Sturen op autonomie

Nelleke Herrewijnen

coach, adviseur, trainer, leerkracht po bij Kijkwijzercoaching

Geplaatst op 10 september 2019

>> Sturen op autonomie direct bestellen.

‘Sturen op autonomie’ is een onderwijsboek aan de hand van de krachtige concepten uit de Transactionele Analyse (TA), de sociaal-psychologische theorie over verandering, persoonlijkheid en communicatie. In het voorwoord schrijft Adri van den Brand: ‘Dit boek is bedoeld voor leraren en leiders die een fundamentele bijdrage willen leveren aan hun eigen autonomie en die van leerlingen en collega’s. Het resultaat is dat je meer autonomie in verbondenheid met jezelf ervaart en met de groep(en) waarmee je werkt.’

Het boek bestaat uit 3 delen: deel 1 geeft je een inleiding in de TA, deel 2 neemt je mee in de 7 uitgangspunten van Sturen op autonomie en deel 3 gaat over hoe je TA in het onderwijs kunt toepassen voor jezelf en je leerlingen.

Deel 1: Inleiding in de Transactionele Analyse

Eric Berne (1910) is de geestelijke vader van de TA. Berne had een zeer geëmancipeerd mensbeeld en baseerde daarop zijn methodiek.

Elk mens is OK, is in staat om na te denken en kan zijn eigen leven op autonome wijze en in verbondenheid vormgeven.

Dat maakt de TA zo bruikbaar voor het onderwijs, waarin we ook mensen emanciperen door ze te ondersteunen bij hun eigenaarschap en autonomie.

De TA bestaat uit 4 kernen:

Als persoonlijkheidstheorie geeft de TA ons een beeld van hoe mensen in elkaar zitten en kun je je eigen persoonlijkheid en die van anderen doorgronden.
De TA geeft ons ook een communicatietheorie waarmee de transacties (communicatieve boodschappen) tussen mensen onderling geanalyseerd kunnen worden, waardoor je communicatiepatronen kunt doorgronden en bijsturen.
De TA biedt ook een ontwikkelingstheorie met verschillende ontwikkelfasen in de persoonlijkheid van een individu en groep. De TA spreekt over het bestaan van een levensscript waartoe een kind op jonge leeftijd onbewust ‘besluit’. In de volwassenheid verdwijnt het script naar de achtergrond waar het ons gedrag stuurt.
Tenslotte biedt de TA een theorie van psychopathologie waarmee je blokkerende patronen (zoals communicatie in de dramadriehoek) kunt opsporen en doorbreken.

Onderwijs gaat over leerlingen ondersteunen bij het ontwikkelen van de 3 psychologische basisbehoeften:

relatie,
competentie en
autonomie.

Het belangrijkste instrument dat leerkrachten daarbij gebruiken is communicatie. De TA biedt taal om daarover te praten, te beschrijven, te begrijpen, te doorgronden en waar wenselijk te veranderen.

Deel 2: Zeven uitgangspunten van Sturen op autonomie.

