Kaatje klank. Programma ter bevordering van luistervaardigheden, klankbewustzijn, spreekvaardigheden. kaatjeklank.be.
Logo Art, logopedieprogramma o.a. voor de auditieve voorwaarden. logo-art.com.
Wat zeg je, wat zie je. M. van Wijk. Methodiek beginnende geletterdheid. Uitgeverij Bubbeldebub.
Werkbladen auditieve voorwaarden: kleutergroep.nl, pinterest.com, klascement.com, taal-oefenen.nl. -
Baby speel boeken:
Hey Baby. L. v. Bouchout, M. Melotte, E. Mouton. Deel 1: kalender met speeltips tot 1 jaar. Deel 2: boek met speeltips tot 3 jaar. -
Beeldwoordenboeken/gebarenwoordenboeken:
Beeldwoordenboek. (2009). D. Faber, T. Roorda. Noordhoff.
Beeldwoordenboek Nederlands Van Dale. (2015). H. de Groot. Uitgeverij Van Dale.
Gebarenwoordenboek voor kinderen deel 1 en 2. A. Stuifbergen. Nederlands gebarencentrum.
Improviseren kun je leren. H. Hofman. ThiemeMeulenhoff. -
Informatieve boeken/websites voor de jeugd:
Series: de Kijkdoos, Juniorinformatie, Mini informatie, Zoom!, Dieren/geografie in beeld. arsscribendi.nl.
Serie Wist je dat. Zwijsen.
wikikids.nl.
makkelijklezenplein.nl. -
Internet oefen sites voor technisch en begrijpend lezen en woordenschat:
snappet.org.
basgaatdigitaal.nl.
begrijpend-lezen-oefenen.nl en taal-oefenen.nl (van Junior Einstein, taal- en kennisvakken vanaf groep 1, lezen en taal vanaf groep 2-3).
leestrainer.nl.
woordkasteel.com. -
Klankgebaren:
Lezen moet je doen. lezenmoetjedoen.nl.
De klankgebaren van het dyspraxie programma, logotherapeutisch programma. S. van der Meulen.
De klankgebaren van J. Schraven. methodiek zoleerjekinderenlezenenspellen.nl.
Spreekbeeld. spreekbeeld.nl.
You tube: zoekterm klankgebaren. -
Kleuterscreening:
Cito.nl./voorschoolse educatie en primair onderwijs.
Masterplan dyslexie. Signaleringslijst voor kleuters 2.0. Protocol preventie van leesproblemen, groep 1-2. (2017). Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl. -
Leesmethoden:
Actief leren lezen, voor technisch lezen, begrijpend lezen, spelling en woordenschat, groep 3. Kluitman Educatief B.V.
Lijn 3, taal- en leesmethode voor groep 3. Malmberg.
Leeslijn/Leesweg. derolfgroep.nl. De werkboekjes zijn nog steeds verkrijgbaar.
Nieuwsbegrip, begrijpend lezen. nieuwsbegrip.nl en nieuwsbegripxl.nl.
Veilig leren lezen, Kim versie. Zwijsen. -
Letterboeken:
Kijk mijn letter. (2009). A. Keuper, I. Schubert. Noordhoff.
Het grote letterboek van A tot Z. (2005). B. van Ede, P. van Loon, C. Fialkowski. Zwijsen. -
Logopedisten in Nederland:
logopedie.nl, nvlf.nl. -
Onderwijs voor kinderen en jongeren met een auditieve en/of communicatieve beperking, cluster 2:
simea.nl. -
Ontwikkelingsmaterialen voor auditieve vaardigheden, groep 1-2-3-4:
derolfgroep.nl.
heutink.nl.
k2-publisher.nl.
reinders-oisterwijk.nl. -
Peuter- en kleuterwoordenboeken:
Voel- en doeboeken.
Zoekboeken met woorden en plaatjes. (o.a. Richard Scarry, Ole Könnecke).
Kijk woordenboeken en aanwijs woordenboeken.
Mijn eerste Van Dale voorleeswoordenboek.
Mijn tweede Van Dale voorleeswoordenboek.
Peutertijdschrift Pippo, pippo.nl. -
Pica uitgeverij.
Whisperphone.
Spraak taal kids. Sova hulpwerkboeken voor verschillende leeftijden. J. Isarin. Kentalis Pica. -
Picto’s en mindmaps:
sclera.be.
leer-actief.nl.
google op: stokmannetjes of stickmen. -
Remediërende methodieken:
Connect, klanken en letters, woordherkenning en vloeiend lezen, aanvullend interventieprogramma vanaf groep 3 en 4. A. Smits, W. Jongejan, H. Wentink. Uitgeverij de Inktvis.
Ralfi, leesmethodiek. ralfilezen.nl.
Taal in blokjes, fonologische en leerpsychologische methode, geïntegreerd lees- en spellingsprogramma. T. Boumans. taalinblokjes.nl.
Zuid Vallei, Remediërende materialen. Mappen lees interventie programma. Map remediërend spellen. zuid-vallei.nl. -
Spelling, aanvullende oefen materialen:
spelling.bloon-methode.nl.
Stenvert werkboek. ThiemeMeulenhoff.
Strategiekaarten en stappenkaarten spelling. meesterharrie.nl.
Z-spelling groep 3-4. ThiemeMeulenhoff. -
Voorleesboeken over spraaktaal problemen:
Pasghetti. S. Vettiger.
