Beter leren door groepsdynamiek. Van multi-intensief naar groepsdynamisch onderwijs

Myriam Lieskamp

auteur, onderwijsadviseur, senior strategisch beleidsmedewerker bij Myriam Lieskamp

Geplaatst op 16 januari 2020

>> Beter leren door groepsdynamiek direct bestellen.

Myriam Lieskamp is hoofdredacteur van de boekenserie: samen leidinggeven aan de onderwijspraktijk. Het zijn interessante boeken over diverse onderwijskundige onderwerpen. In het boek 'Beter leren door groepsdynamiek' laten Willem Mennen en Eelke Hoekstra zien hoe groepsdynamisch onderwijs voor meer rust in je groep zorgt en betere leerresultaten.

De meeste leerkrachten dromen van prettige sociale groepen met taakgerichte, zelfsturende kinderen waaraan zij in alle rust les kunnen geven. De praktijk laat vaak het tegenovergestelde zien; dat kost leerkrachten veel energie en vermindert het werkplezier. Het kan ook anders… maar dan moeten leerkrachten zich er op de eerste plaats van bewust worden waarom het huidige onderwijssysteem niet voldoet aan hun behoeften. Hier zijn twee belangrijke oorzaken voor: doorgeschoten individualisering en zwak opvoedingsgezag. Doorgeschoten individualisering leidt tot een toename van leerniveaus en onderwijsarrangementen voor leer- en gedragsproblemen en hoogbegaafdheid.

Voor de doorsnee leerkracht wordt het onderwijs steeds complexer en moeilijker te hanteren en kost bovendien veel energie.

Groepsdynamisch onderwijs noemt dit het multi-intensief onderwijs. Het zwakke opvoedingsgezag zorgt ervoor dat een groep moeilijker aangestuurd kan worden. Het gevolg hiervan is onrustige groepen en kinderen die dreigen te ontsporen.

Deze problemen in het onderwijs worden niet bewust veroorzaakt door de leerkrachten zelf, maar door het geïndividualiseerde onderwijssysteem. Vervang dit onderwijssysteem door het groeps-dynamisch onderwijs en er ontstaat nieuw positief gedrag bij leerkrachten en kinderen. Hoe doet groepsdynamisch onderwijs dat? Groepsdynamisch onderwijs verlaat de weg van de doorgeschoten individualisering en neemt een andere afslag. Het brengt de groep als leerkracht met opvoedingsgezag tot ontwikkeling. Op deze manier komt het persoonlijk leren van ieder kind beter tot zijn recht. Groepsdynamische scholen laten zien dat de opbrengsten en de kwaliteit van het onderwijs omhoog gaan, dat er meer rust ontstaat en dat het werkplezier toeneemt.

Wat is er anders aan groepsdynamisch onderwijs dan klassikaal onderwijs?

Regulier klassikaal onderwijs is over het algemeen leerkrachtgestuurd, met individueel zelfstandig werken en differentiatie op drie gescheiden niveaus (leersporen). De socialisering bij gedragsproblemen vindt overwegend geïndividualiseerd plaats (divergent). Nemen de leer- en gedragsproblemen toe, dan ontstaan er steeds ingewikkelder handelingsplannen en leerarrangementen. Als laatste redmiddel wordt in sommige groepen de onderwijsassistent ingezet.

Groepsdynamisch onderwijs is een vorm van klassikaal onderwijs, waarbij de communicatieve zelfsturing en het collectief leren centraal staan. Kinderen leren van en met elkaar binnen wisselende coöperatieve tafelgroepen. Het onderwijs vindt plaats op drie niveaus, waarbij kinderen van nature kunnen doorstromen naar hogere niveaus (leerstromen) en waardoor onderwijs op maat gerealiseerd wordt. Kinderen zijn daarbij actief betrokken. Dit is mogelijk door het onderwijs vloeiend ritmisch en zelfsturend in te richten. Socialisering vindt convergent plaats; dus geen aparte aanpakken of uitzonderingsposities voor kinderen met gedragsproblemen. De groepsleerkracht laat vooral de groep werken, in het belang van alle kinderen.

Wat zijn de kernelementen van groepsdynamisch onderwijs?

