ASS / Autisme en communicatie

Inge Verstraete
Autismespecialist VO, Consulent SWV VO Zuid Kennemerland en eigenaar / trainer bij Edu-support
Geplaatst op 1 juni 2014
ASS en miscommunicatie
´Welke t vervalt er van het woord eighteen, de eerst of de tweede?’, vroeg Dirk aan zijn docente Engels. Achttien, had zij zojuist uitgelegd, spel je met twee t’s, in het Engels vervalt er een t. De docente dacht dat Dirk een grapje maakte, maar hij meende het serieus. Toen zij het antwoord schuldig bleef, verliet Dirk boos de klas.
Havoleerling Dirk heeft het syndroom van Asperger, zijn leerresultaten zijn goed maar soms vinden docenten het lastig om hem te begrijpen of in de communicatie goed op hem af te stemmen. Er is regelmatig sprake van miscommunicatie.
In een onderwijsomgeving zijn communicatie en interactie de basis van elk leerproces. Voor leerlingen met autisme is deze interactie niet vanzelfsprekend omdat juist communicatie één van de kernproblemen van het autismespectrum is. Deze afstemmingsproblemen kunnen in de klas voor grote en kleine obstakels zorgen. Normaal tot zeer begaafde leerlingen met autisme worden op het gebied van communicatie regelmatig overschat.
Het taalgebruik van deze leerlingen ligt vaak op een hoger niveau dan het taalbegrip. En op beide gebieden kunnen tekorten worden ervaren. Daarnaast ontbreken vaak communicatieve vaardigheden om in sociale situaties adequaat op de ander af te kunnen stemmen. Binnen de dagelijkse onderwijspraktijk kan dit leiden tot onvermogen bij de leerling en handelingsverlegenheid bij de docent. Zoals in het geval van Dirk en zijn docente Engels.
Autisme / ASS en communicatie
Leerlingen met autisme hebben vaak moeite met het doorgronden van de exacte betekenis van taal, communicatie en sociale situaties. Dit in tegenstelling tot niet autistische leerlingen die over het algemeen een aangeboren talent hebben om abstracties van taal en sociaal gedrag te begrijpen. Autistische leerlingen ondervinden obstakels in zowel taalgebruik(pragmatiek), de sociale spelregels van het taalgebruik, als taalbegrip(semantiek), waarin de context een cruciale rol speelt in de toekenning van de juiste betekenis aan taal.
Deze obstakels hebben gevolgen voor deelname aan het sociale verkeer op school en voor het beheersen en uitvoeren van schoolvaardigheden die bestaan uit mondelinge en schriftelijke communicatie. Denk bij problemen in de mondelinge communicatie aan moeite hebben met een hulpvraag stellen, je mening kunnen geven, voor jezelf opkomen of een adequaat antwoord kunnen geven op een vraag. Obstakels in de schriftelijke communicatie kunnen bijvoorbeeld zijn, het schrijftempo, produceren van een leesbaar handschrift, het maken van relevante aantekeningen, jezelf kunnen verwoorden op papier of weten hoe je een correctie aanbrengt in een toets. Dit laatste lijkt simpel maar kan een reden zijn waardoor een leerling zijn toets niet afkrijgt binnen de tijd.
Bij een werkstuk, een toets of een betoog wordt verwacht dat de leerling de verwerkte informatie en zijn eigen gedachteproces begrijpelijk kan weergeven op papier. Dit kunnen juist zaken zijn waar een leerling met autisme zonder de juiste ondersteuning op vastloopt. Om een leerling met autisme goed te begeleiden binnen het onderwijsproces is het dus van belang om te achterhalen welke specifieke obstakels de leerling ondervindt vanuit het autisme.
Iedere leerling met ASS / autisme is uniek
Tegenwoordig is er veel informatie beschikbaar over autisme. Een diagnose en literatuur bieden het onderwijs informatie over de kenmerken en de neurobiologische basis van autisme, maar geeft geen antwoord op de vraag ‘wat het autisme betekent voor de individuele leerling en wat de specifieke ondersteuningsvragen zijn?’ Handelingswijzers die circuleren doen de individuele leerling vaak tekort. De autist bestaat namelijk niet, het is een persoonskenmerk.
Iedere leerling is uniek. Zo ook de wijze waarop de leerling last heeft van zijn beperking (of niet) en de uitingen in het gedrag. Vormt voor de één oogcontact een probleem, voor de ander kan juist overgevoeligheid voor geluid een belemmerende factor zijn. Daarom levert de vraag ‘wat heeft de leerling’ te weinig informatie op voor de docent om aan te kunnen sluiten op de ondersteuningsbehoeften van de leerling met autisme. Algemene informatie over autisme vergroot daarnaast de kans op het toeschrijven van kenmerken aan een autistische leerling zonder te checken of dit ook klopt. Zo vroeg Emma zich af waarom haar mentor elk grapje nog een keer afzonderlijk aan haar uitlegde terwijl ze de clou prima begreep. Vanwege haar autisme dacht de mentor dat zij geen humor begreep.
Daarnaast richt de aandacht van een docent zich vanzelfsprekend sneller op ‘bijzonder’ gedrag, waardoor een probleem of hulpvraag alsnog wordt ontdekt. Maar als een leerling geen opvallend of storend gedrag vertoont wordt de hulpvraag niet of nauwelijks opgemerkt. Omdat Dirk ongevraagd de klas verliet volgde er een gesprek met de docente en werd zijn probleem duidelijk. Dirk zijn wereld bestaat uit systemen en regels. Het ontbreken voor een spellingsregel voor het woord ‘eighteen’ verwarde hem dusdanig dat hij niet meer kon deelnemen aan de les. In principe heeft dit te maken met een schoolvaardigheid, weten en aannemen dat aan niet elke woordspelling een regel verbonden is. Dirk had moeite om in de communicatie aan te geven dat dit hem verwarde. Het gedrag is dus een gevolg van de verwarring en onduidelijkheid.
Het opstellen van een communicatieprofiel
Om binnen het onderwijs goed af te kunnen stemmen op de leerling met autisme en de juiste ondersteuning te kunnen bieden, is het dus zaak om te weten hoe deze leerling communiceert en tegen welke problemen in de communicatie hij of zij aanloopt, vooral voor de ondersteuning van schoolvaardigheden. Hierbij kan het opstellen van een persoonlijk communicatieprofiel, met leerling en ouders, ondersteuning bieden. Met een communicatieprofiel kan handelingsgericht de mogelijkheden en behoeften van een leerling in kaart worden gebracht.
Bij voorkeur wordt het communicatieprofiel opgesteld bij aanvang van de brugklas. Het profiel biedt het docententeam gerichte informatie over de wijze waarop de persoonlijke communicatie met de leerling tot stand kan komen en biedt aanknopingspunten waar en welke ondersteuning in de onderwijspraktijk wenselijk is op sociaal en cognitief gebied. Het format voor een communicatieprofiel is opgenomen in het boek ‘Communicatiebox voor school en ouders’( Verstraete, 2012). In dit boek staan tevens vijftien praktische hulpmiddelen beschreven die kunnen worden ingezet door de begeleider om de communicatie met de leerling te ondersteunen en te bevorderen.
Gesprekskaarten, een interventie uit de Communicatiebox voor school en ouders
|
Vele gezichten maar een ding gemeen
Autisme heeft vele gezichten, maar een ding hebben de leerlingen met autisme gemeen: ze hebben in de communicatie een probleem om af te stemmen op de ander, en de ander op hen. Leerlingspecifieke informatie biedt gerichte kennis om de leerling beter te kunnen ondersteunen binnen het onderwijsproces en vermindert de handelingsverlegenheid. Hierbij is niet de diagnose leidend maar de persoonlijke informatie van de leerling en zijn ouders. Zij weten tenslotte, als ervaringsdeskundigen, welke ondersteuning wenselijk is.
Inmiddels heeft Dirk met zijn mentor en ouders een communicatieprofiel opgesteld. Hieruit blijkt dat Dirk bij onopgeloste vragen of onduidelijke situaties in paniek raakt en wegloopt. Dirk en zijn mentor hebben samen een oplossing gevonden voor dit probleem. Dirk werkt nu met een communicatiekaart waarop staat ‘Het is mij nog steeds niet duidelijk, kunt u mij na de les even helpen?’. In plaats van weg te lopen legt Dirk deze kaart op het bureau van de docent. En het spellingsprobleem is opgelost door Dirk te leren dat er soms geen regels gelden, maar dat hij in zo’n geval zijn eigen regels mag opstellen.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Gerelateerd
E- learning module

