Leerdoeldenken (3): hoe implementeer en organiseer je het op jouw school?

Anne-Wil Abrahamse

Onderwijskundige - docent bij VO content Open leermateriaal

Geplaatst op 8 oktober 2021

Dit artikel is geschreven in samenwerking met Herman Rigter, Ilse Gmelig & Ron Zuijlen.

In een eerder artikel schreven we hoe je in je eigen klas kan werken vanuit leerdoelen, aan de hand van de volgende drie vragen:

WAT wil ik dat de leerlingen leren?
HOE wil ik dat de leerlingen leren?
WAARMEE wil ik dat de leerlingen leren?

In dit artikel leggen we uit wat er komt kijken bij het implementeren en organiseren van leerdoeldenken op scholen.

Welke uitdagingen zijn er bij het invoeren van leerdoeldenken?

Een groot aantal scholen is nog wat terughoudend ten aanzien van het werken vanuit leerdoelen. De belangrijkste redenen zijn:

Verschillende docenten hebben niet of nauwelijks geleerd om hun onderwijs vanuit leerdoelen vorm te geven, zij kunnen daarom twijfelen of ze voldoende competent zijn.
De methode is jarenlang de veilige leidraad geweest bij het inrichten van het onderwijs en loslaten daarvan zorgt voor veel onzekerheid.
Er is te weinig tijd om zelf voor alle vakken en leerjaren leerdoelen te formuleren en daar vervolgens leermaterialen bij te zoeken.
De uitgeverijen verkopen hun methoden niet in onderdelen, zodat je niet geleidelijk kunt overstappen van de methode naar leerdoelgericht werken. Veel digitaal materiaal wordt bovendien via een eigen platform van de uitgever aangeboden en kan niet worden gebruikt binnen de reguliere elektronische leeromgeving (elo) op school.

Deze uitdagingen spelen, in meer of mindere mate, op alle scholen. Toch zijn er scholen die ervoor hebben gekozen over te stappen naar leerdoelgericht werken. We bespreken enkele stappen en scenario’s die je kunnen helpen om deze bezwaren weg te nemen en leerdoeldenken succesvol te implementeren.

Leerdoeldenken implementeren op jouw school

Zoals we in een eerder artikel bespraken, zijn er drie vragen belangrijk bij vormgeven van je onderwijs op basis van leerdoeldenken:

wat, hoe en waarmee wil je dat leerlingen leren?

Bij de implementatie van leerdoeldenken is de eerste belangrijke vraag echter: wáárom willen jullie op school werken vanuit leerdoelen? Leerdoeldenken wordt namelijk pas echt zinvol als het onderdeel is van de missie en de visie van de school. Wat is deze visie? En hoe kan leerdoeldenken bijdragen aan het realiseren hiervan? Vaak wordt in de visie ook al verwezen naar (vakoverstijgende) doelen die de school met de leerlingen wil bereiken, bijvoorbeeld met betrekking tot samenwerken, samenleven, rekening houden met anderen en bewust keuzes maken.

Als duidelijk is wat het beoogde doel is van het werken vanuit leerdoelen, kan deze visie ook worden gedeeld met alle betrokkenen. Iedereen heeft dan hetzelfde doel voor ogen en kan verder nadenken over de uitwerking van de andere vragen, het wat, hoe en waarmee. In hoeverre je dit verder vormgeeft, hangt af van de aanpak die je kiest bij de implementatie. Dit kan op verschillende manieren. Elke schoolleiding moet zelf bepalen welke aanpak het beste bij de school past. Hieronder is een drietal scenario’s uitgewerkt, als voorbeeld. In de praktijk zijn natuurlijk meer scenario’s mogelijk en kan elke school kiezen voor een scenario dat het beste bij de eigen omstandigheden past.

Scenario 1: starten met een pilot
Wanneer op school nog weinig of geen kennis aanwezig is over leerdoeldenken en je er niet zeker van bent of het wel past bij de school, kan het uitvoeren van een pilot verhelderend werken. In deze pilot kan aan één of enkele vakgroepen worden gevraagd om voor een klein deel van de leerstof de methode terzijde te schuiven en deze leerstof te beschrijven in leerdoelen. Vervolgens kunnen de docenten bepalen volgens welke didactiek deze leerdoelen het beste kunnen worden aangeboden, om er ten slotte geschikte leermaterialen bij te zoeken. Op deze wijze krijgen jijzelf en de betrokken docenten inzicht in de mogelijkheden en de organisatorische randvoorwaarden waaraan moet worden voldaan om leerdoeldenken grootschaliger binnen de school te kunnen implementeren.