Groepsdynamisch onderwijs heeft hoge ambities. In de eerste plaats is het kindwaardig, rechtvaardig en afgestemd onderwijs. De school is een onderwijsgemeenschap waarbij niemand buitengesloten wordt. Dit heeft als uiterste consequentie dat er inclusief onderwijs is op groepsniveau. De school heeft kwaliteit van onderwijs en onderwijskundige autonomie hoog in het vaandel staan. Rechtvaardig onderwijs voorkomt gedragsproblemen en laat kinderen gemotiveerd werken. Afgestemd onderwijs betekent dat er een gemeenschappelijke sociale en didactische aanpak is als basis voor goed onderwijs.

Een onderwijskundig autonome school prioriteert zelf, bevrijdt zich van negatieve externe sturing en stopt met het volgen van onderwijshypes.

De groepsdynamische aanpakken zijn:

Sterk Team (professionele cultuur);
Sociaal Sterke Groep (socialisering);
Full Speed Leren (taakgericht werken);
Vloeiend Ritmisch Kleuteronderwijs en
Rijke Oogst (opbrengstgericht werken) .

Deze aanpakken zijn concreet uitgewerkt, waardoor leerkrachten het wiel niet opnieuw hoeven uit te vinden. Zij kunnen zich volledig richten op het lesgeven zelf en het coachen van kinderen. Op deze manier is er meer ruimte om talenten van leerkrachten beter tot hun recht te laten komen. Het onderwijs verrijkt zich op deze manier voortdurend.

Wat betekent groepsdynamisch onderwijs voor de rol van de schoolleider?

De schoolleider gaat integraal over onderwijs nadenken. Hij gaat beseffen dat groepsdynamisch onderwijs bestaat uit heel veel simpele onderdelen, die in samenhang met elkaar een complex onderwijssysteem vormen. Het invoeren van al die onderdelen leidt op den duur vanzelf tot een nieuwe entiteit: de communicatieve zelfsturende leergroep. Dit is in wezen een bijzonder verschijnsel.

Het is de kunst van de schoolleider om het team via die afzonderlijke onderdelen wegwijs te maken in het groepsdynamisch systeem, en het team afgestemd te laten werken binnen de kaders van groepsdynamisch onderwijs. Dit vereist een professionele cultuur met communicatieve zelfsturing in de onder-, midden- en bovenbouw.

De schoolleider loopt veel door de school (schoolwandelingen) en helpt gedoseerd de leerkrachten bij het eigen maken van de gemeenschappelijke vormen en routines. Met behulp van het schooldashboard bewaakt hij ook de kwaliteit van het onderwijs. Hij gaat met tekortkomingen aan de slag en viert wat goed gaat. De schoolleider inspireert, is koersvast en stuurt leerkrachten aan op gedrag. Dit laatste is extra moeilijk als een leerkracht tekortschiet. De schoolleidersscore geeft inzicht in hoe moeilijk of makkelijk de schoolleider dit vindt.

Bij groepsdynamisch onderwijs wordt het (soms pijnlijk) duidelijk of de schoolleider adequaat leiding geeft en welke leerkrachten geschikt of ongeschikt zijn.

Voelt een schoolleider zich onzeker en durft hij amper te confronteren en knopen door te hakken, dan is het verstandiger niet aan groepsdynamisch onderwijs te beginnen. Voor een schoolleider met kwaliteiten is groepsdynamisch onderwijs daarentegen een uitdaging die veel kan opleveren.

Wat betekent groepsdynamisch onderwijs voor de rol van de leerkracht?

De leerkracht is in de eerste plaats groepsleerkracht. De leerkracht maakt van de groep een leer-kracht om het persoonlijk leren van elk kind te bevorderen. In de tweede plaats is de leerkracht een afgestemde leerkracht, waardoor het team krachtiger wordt en met één mond spreekt. De leerkracht stemt af met behulp van gemeenschappelijke vormen en routines (GVR’s), waardoor er een gemeenschappelijke sociale en didactische aanpak ontstaat voor beter adaptief, inhoudelijk en creatief onderwijs.