Praten doe je zo zegt Bo. F. van den Berg.
Lotte en de beer. M. Delfos. -
Woordenschatprogramma’s digitaal:
Schatkist woordenschat. Zwijsen.
Woordenschat in beeld. Zwijsen.
Mijn woordjes. ambrasoft.nl.
Woordenschat module van snappet.org. -
Woordenschatmethodieken:
Logo 3000. logo3000.nl.
Met woorden in de weer, praktijkboek voor het basisonderwijs. (2009). D. van den Nulft, M. Verhallen. Uitgeverij Coutinho.
Met woorden in de weer. Rezulto.nl/praktijkmateriaal.
In de elf artikelen zijn onderstaande bronnen geraadpleegd.
Achtergrond literatuur
- Beers M. (2003). Klankproductieproblemen: een fonologische benadering. Stem- spraak- en taalpathologie.
- Bos van den K., A. Ruijssenaars, H. Lutje Spelberg. (2008). De diagnose van dyslexie en de ontwikkeling van woorden lezen. Tijdschrift voor orthopedagogiek.
- Buijks J. (2020). Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen. wij-leren.nl.
- Druenen van M., N. van der Windt, F. Scheltinga, C. Teunissen. (2017). Van een protocol leesproblemen en dyslexie voor groep 1 en 2 naar een protocol preventie van leesproblemen 1-2, preventief ingrijpen beter dan achteraf repareren. Tijdschrift Taal, jg. 8, nr. 12. SLO.
- Glas J., R. Oosterveld, A. Wichgers. (2020). Letters met kleuters, niet leren maar spelen. Praxis Bulletin.
- Janson D. De boekenserie o.a. ‘Op zoek naar letters’, ‘Op zoek naar klanken en letters’, ‘Op zoek naar de betekenissen via letters en klanken’. Artikel ‘Mythes rond de spellingsdidactiek’. janson.academy.nl en taallab.nl.
- Karels M. (2019). Op zoek naar letters, de andere spelling- en grammaticadidactiek (boekbespreking van D. Janson). wij-leren.nl.
- Karels M. (2020). Zo ontdek ik het lezen!. wij-leren.nl.
- Kagan, S., Kagan, M. (2009). Meervoudige intelligentie: het complete MI boek. Bazalt.
- Leij van der A. (2003). Leesproblemen en dyslexie, beschrijving, verklaring, aanpak. Lemniscaat Rotterdam.
- Luc Koning. pravoo.com en redzaamheidslezen.nl.
- Masterplan dyslexie. Leesproblemen en dyslexie in het basisonderwijs. Handreiking voor aankomende leerkrachten. (2019). M. van Druenen, M. Gijsel, F. Scheltinga, L. Verhoeven. Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl.
- Masterplan dyslexie. Protocol leesproblemen en dyslexie groep 1 en 2. (2016). H. Wentink, L. Verhoeven, M. van Druenen. Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl.
- Masterplan dyslexie. Protocol leesproblemen en dyslexie groep 3 en Protocol leesproblemen en dyslexie groep 4. (2016). M. Gijsel, F. Scheltinga, M. van Druenen, L. Verhoeven. Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl.
- Masterplan dyslexie. Protocol Leesproblemen en Dyslexie voor het SBO. (2011). F. Scheltinga, M. van Druenen, M. Gijsel, L. Verhoeven. Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl.
- Masterplan dyslexie. Protocol preventie van leesproblemen groep 1 en 2. (2019). M. van Druenen, F. Scheltinga, H. Wentink, L. Verhoeven. Expertisecentrum Nederlands, dyslexiecentraal.nl.
- Mortel van de K. (2010). Begrijpend lezen is kwestie van denken. Didaktief.
- Nieuwsbegrip algemene handleiding (2018) en Nieuwsbegrip XL (2011). CED-groep.
- Poulisse N., W. Goossens. (2010). Het werkgeheugen en schoolse vaardigheden. VHZ.
- Prins J. (2017). Taal leer je met je lijf. HJK.
- Ruijssenaars A. (2001). Leerproblemen en leerstoornissen, remedial teaching en behandeling. Lemniscaat.
- Scheltinga F. (2017). Als lezen niet vanzelf gaat. Stichting Lezen.
- Schmeier M. (2015). Pictoverhalen: op weg naar leessucces. wij-leren.nl.
- Schraven J., A. Bosman. (2007). Zo leer je kinderen lezen en spellen in groep 3, tips voor de praktijk. Doen, Toon Speziaal.
- Smits A., (T. Braams). (2000). Risicokleuters helpen lezen en spellen. (Voorschotbenadering). Tijdschrift voor remedial teaching.
- Verbeek N., H. Wentink. (2010). Ernstige spraaktaalmoeilijkheden en leesproblemen/dyslexie. VHZ.
- Vernooy K. (2007). Effectief leesonderwijs nader bekeken. Technisch lezen, woordenschat en leesstrategieën, in samenhang. Paper. Projectbureau Kwaliteit.
- Wentink H., S. Hoogenboom, A. Cox. (2009). Leesonderwijs en leesbegeleiding voor leerlingen met ernstige spraak- en/of taalmoeilijkheden, katern cluster 2. Masterplan dyslexie, dyslexiecentraal.nl.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Gerelateerd
Wij-leren.online Academie
De Schoolschrijver
Wij-leren.nl Academie
Medilex Onderwijs
