Kennisplatform
Zo doe je een ontwikkelingsgerichte audit

Overladenheid, de erfzonde van het onderwijs

Henk Sissing
Onderwijsorganisatieadviseur, ontwikkelaar en onderzoeker bij 3000 jaar denkers over onderwijs   

Simons, R.J. en Sissing, H. (2015) Overladenheid, de erfzonde van het onderwijs.
Geraadpleegd op 07-12-2024,
van https://wij-leren.nl/overladenheid-curriculum.php
Geplaatst op 1 juni 2015
Overladenheid

Dit artikel is samen geschreven met Robert-Jan Simons.

Is ons onderwijs overladen? Komt er steeds weer iets bij, maar gaat er niets af? Henk Sissing en Robert Jan Simons vinden van wel. In deze bijdrage – alweer een duit in het zakje van #Onderwijs2032 -  nemen zij het begrip ‘overladenheid’ onder de loep en stellen dat onze samenleving niet gebaat is bij centimetersdiepe kennis en kunde, die in korte tijd ook nog eens verdampt. Want dat is een evenzo zo onwenselijke als onvermijdelijke consequentie van een overladen curriculum.

Wat is overladenheid

SLO gaf al in 2002 een prima omschrijving van de term overladenheid:

‘Van overladenheid in het onderwijs is sprake daar waar leerlingen en/of leraren over een langere periode in meerderheid rapporteren dat het hen niet lukt een geplande of opgedragen hoeveelheid werk bevredigend af te ronden in de tijd die daarvoor staat.’ 

Overladenheid heeft onwenselijke gevolgen.

  • Leraren gaan harder werken, offeren vrije tijd op en geven meer huiswerk.
  • Een leraar die teveel leerstof moet behandelen met zijn klas, raakt opgejaagd;
  • ontwikkelt de neiging om te snel door de lesstof te gaan.
  • Dat is niet goed voor leerlingen, zij raken meer en meer op achterstand.
  • En te weinig fundament leidt later tot problemen.

Is overladenheid niet een subjectieve kwalificatie?  Als leraren, directieleden, onderwijsraad, inspectie en de bestuurders van de vakverenigingen bij herhaling aangeven dat het curriculum overladen is, dan is dat geen collectieve subjectieve dwaling maar een objectieve maat. En dan behoren wij als samenleving in het belang van leerlingen en leraren in te grijpen.

Overladenheid gaat ten koste van diepgang

Uit onderzoek blijkt dat de lange-termijnretentie van kennis heel beperkt is. Dat betekent dat we moeten zoeken naar manieren om die kennis die we echt belangrijk vinden diepgaander te verwerken. Overladenheid maakt dat vrijwel onmogelijk.

Onderzoek naar Pisa resultaten in verschillende landen laat zien dat juist de landen die overladenheid reduceren ten gunste van meer diepgang betere resultaten halen.

Schleicher (2015)1 schrijft: More generally, in top performing education systems the curriculum is not mile-wide and inch-deep, but tends to be rigorous, with a few things taught well and in great depth.

Het frustreert menig leraar die met zijn leerlingen door een teveel aan leerstof teveel aan de oppervlakte moet blijven. Door overladenheid wordt ons onderwijs met teveel onderwerpen heel breed en te weinig diepgaand. Kennis en kunde beklijven daardoor slecht.  Na de zomervakantie zeggen leraren tegen elkaar dat het lijkt of ze opnieuw moeten beginnen.

Overladenheid doet leraren en leerlingen tekort. Iedere leraar die te lang teveel moet doen, raakt na verloop van tijd vermoeid, krijgt last van verminderde motivatie, loopt risico op lichamelijke klachten en sommige geweldige docenten verlaten vervolgens het onderwijs.

Een oude bekende

Overladenheid is de erfzonde van ons onderwijs. Het probleem is buitengewoon hardnekkig en achtervolgt onze en andere samenlevingen al vele eeuwen. We willen in het onderwijs al eeuwenlang veel teveel in te korte tijd.