Iedereen is OK.
Er zijn vier posities van waaruit je naar jezelf en de ander kunt kijken: ik ben OK, jij bent OK (++); ik ben OK, jij bent niet OK (+-); ik ben niet OK, jij bent OK (-+); ik ben niet OK, jij bent niet OK (--).
In het proces van opvoeden en socialiseren ontwikkelen kinderen hun zelfbeeld en hun ‘ander’-beeld, als onderdeel van hun wereldbeeld.
De toepassing wordt in het boek gemaakt op de positie van de leerkracht; vanuit welk wereldbeeld denk, voel en handel je in het contact met je leerlingen?
Iedereen heeft verschillende ego-toestanden.
Een ego-toestand is een consistent patroon van denken, voelen en ervaren dat direct samengaat met een overeenkomstig patroon van gedragingen. Berne categoriseerde ze in 3 groepen: de Ouder, de Volwassene en het Kind. Je bent op elk moment van de dag in één van deze ego-toestanden en iedereen beschikt erover.
Iedereen kan denken
Ieder mens (met uitzondering van mensen met ernstige hersenbeschadiging) kan leren om zelfstandig te denken, te voelen en te handelen en verantwoordelijkheid te nemen voor de keuzes die hij maakt. Wat je overkomt heb je niet altijd in de hand; hoe je hiermee omgaat wel.
Via contract tot co-creatie.
Een contract is een meerzijdige overeenkomst (vanuit Volwassene) die duidelijkheid verschaft over het doel dat betrokkenen zich gesteld hebben, de wijze waarop dit doel bereikt zal worden en wat ieders bijdrage zal zijn om dit doel te behalen. Door te werken vanuit Volwassene-Volwassene ontstaat co-creatie waarin leerlingen en leraar samen verantwoordelijkheid nemen voor het onderwijsproces.
Iedereen schrijft zijn eigen levensscript.
Berne concludeerde dat kinderen al op jonge leeftijd besluiten nemen over zichzelf, de anderen en de wereld om hen heen. Dat leidt tot een bepaald patroon wat steeds herhaald wordt. Berne noemde dat script. Het script is gebaseerd op besluiten die het kind zelf neemt. Zo kan het zijn dat kinderen uit één gezin bij dezelfde gebeurtenis een ander besluit nemen. Dergelijke besluiten kunnen overtuigingen worden van waaruit het kind waarneemt en communiceert. Daardoor maken ze ervaringen mee die hun scriptbesluit rechtvaardigen en bevestigen en krijgen ze erkenning die hun script bekrachtigt. Eenmaal volwassen zijn ze zich niet meer bewust dat ze het script ooit geschreven hebben.
Iedereen kan veranderen.
Of het nu om oude scriptbesluiten gaat of meer recente beslissingen, door het nemen van krachtige herbesluiten kun je je levenspad een andere wending geven. Groei en verandering gaat niet altijd zonder problemen. De TA geeft inzicht en vaardigheden waardoor je meer physis (levensenergie) ervaart. Ontwikkeling kan optimaal plaatsvinden vanuit de Volwassene, vandaar dat veel interventies in de TA erop gericht zijn de Volwassene sterker te maken.
Iedereen streeft autonomie na.
Dit laatste uitgangspunt is tevens het hoofddoel van de TA. Met autonomie wordt bedoeld dat je niet langer wordt ‘gestuurd’ door onbewuste patronen, maar zelf keuzevrijheid creëert en je niet laat leiden door beperkende en bepalende patronen van het script. Een autonoom persoon is zich bewust van het hier-en-nu en heeft opties tot zijn beschikking om met verschillende situaties om te gaan. Script kan autonoom leven in de weg zitten. Volgens Berne zijn er 3 vermogens die vrijkomen (of herstellen) bij de manifestatie van autonomie: bewustzijn, spontaniteit en intimiteit (definitie vanuit TA is het niveau van contact waarbij je elkaar je echte emoties en gevoelens toont, zonder censuur toe te passen).

Deze vermogens helpen je om uit je script te stappen en te kiezen voor autonomie.

Deel 3: Hoe je kunt Sturen op autonomie.

Van den Brand voegt twee aanvullende vermogens toe aan het creëren van autonomie: compassie en eigenaarschap. Eerder voegde Mellor (2008) al integriteit toe. Deze zes vermogens hebben een duidelijke plek in het OVK-model: compassie en integriteit zijn eigenschappen van de Ouder, bewustzijn en eigenaarschap horen bij de Volwassene en spontaniteit en intimiteit bij het Kind. In dit 3e deel wordt uitgewerkt hoe je aan deze vermogens van autonomie werkt.

