Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 1 - Taalproblemen
Geplaatst op 22 oktober 2020
Duik mee in de rekenles met kale sommen in groep 3-4. Taalzwakke kinderen die niet vanzelf de taaldenkstap maken van concreet naar formeel rekenen profiteren onvoldoende van het voorbereidend rekenonderwijs en de klassikale instructie. Deze kinderen zitten in het BO en SBO (spraaktaalproblemen) en in het SO cluster 2 (taalontwikkelingsstoornissen). Ze hebben speciale taalondersteuning nodig bij het beredeneren, verwoorden, uitrekenen en automatiseren van de hoofdbewerkingen, onontbeerlijk voor het vervolg van het rekenonderwijs.
Dit artikel omvat vijf delen.
- Deel 1. Taalproblemen bij sommen maken.
- Deel 2. Reguliere basisdidactiek. Speciale taalhulp in de klas. De materiële leerfase.
- Deel 3. Vervolg speciale taalhulp in de klas.
- Deel 4. Speciale taalhulp in RT en logopedie, als de hulp in de klas ontoereikend of niet haalbaar is.
- Deel 5. Hulp bij stress en faalangst. Overwegingen en dilemma’s.
Deel 1. Taalproblemen bij sommen maken
‘Je hebt woorden nodig om over getallen en hun betekenis te kunnen communiceren’, stelt Janson. Veel publicaties wijzen uit dat er een sterke relatie bestaat tussen rekenen en taal (Buijs, van Eerde, Janson, Kleemans, Ruijssenaars, Wauters). ‘
Rekenen is veel taliger dan we denken.
Er is een sterker verband tussen het automatiseren van het rekenen en de verbale intelligentie, dan tussen rekenen en de performale intelligentie’ (Buijs).
Rekenproblemen hebben dikwijls een onderliggend taalprobleem. Dit geldt niet alleen voor de zichtbaar taalgerelateerde rekenonderdelen, zoals het begrijpen van rekeninstructies en -opdrachten, het aanleren van rekentaalbegrippen en getallen of het ontrafelen van redactiesommen. Ook het sec uitrekenen en automatiseren van de formele sommen kan niet zonder taal: bij een kale som moet je wel degelijk taalvermogen hebben om je de werkelijkheid van een som te kunnen voorstellen, het inzicht te ontwikkelen in wat de bedoeling is en uitrekenprocedures te kunnen hanteren.
Kinderen met spraaktaalproblemen kunnen dit soort sommen, ondanks (klassikale) instructie, dikwijls niet zelfstandig uitgerekend krijgen. Ze zien alleen betekenisloze cijferrijtjes, die ze moeten maken met ‘fragmentarische kennis en gebrekkige procedures [..] min of meer geforceerd op een formeel niveau’ (Protocol erwd), en geen weg wetend hoe te handelen én te denken én dat hele denkproces in woorden te vatten én hoe zichzelf met innerlijke taal aan te sturen.
Mogelijk zijn deze kinderen te vroeg en te snel met formele sommen aan de slag gemoeten, terwijl ze daar op grond van hun taalvaardigheden nog niet aan toe zijn. Taalproblemen bij het uitrekenen van kale sommen komen veelal pas in zicht als de sommenrijtjes aan de orde komen, ook al hebben deze kinderen in groep 1-2 signalen afgegeven, dat er geen sterke taalreken basis is.
Vroegtijdige signalering van rekenproblemen kan heel wat duidelijkheid verschaffen, maar de relatie tussen het talig functioneren in het voorbereidend rekenen van de kleuterperiode en in het formele rekenen daarna, is niet altijd rechtlijnig en duidelijk voorspelbaar.
Kinderen met een gemiddelde intelligentie maar met een taalzwakte, vallen pas echt door de ‘rekenmand’ bij het onzichtbare taaldenken in het uitrekenen van formele sommen.
En juist dat onzichtbare talige chronologische uitrekenproces blijft nogal eens onder de radar: sommen maken is veelal een stille inwendige gebeurtenis. Het is de fase in het beredeneren van een som waarbij afgevraagd wordt: wat moet je doen, hoe ga je het doen, welk plan maak je, welke berekening ga je maken. Dit stille taaldenken wordt in deze bijdrage boven water gehaald, geanalyseerd en geoperationaliseerd in voor taalzwakke kinderen ‘behapbare’ leerstrategieën, hardop en actief, vanuit de visie dat rekenen een interactief, communicatief, contextueel, handelend en procedureel gebeuren is.