  • In de vierde eeuw na Chr. zei Augustinus: ‘Men moet zich niet verliezen in de hoeveelheid leerstof, maar een verstandige keuze doen en hoofdzaken op de voorgrond plaatsen.’2
  • En dertien eeuwen later zegt John Locke: ‘Het is niet zozeer het doel van de docent om hem alles te leren wat er te leren is, als meer om zijn liefde te wekken voor ontzag voor Kennis, en hem op het juiste pad te zetten om zichzelf te kennen, te verbeteren, als hij daar de Geest voor heeft.’
  • En in de 20ste eeuw schrijft Gardner: ‘We’ve got to do fewer things in school. The greatest enemy of understanding is coverage. You’ve got to take enough time to get kids deeply involved in something so they can think about it in lots of different ways and apply it.’ 
  • De oudste Nederlandse uitspraak , die wij konden vinden, komt uit het boek van de leraar J.F. Bense uit 1902 De oorzaken der overlading zoowel binnen als buiten de school, met een plan ter hervorming. Als oorzaken van overlading noemt hij o.a. ‘te vele vakken, te veel huiswerk, te veel geheugenwerk, te snelle voortgang, te vele leerkrachten, te vele examens en te hooge exameneischen.’ Hij voegt eraan toe ’Voorwaar een eerbiedwaardig aantal en dit zijn nog niet eens alle oorzaken.’
  • En in 1919 schrijft Doorninck: ‘Overlading, overlading, o Duivelin van deze tijd.’ En dat gaat zo de hele 20ste eeuw door.
  • Het SCP constateert in ‘Scholen onder druk’ (1999) dat als gevolg van alle eisen, wensen en verwachtingen de kerntaak van de school – het geven van goed onderwijs – in het gedrang komt.
  • De Onderwijsraad3 stelt in 2008 dat de druk op het onderwijs vanaf de jaren negentig sterk is toegenomen vooral wat betreft privégerelateerde problemen, zoals alcoholmisbruik. Ook de diversiteit  van de verwachtingen neemt toe.

Is er een oplossing?

Het gegeven dat er meerdere partijen en belangen betrokken zijn maakt overladenheid tot een hardnekkig probleem:

  • overheid;
  • politieke partijen;
  • lobbygroepen;
  • examenprogramma’s;
  • vernieuwingscommissies;
  • methodeschrijvers;
  • scholen;
  • vaksecties;
  • docenten;
  • leerlingen 

Wij zoeken de kern van de oplossing in het sterk reduceren van het onderwijsprogramma: minder vakken en minder inhouden per vak en leraren ruimte bieden om met hun leerlingen te werken aan de vakkernen.

"Het klinkt paradoxaal, maar met minder bereik je meer in het onderwijs." 

Kern van de oplossing van overladenheid is visie. Het is niet toevallig dat Jan van den Akker in zijn spinnenweb de visie in het hart van het web plaats4. De waaromvraag gaat vooraf aan de vragen als ‘Wat willen we dat onze leerlingen leren? En hoe willen we dat de leerlingen leren?’ We kunnen niet alles uitvoeren wat mogelijk is. Hoe mooi sommige zaken ook zijn. We moeten kiezen. Maar we blijven hangen in de  discussie over wat en hoe.

Het moet fundamenteler. De samenleving, de school en de leraar moeten weer weten waarom5. We moeten een verhaal hebben dat hout snijdt en stand houdt bij storm. Dan kunnen echte keuzes worden gemaakt in het curriculum en hebben we middelen om vervolgens ook bij die keuzes te blijven.

Dit kan nu al

Een school kan morgen al starten met het reduceren van de last.  Voor managementteams hebben we de Operatie Poortwachter bedacht en die is gebaseerd op drie eenvoudige vragen:

  • ‘Wat moeten we?’ (wet- en regelgeving)
  • ‘Wat willen we?’    (missie en visie)
  • ‘Wat kunnen we?’ (draagkracht)

De Operatie Poortwachter moet leiden tot het gericht buiten de deur houden van datgene dat de school en haar leraren afleidt van de kerntaken: kwalificatie, socialisatie en persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. En als er iets doorkomt moet dat leiden tot de vraag wat het in het curriculum vervangt.

Het biedt leraren rust en bewaakt hun kostbare tijd en hun gezondheid. Directieleden stellen vragen aan secties of bijvoorbeeld alles in het curriculum wel even relevant is, wat de noodzakelijke kernen zijn en wat eruit kan.

  • Schrap de helft van het aantal toetsen.
  • Beperk de administratieve werkzaamheden tot het absolute minimum.
  • Beperk het aantal vergaderingen voor de leraren.