Zet relatie centraal: zonder contact stuur je op slaafse gehoorzaamheid. Als je stilstaat (bewustzijn) bij je eigen relationele behoeften en tegemoetkomt aan de relationele behoeften van de ander, verhoog je compassie en integriteit.
Betrek leerlingen: zonder contract geen autonomie. Heldere, wederzijdse contracten bevorderen eigenaarschap en het nakomen van afspraken in het contract, het respecteren van kaders en grenzen verhoogt de integriteit.
Begrijp je binnenkant: ken je ego-toestanden. Als je je bewust bent welke ego-toestand(en) aan je binnenkant actief zijn, leer je jezelf nog beter kennen en ga je intimiteit aan met jezelf.
Beschouw de buitenkant: Als je iemands gedrag waarneemt, neem je aan zijn buitenkant waar welke ego-toestand aanstaat (bewustzijn). Gebruik je positieve ego-toestanden én je Volwassene om congruent te communiceren.
Bewaak je grenzen: houd je ego-toestanden zuiver. Soms overlappen ego-toestanden elkaar, waardoor de communicatie vertroebeld raakt (contaminatie). Hierdoor neemt de spontaniteit af. Bewustzijn helpt contaminaties op te sporen waardoor ook je integriteit toeneemt.
Communiceer bewust: gebruik effectieve transacties. Vanuit een heldere analyse (bewustzijn) van transacties kies je doelgericht voor transacties (eigenaarschap). Hiermee verhoog je compassie, integriteit, spontaniteit en intimiteit.
Erken de ander: wees gul met strooks. Je strookprofiel maakt inzichtelijk (bewustzijn) hoe je met strooks (eenheid van erkenning) omgaat. Geef jezelf veel positieve strooks voor zelfcompassie en stimuleer een positief strookklimaat waardoor compassie en intimiteit toenemen.
Verdiep je relaties: structureer tijd. Mensen zijn voortdurend bezig om strooks te verzamelen en hebben daarvoor verschillende manieren. Deze manieren verdelen we over de tijd die we hebben. Bewustzijn hierin draagt bij aan intimiteit.
Doorzie patronen: grip op script. Dat brengt bewustzijn, zelfcompassie en intimiteit. Ruim eventuele belemmeringen op en herstel je integriteit waardoor je eigenaarschap toeneemt zodat je in het hier-en-nu vanuit spontaniteit mag reageren.
Draag permissies uit: ontkracht scriptboodschappen. Script is gebaseerd op geboden van ouderfiguren en verboden die we onszelf opgelegd hebben. Door belemmerende scriptboodschappen op te ruimen nemen spontaniteit en eigenaarschap toe.
Kies voor intimiteit: blijf uit de dramadriehoek. Soms verloopt de communicatie ineffectief en kom je in de posities van de dramadriehoek terecht: Redder, Aanklager of Slachtoffer. Welk bewustzijn heb je van hoe jij er soms in terecht komt en welke opties heb je om eruit te blijven (eigenaarschap)?
Leef ‘ik OK, jij OK’. Met dit fundamentele uitgangspunt van de TA staat de relatie leerling-leraar centraal. Dit uitgangspunt vraagt om (zelf)compassie, zuivere integriteit, een helder bewustzijn, krachtig eigenaarschap, speelse spontaniteit en oprechte intimiteit. Hoe zou een school eruit zien waar iedereen vanuit dit uitgangspunt leeft?

Tot slot: Sturen op autonomie is geen techniek of werkvorm, maar veeleer een attitude, een visie op leren en op hoe mensen zich tot elkaar verhouden. Laten we een wereld voorstaan waarin elk kind, elke leraar en elke leider de autonomie in zichzelf ontdekt, vrijmaakt en leeft.

Recensie

Er zijn niet veel goede boeken over het integreren van TA in het onderwijs en daarom ben ik erg blij met dit boek! Het geeft een duidelijk beeld over de concepten van de Transactionele Analyse, die eenvoudig te begrijpen zijn en diep gaan in de toepassing. In deel 2 en 3 wordt ieder hoofdstuk afgesloten met één of meerdere uitnodigingen om het gelezene toe te passen op jezelf en in de klas met je leerlingen (of als leider met je team). De 7 uitgangspunten uit deel 2 worden aan de hand van een casus besproken en toegelicht. Ook in deel 3 staan veel praktijkvoorbeelden tussen de theorie door. Fijn dat je op die manier direct de toepassing van de theorie meekrijgt.

Als je dit boek leest word je uitgedaagd om niet alleen kennis tot je te nemen, maar ook zelf aan de slag te gaan. Wil je deze principes toepassen dan vraagt het dat je open staat voor zelfreflectie. Dat levert waardevolle overdenkingen op: hoe zijn bepaalde patronen tot stand gekomen, wil ik deze patronen voortzetten en zo niet, vanuit welke overtuiging wil ik dan verder? En hoe zorg ik dat er in mijn klas of team zo’n veilig klimaat ontstaat dat we het kunnen hebben over relaties, onze communicatie en het leren in plaats van alleen over leerinhouden?

Sturen op autonomie levert een waardvolle bijdrage aan het 21e -eeuwse onderwijs. Wie verder wil kijken en leerlingen wil leren over het leven kan hiermee aan de slag. En dat voldoet aan een behoefte in een tijd waarin brede vaardigheden en executieve functies steeds belangrijker worden!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!