Bij het opbouwen van de gemeenschappelijke aanpak leveren leerkrachten aanvankelijk vrijheid in, om er later meer vrijheid voor terug te krijgen (de vrijheidsparadox). Het team dient zich hiervan terdege bewust te zijn, vooral als het team gewend is om bij de uitvoering van vernieuwingen veel vrijheid van handelen te hebben gehad.

Groepsdynamisch onderwijs werkt met vijf leerkrachtrollen.

De leerkracht als leider-controller zorgt ervoor dat er adequaat leiding wordt gegeven aan de groep en dat het onderwijs opbrengstgericht is.
De leerkracht als docent-acteur is erop gericht om op een levendige en boeiende manier onderwijs te geven.
De leerkracht als begeleider-coach versterkt de communicatieve zelfsturing van kinderen.
De leerkracht als regisseur-planner zorgt ervoor dat er een leerrijke zelfsturende leeromgeving geschapen wordt en dat er planmatig onderwijs gegeven wordt.
De leerkracht als reflecterende teamplayer draagt bij aan afgestemd onderwijs. De plek bij uitstek van communicatieve zelfsturing en reflectie is het overleg in onder-, midden- en bovenbouw.

Door groepsdynamisch onderwijs wordt een leerkracht een betere vakman of vakvrouw.

Wat betekent groepsdynamisch onderwijs voor de rol van de leerling?

Alle kinderen zijn actief betrokken en verantwoordelijk voor een veilig sociaal klimaat op school, waarbij niemand buitengesloten mag worden. Kinderen weten hoe ze moeten omgaan met conflicten. Het sociobord helpt kinderen om het spelgedrag te verbeteren. Door middel van de sociokring en leerlingenraad hebben kinderen invloed op het wel en wee van de groep en de school, en zelfs op het gedrag van leerkrachten.

In de klas zitten de kinderen in coöperatieve tafelgroepen, waarbij iedereen (zonder uitzondering) elke groepsrol bij toerbeurt vervult. Leerlingen kiezen in principe hun leerniveau en helpen elkaar op gestructureerde wijze als ze iets niet weten. Door het werken met drie containers binnen de weektaak wordt tegemoetgekomen aan kinderen die extra zorg nodig hebben én aan kinderen die hoogbegaafd zijn.

Kinderen kunnen op een positieve manier aan ouders en bezoekers vertellen hoe het groepsdynamisch onderwijs op hun school werkt.

Zij zijn de beste ambassadeurs van dit onderwijs.

Wat betekent groepsdynamisch onderwijs voor de rol voor de ouders?

Het groepsdynamisch onderwijs functioneert als een soort grondwet voor alle leden van de onderwijsgemeenschap. Dit geeft duidelijkheid en ouders vinden dat prettig. Zij zijn daardoor beter in staat om partner in opvoeding en onderwijs van hun kind te zijn. Door Sociaal Sterke Groep zijn ouders en school in staat om het kind te ondersteunen bij het socialiseren op school. Dit kan zelfs een positieve invloed hebben op de thuissituatie. Doordat deze aanpak strikt rechtvaardig is, zijn ouders ook van harte bereid om daaraan mee te werken.

Full Speed Leren en Vloeiend Ritmisch Kleuteronderwijs laten ouders zien hoe elk kind gemotiveerd kan werken. Ouders kunnen daarom hun kind hierbij veel gemakkelijker ondersteunen.

De school geeft binnen de kaders van groepsdynamisch onderwijs duidelijk grenzen aan over wat wel en wat niet kan. Zij treedt op als ouders die grenzen overschrijden, om daarmee te voorkomen dat een klein groepje negatieve ouders een stempel drukt op de school. Dit wordt gewaardeerd door de meeste ouders.

De oudertevredenheid wordt drie keer per jaar gemeten met behulp van de OK-thermometers voor ouders en de school gaat meteen over tot actie als iets niet goed is. Over het algemeen zijn de tevredenheidsscores hoog. Dit is bewijs dat groepsdynamisch onderwijs ook voor ouders werkt.

N.a.v. Willem Mennen, Eelke Hoekstra, Beter leren door groepsdynamiek, Pica Onderwijsmanagement, 2019, ISBN 9789492525420, 176 pag.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!