Aandacht voor letterkennis en lettervloeiendheid in groep 4

Corine Treffers

Onderwijskundige | Onderwijsondersteuner | Redactielid bij wij-leren.nl

Geplaatst op 17 mei 2024

De eerste week na de zomervakantie. Je hebt nieuwe energie opgedaan en je hebt zin om weer te gaan beginnen. Maar na de eerste schooldag is de moed je in de schoenen gezakt. Het lezen gaat erg moeizaam en het lijkt zelfs wel alsof een deel van je groep-4-leerlingen de letters amper meer kennen! Hoe komt dit? Wat kun je doen om de letterkennis en lettervloeiendheid op te frissen?

Wat zijn letterkennis en lettervloeiendheid?

Letterkennis is het hebben van kennis van letters en de bijbehorende klanken. Hierbij kunnen leerlingen letters herkennen, benoemen en deze verbinden met de bijbehorende klanken. Het gaat hier dus om de klanktekenkoppeling, de verbindingen die gelegd worden tussen de vorm van een letter en de klank ervan (Geudens & More, 2019). Dit wordt soms ook wel letterlezen genoemd. Aan het eind van groep 3 moeten kinderen alle klank-tekenkoppelingen volledig beheersen (Aravena, 2023). De meeste kinderen, ook zwakke lezers en spellers, halen dit doel door een voldoende te behalen op het letterdictee. Met dit letterdictee wordt getoetst hoe makkelijk kinderen letters herkennen, kunnen benoemen of schrijven. De mate waarin deze processen geautomatiseerd zijn, wordt niet getoetst, terwijl er steeds meer bewijs is dat met name het automatiseren doorslaggevend is voor vloeiend lezen (Frage González et al., 2017). De term voor deze automatisering wordt ook wel lettervloeiendheid genoemd (Aravena, 2023). In het leesonderwijs moet het daarom niet alleen draaien om letterkennis ofwel letterlezen, maar ook om lettervloeiendheid.

Waarom aandacht schenken aan letterkennis en lettervloeiendheid in groep 4?

Aan het begin van groep 4 is het belangrijk om extra aandacht te schenken aan het opfrissen van letterkennis en het ontwikkelen van lettervloeiendheid. Hiervoor zijn verschillende redenen:

Zomerverlies: Tijdens de zomervakantie lezen veel leerlingen (veel) minder of zelfs helemaal niet, wat kan leiden tot het verlies van sommige vaardigheden, waaronder letterkennis en lettervloeiendheid.
Consolideren van eerdere kennis: Groep 4 markeert een nieuw schooljaar, en het is belangrijk om eerdere kennis te consolideren en te versterken. Door de aandacht te richten op de letterkennis en lettervloeiendheid, dat fundamentele vaardigheden zijn in het beginnende leesproces, leg je een stevige basis voor de verdere leesontwikkeling.
Opbouwen van vertrouwen: Voor sommige leerlingen kan de overgang naar een nieuw schooljaar spannend zijn. Het herhalen van vertrouwde concepten, zoals letters, kan bijdragen aan het opbouwen van vertrouwen. Het geeft leerlingen een gevoel van competentie en succes, wat hun motivatie en betrokkenheid bij het leren kan vergroten.
Differentiatie: Aan het begin van het schooljaar is het als leerkracht belangrijk om de behoeften van je leerlingen in kaart te brengen en je instructie daarop aan te passen. Door aandacht te besteden aan letterkennis en lettervloeiendheid, kan je differentiëren en extra ondersteuning bieden aan de leerlingen die het nodig hebben, terwijl je ook uitdagingen kan bieden aan de kinderen die dat nodig hebben.
Voorbereiding op verdere leesontwikkeling: Leerlingen frissen hun kennis op over welke klank bij welke letter hoort. Deze kennis vormt de basis voor het decoderen van geschreven woorden. Het proces van lettervloeiendheid vormt de overgang naar het lezen van (eenvoudige) woorden en uiteindelijk het begrijpen van geschreven teksten.

Hoe kan je aandacht schenken aan letterkennis en lettervloeiendheid aan het begin van groep 4?

Hieronder volgen een aantal algemene tips om aandacht te schenken aan de herhaling van de letters van het alfabet en de andere klanken en het ontwikkelen van lettervloeiendheid:

Materialen: gebruik korte oefeningen, spelletjes of leesactiviteiten waarbij leerlingen de letters herkennen, uitspreken, lezen en schrijven. Dit kunnen ook bordspellen, kaartspellen of digitale educatieve spellen zijn.
Woordenschatopbouw: Bouw de woordenschat uit door nieuwe woorden te introduceren die de bekende letters bevatten. Gebruik beeldmateriaal en contextuele aanwijzingen om het begrip te vergroten.
Differentiatie: Differentieer de leeractiviteiten op basis van het niveau van elke leerling. Sommige kinderen hebben mogelijk meer herhaling nodig, terwijl anderen misschien meer uitdaging nodig hebben.
Korte dagelijkse oefeningen: zorg ervoor dat de oefeningen niet te lang zijn. Consistentie is hierbij belangrijk om het vertrouwen en de vaardigheden van de leerlingen op te bouwen.
Leesgroepjes: organiseer leesgroepjes waarin leerlingen samenwerken om teksten met de gekozen letters te lezen.
Beloningen en erkenning: moedig je leerlingen aan door beloningen en erkenning te geven voor hun inzet en vooruitgang. Dit kan het zelfvertrouwen vergroten en een positieve leesomgeving bevorderen.
Ouderbetrokkenheid: betrek ouders bij het stimuleren van de letterkennis en lettervloeiendheid. Geef suggesties voor activiteiten die ouders met hun kinderen kunnen doen om deze elementen te versterken.