Gedragsproblemen (vo)
Zes modules met Anton Horeweg
Medilex Onderwijs
Medilex Onderwijs

E-learning module

Wat is ASS - Autisme?
Doorloop deze gratis module over ASS - Autisme
Wij-leren.nl Academie
Wij-leren.nl Academie


Asperger syndroom: kenmerken - tips - symptomen ASS
Corine Treffers

ASS / Autisme: sterk naar het voortgezet onderwijs
Inge Verstraete

ASS: Autisme Spectrum Stoornis - tips voor de leerkracht
Anton Horeweg

Handelingsgericht classificeren in het onderwijs
Noëlle Pameijer

Autisme / ASS - Een persoonlijke handleiding
Inge Verstraete

A'girl, meisjes met autisme in het voortgezet onderwijs
Inge Verstraete

Zo kun je mij bereiken - PCM in de klas
Marleen Legemaat

Opvoedwijzer Asperger
Marleen Legemaat

Lef om te luisteren - Hoe luister je nu echt naar leerlingen?
Arja Kerpel

Pittige pubers - Opvoeden van je puber met ADHD of autisme
Marleen Legemaat

Luister je wel naar mij? - Tips voor gespreksvoering met kinderen
Arja Kerpel

Autisme anders bekijken - Omdat geen kind hetzelfde is
Helèn de Jong

Slim maar.. Hoe je de executieve functies kunt versterken
Arja Kerpel

Autisme op school - een passend aanbod binnen passend onderwijs
Arja Kerpel

Omgaan met Asperger in de klas
Arja Kerpel

Gedragsproblemen in de klas
Arja Kerpel

Teddy heeft autisme en Pien rode krullen
Arja Kerpel

Sturen op autonomie - Transactionele analyse voor het onderwijs
Nelleke Herrewijnen

Hoe versterk je cognitieve flexibiliteit bij autisme?

Neemt ongewenst en lastig gedrag toe in het basisonderwijs?

Wat zijn adviezen voor rekentaal bij kinderen met een taalontwikkelingsstoornis?

Hoe versterken leraren met Asperger hun sociale vaardigheden?

Wat is de invloed van digitaal lesmateriaal op kinderen met gedragsproblemen?

Hoe kan het V(S)O bijdragen een passend toekomstperspectief bij leerlingen met ASS?
[extra-breed-algemeen-kolom2]