Al enige jaren geleden bedachten we Operatie Stofkam om binnen het huidige curriculum de dubbelingen binnen het eigen vak en tussen de vakken eruit te halen en dat geldt ook voor het dood hout. Reductie van leerstof tot de kern leidt tot substantieel meer tijd om de echte vakkernen diepgaander te behandelen en die verdieping leidt bij leerlingen tot hogere prestaties.

Daar hebben de leerlingen, het vervolgonderwijs en op termijn de samenleving echt wat aan. De Operatie Stofkam leidt tot meerdere resultaten:

  • minder ervaren werkdruk door leraren;
  • meer werkplezier;
  • lager ziekteverzuim;
  • hogere scores van leerlingen;
  • hogere gemiddelde scores bij CE.

De Operatie Stofkam zou natuurlijk niet nodig moeten zijn. Het is een actie aan het eind van de pijplijn.

Enkele adviezen voor leraren

  • De Onderwijsraad heeft al jaren geleden aangegeven dat docenten geneigd zijn de lesmethode trouw te volgen en soms pas tegen het eind van het schooljaar prioriteiten te stellen. Dus en dat is zeker geen nieuw advies: begin het jaar in de sectie met het stellen van prioriteiten en wees geen slaaf van de methode. 
  • Ook wijst de raad op de bron van overladenheid bij de planning van leer- en onderwijsactiviteiten die vaak onderhevig zijn aan onverwachte wendingen en wijzigingen op zowel het niveau van de school als het niveau van de leraar. Probeer daarom, hoe lastig soms ook, de onverwachte wendingen te beperken en nee te zeggen.
  • Leraren blijken volgens de Inspectie van het Onderwijs soms vast te houden aan oude leerstof. Die verouderde leerstof kan worden geschrapt, hoe goed deze ook bedoeld is. Het enthousiasme van leraren voor hun vak en de wil hun leerlingen zoveel mogelijk mee te geven is volgens ons ook een factor. Veel leraren maken extra kopieën van interessante zaken. Zo kan motivatie bijdragen aan overladenheid. Ons advies is om vooral mooie kopieën te blijven maken, maar schrap dan wel andere zaken in het curriculum.
  • Ga aan de slag met de operatie stofkam en schrap wat je met elkaar kunt schrappen aan onnodige dubbelingen en dood hout in het belang van je leerlingen.

Tot slot

We hopen dat de managementteams en de leraren het niet te druk hebben om de overladenheid te beteugelen. Weer weten 'waarom' en veel minder stof is voor leerlingen, leraren en samenleving meer, veel meer zelfs.

Samenvatting

Het artikel, mede geschreven door Henk Sissing en Robert Jan Simons, onderzoekt de overladenheid van het onderwijs en stelt dat onze samenleving niet gebaat is bij een overmaat aan kennis die snel vergeten wordt. Overladenheid heeft negatieve gevolgen zoals een verhoogde werkdruk voor leraren en oppervlakkig leren voor leerlingen. Dit probleem is al eeuwenoud en heeft dringend aandacht nodig. Het pleit voor een herziening van het onderwijsprogramma, met minder vakken en meer focus op diepgaand leren. Dit vergt een fundamentele visieverandering en het reduceren van niet-relevante leerstof. Aanbevelingen omvatten het verminderen van toetsen, administratieve taken en vergaderingen, evenals het prioriteren van lesinhoud en het elimineren van overbodige informatie. Leraren worden aangemoedigd om kritisch te zijn over het lesmateriaal en te streven naar een effectievere lesaanpak. Het uiteindelijke doel is om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren en de werkdruk te verminderen voor zowel leraren als leerlingen.

1Schleicher, Andreas (2015). Seven big myths about top-performing school systems. www.bbc.com/news/business-31087545
2Zie ‘H. Sissing (Red.) (2015). 3000 jaar denkers over onderwijs’ . Amsterdam: Boom, blz. 102 e.v. 
3Onderwijsraad (2008). Onderwijs en maatschappelijke verwachtingen: scholen kiezen zelfbewust positie. Den Haag: Onderwijsraad.
4http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/leergebieden/kenc/kwaliteitscan/spin/
5Wilna Meijer (2013). Onderwijs weer weten waarom. SWP, Amsterdam.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Dossiers

Uw onderwijskundige kennis blijft op peil door 3500+ artikelen.