Ter illustratie hieronder de taaldenk stappen van de som 8+6, en vervolgens een beschrijving van de complexe taalvaardigheden, die nodig zijn om een dergelijk berekeningsproces uit te kunnen voeren:
Het begint al bij de instructie: kinderen met taalproblemen hebben moeite met het richten en vasthouden van aandacht. Dikwijls is er een zwakke kijk-luisterhouding, waardoor het oppikken van auditieve informatie slechts deels of diffuus gebeurt.
Het juist plaatsen van het rekenonderwerp en het begrijpen van wat de leerkracht instrueert, is een volgend obstakel, alsmede verbale opdrachten omzetten in adequaat handelen.
Taalbegripsproblemen genereren vaak moeite met getalbegrip en begrijpen van symbooltaal, daar zit een som vol van.
Vanwege de veelal kleine basiswoordenschat en het bemoeilijkt inprentingsvermogen worden rekenvaktaal en schooltaal onvoldoende ontwikkeld. En er is te weinig taalvermogen om vooraf een plan van handelen te bepalen, de juiste strategieën uit te zetten of de instructies hieromtrent juist te interpreteren.
Vooral het taaldenk proces, nodig bij het uitrekenen van een formele som, is voor een taalzwak kind een nagenoeg onoverkomelijke drempel: het is praten over het denken van de ingewikkelde verbinding tussen de realistische context van een som, het uitvoeren van een oplossingprocedure en het ontwikkelen van inzicht.
Zwakke fonologische functies zorgen voor problemen bij het verwoorden van sommen, ook het oproepen en toepassen van reeds (gebrekkig) aangeleerde rekenfeiten uit het geheugen, zoals telrij, rijgen, splitsen en getalstructuur, gaan stroef. De beperkte benoemsnelheid belemmert het vlot opzeggen van cijfers of opeenvolgende uitreken stapjes in een bewerking. En verminderde uitdrukkingsvaardigheid en moeizame spraak zijn belemmerend voor het verstaanbaar verwoorden van de rekenactiviteiten en het voeren van reken gesprekjes.
Taalzwakke kinderen hebben dikwijls ook last van beperkingen in het (technisch en/of begrijpend) lezen, geschreven instructies leveren heel wat begripsproblemen op. Redactiesommen zijn voor hen meer een oefening van begrijpend lezen: als ze uiteindelijk met de eigenlijke som kunnen beginnen, hebben ze al heel wat geworsteld om de juiste som uit het verhaaltje te filteren.
Leerlingen met taalproblemen hebben moeite met de executieve functies, denk hierbij aan chronologisch werken, plannen, anticiperen. Ze krijgen informatie niet goed geordend, probeer dan maar eens een reeks van rekendenkstapjes uit te voeren. Uit onderzoeken blijkt, dat de executieve functies van het werkgeheugen en de fonologische lus het grootste struikelblok zijn bij taalproblemen in rekenen: het opslaan, manipuleren en tijdelijk beschikbaar houden van visuele en auditieve informatie en deze daarna inzetten in het vervolg van een berekening.
Zwak taalbegrip en taalgeheugen, ook woordvindings problemen, bemoeilijken het automatiseren van sommen, er wordt te veel terug gevallen op losse telstrategieën in plaats van op begrepen processen en structuren.
Er is onvoldoende houvast én flexibiliteit op taal- en meta cognitief niveau voor schattende, handige, creatieve en zelfontdekkende oplossingstrategieën of het flexibel toepassen van sommen in functionele situaties.
En last but not least: de innerlijke taalaansturing (gesprek in/met jezelf, emotie regulatie) en de metacognitieve taalvaardigheden (voorstellingsvermogen, abstracties, conceptueel denken, naar jezelf kijken): kinderen met taalproblemen ontwikkelen dit niet op een terloopse wijze of vanzelf. Al met al kan taalproblematiek de ingewikkelde informatieverwerking bij het uitrekenen van sommen behoorlijk in de weg zitten.
Dit artikel is in 2018 geplaatst in VHZ online (tijdschrift voor onderwijs en zorg aan communicatief beperkten, slechthorenden en doven) en was toen specifiek gericht op SO cluster 2.
Lees verder:
- Deel 2. Reguliere basisdidactiek. Speciale taalhulp in de klas. De materiële leerfase.
- Deel 3. Vervolg speciale taalhulp in de klas.
- Deel 4. Speciale taalhulp in RT en logopedie, als de hulp in de klas ontoereikend of niet haalbaar is.
- Deel 5. Hulp bij stress en faalangst. Overwegingen en dilemma’s.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Gerelateerd
Wij-leren.nl Academie
Medilex Onderwijs