Voorbeelden van oefeningen

Het is belangrijk om oefeningen te kiezen die interactief en leuk zijn en de betrokkenheid van je leerlingen vergroten. Hieronder volgt een aantal voorbeelden:

Letterzoektocht: Maak een lijst met (een aantal) letters van het alfabet en verstop afbeeldingen of kaartjes van woorden die met die letters beginnen in de klas. Laat de leerlingen in groepjes zoeken naar de bijpassende letters en woorden.
Letterbingo: Maak bingokaarten met de letters van het alfabet. Zeg hardop woorden die beginnen met een van de letters, en laat de leerlingen de bijbehorende letter op hun bingokaart markeren.
Lettermemory: Maak kaartjes met dubbele exemplaren van de letters van het alfabet. Leg de kaartjes met de letters naar beneden op tafel en laat de leerlingen proberen om paren van overeenkomende letters te vinden door ze om te draaien.
Letterpuzzels: Maak letterpuzzels waarbij de leerlingen afbeeldingen moeten matchen met de juiste beginletter. Knip de puzzelstukjes uit en laat de leerlingen ze samenvoegen.
Letterkwartet: Maak kaartjes met sets van vier woorden die beginnen met dezelfde letter. Laat de leerlingen proberen kwartetten te vormen door kaartjes te verzamelen die met elkaar overeenkomen.
Lettermagneetbord: Geef elke leerling een magnetisch bord en lettermagneten. Laat ze woorden vormen met de geleerde letters en deze presenteren aan de klas.
Letterdobbelsteen: Maak een dobbelsteen met de letters van het alfabet. Laat de leerlingen gooien en een woord bedenken dat begint met de letter waarop ze zijn uitgekomen.
Letterpuzzelboekje: Maak een boekje met eenvoudige woordpuzzels waarin leerlingen de ontbrekende letters moeten invullen om woorden te completeren.
Letterwandeling: Organiseer een letterwandeling buiten de klas. Plak kaartjes met letters op verschillende plekken en laat de leerlingen woorden vinden die met die letters beginnen.
Letterkleurplaten: Geef de leerlingen kleurplaten waarop afbeeldingen staan die beginnen met de basisletters. Ze kunnen de letters kleuren terwijl ze naar de bijbehorende afbeeldingen kijken.

Ook de volgende artikelen geven verschillende werkvormen voor het automatiseren van letters en het vergroten van de letterkennis:

Hoe lang moet je aandacht schenken aan de letterkennis en lettervloeiendheid aan het begin van groep 4?

Er is geen strikte regel voor het aantal weken dat moet worden besteed aan deze aandacht voor het opfrissen van de letters. Dit kan sterk variëren en is afhankelijk van verschillende factoren, zoals de onderwijsbehoeften van de leerlingen, de frequentie van de lessen, de gebruikte leermiddelen en de algehele onderwijsaanpak van de school.

Een richtlijn zou kunnen zijn om na twee/drie weken van groep 4 de voortgang van de leerlingen te evalueren om te bepalen of het passend is om door te gaan naar nieuwe lees- en taalactiviteiten. Het belangrijkste is om flexibel te zijn en de aanpak aan te passen aan de behoeften van de klas.

Het is hierbij belangrijk om te beseffen dat er niet alleen aandacht voor letterkennis en lettervloeiendheid aan het begin van het jaar moet zijn, maar gedurende het hele schooljaar. Je hoeft er dan niet zoveel aandacht aan te geven als aan het begin van het schooljaar, maar blijf er regelmatig (1 of 2 keer in de week) aandacht aan geven door bijvoorbeeld een korte oefening tussendoor.

Conclusie

Het investeren in de letterkennis en lettervloeiendheid aan het begin van groep 4 legt niet alleen de basis voor de verdere leesvaardigheden, maar bevordert ook een positieve start van het schooljaar, waarin leerlingen worden aangemoedigd om hun leespotentieel te verkennen en te ontwikkelen. Wie wil dit nou niet voor zijn/haar leerlingen?

Lees ook het vervolgartikel Werken aan een doorgaande leeslijn van groep 3 naar groep 4, waarin het gaat over herhaalweken aan het begin van groep 4 met een ruimere bandbreedte in leesleerstof dan alleen de herhaling van (de automatisering van) de aangeboden letters in groep 3.

Bronnen

Geudens, A., & More, T. (2019). Sterke klanktekenkoppelingen, veel meer dan letters! 31ste HSN-Conferentie [Congres] (pp. 4-7).
Aravena, S. (2023, 20 maart). Krachtig letters leren: focus op vlot, vloeiend en veel. RID Taal Rekenen. Geraadpleegd op 17 mei 2024, van https://www.rid.nl/kennis/onderwijs-letters-leren-focus-op-vroeg-vloeiend-en-veel
Fraga González, G., Zaric, G., Tijms, J., Bonte, M., & Van der Molen, M.W. (2017). Contributions of letter-speech sound learning and visual print tuning to reading improvement: evidence from brain potential and dyslexia training studies. Brain sciences, 7(1), 10.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!