Scenario 2: starten op vakgroepniveau
Wanneer de school heeft besloten om leerdoeldenken structureel in te voeren en dit stapsgewijs te doen, kan het een goed idee zijn om bij één of enkele vakgroepen te beginnen. Eén docent per vakgroep wordt een jaar lang, een dag in de week vrijgemaakt om het curriculum (leerdoelen, didactische aanpak en leermaterialen) voor één jaarlaag te ontwikkelen (bijvoorbeeld biologie vmbo-t leerjaar 1). Deze docent begint met het maken van een overzicht van alle leerdoelen. Hierin staan dus zowel de doelen die door de overheid zijn voorgeschreven als de schooleigen leerdoelen die aansluiten bij het vakgebied, maar ook de vakoverstijgende doelen, bijvoorbeeld op het gebied van 21eeuwse vaardigheden.

Daarna bepaalt de docent de didactische aanpak en vervolgens verzamelt hij de best passende leermaterialen. Tijdens dit hele proces overlegt deze docent structureel met de andere leden van de vakgroep over de voortgang en de keuzes die gemaakt kunnen worden. De vakgroep heeft dus een duidelijke redactiefunctie. Ook de andere vakgroepleden moeten uiteindelijk met deze leerdoelen en materialen aan de slag. Het jaar daarop wordt opnieuw bepaald welk vak in welk leerjaar via leerdoeldenken ingericht zal worden, zodat het eigen curriculum steeds verder vorm krijgt.

Scenario 3: schoolbreed starten
Wanneer de school heeft besloten om leerdoeldenken structureel in te voeren en daar vanaf het begin alle docenten bij wil betrekken, kan het derde scenario worden gevolgd. Tijdens studiedagen door het jaar heen wordt alle docenten geleerd hoe ze kunnen werken vanuit leerdoelen, om uiteindelijk de laatste maand van het schooljaar allemaal de methode aan de kant te leggen en hun onderwijs aan te bieden op basis van de leerdoelen. Tijdens elke studiedag komt een volgende fase in het leerdoeldenken aan de orde: leerdoelen omschrijven, didactiek bepalen, leermaterialen verzamelen en uiteindelijk het concreet vormgeven van de lessen. Op deze wijze worden alle docenten vanaf het begin bij het proces betrokken. Op basis van de ervaringen in het eerste jaar, kunnen in het tweede jaar nieuwe doelen gesteld worden voor de volgende jaren.

Randvoorwaarden voor het werken vanuit leerdoelen

Om de implementatie van leerdoeldenken binnen een schoolorganisatie succesvol te laten verlopen, is de rol van de schoolleider cruciaal. Hij of zij moet het klimaat en de voorwaarden scheppen waarin docenten optimaal aan de slag kunnen met leerdoeldenken. Hieronder noemen we een aantal zaken die als schoolleider belangrijk zijn om over na te denken, te maken keuzes en verwachtingen die je moet managen.

Wees duidelijk over de beschikbare faciliteiten. Het opstellen van een lijst met (algemene en schooleigen) leerdoelen door docenten kost tijd. Ook het bepalen van de didactiek, het vinden van de meest geschikte leermaterialen en het vormgeven van de uiteindelijke lessen vergt veel tijd die moet worden ingeroosterd. Zorg ervoor dat docenten die dit werk doen, helder hebben hoe ze hiervoor worden gefaciliteerd. Daarvoor kan niet simpelweg worden verwezen naar de standaard opslagfactor. Bij het opstellen van de leerdoellijsten kan prima gebruik gemaakt worden van materialen van de SLO, maar de schooleigen doelen zullen vanzelfsprekend zelf moeten worden geformuleerd. Het is heel belangrijk dat de docenten zelf hun lijsten samenstellen om het eigenaarschap hierover te vergroten. Het eenvoudigweg kopiëren van leerdoellijsten van de SLO of andere scholen stimuleert dit eigenaarschap zeker niet.
Maak heldere afspraken vooraf. Het is belangrijk dat schoolleiders en docenten, maar ook sectieleiders, afdelingsleiders en andere betrokkenen vooraf duidelijke afspraken maken met elkaar. Wat verwachten zij van elkaar, zowel wat betreft inzet van tijd als wat betreft het opleveren van producten. Leg in een duidelijk plan van aanpak de taken en verantwoordelijkheden van alle betrokkenen vast. Wanneer het traject een langere periode beslaat, is het ook belangrijk om tussendoelen te bepalen en regelmatig te overleggen of alles nog volgens plan verloopt, of dat bijsturing noodzakelijk is. Zeker wanneer er nog weinig ervaring is op school met het werken vanuit leerdoelen, is een helder verwachtingsmanagement voor alle betrokkenen heel belangrijk. Het kan waardevol zijn om een projectleider aan te stellen die het proces begeleidt en de voortgang bewaakt. Ook de taken en verantwoordelijkheden van deze projectleider moeten duidelijk worden vastgelegd.
Samenwerken is essentieel. Bij alle scholen die zijn gestart met leerdoeldenken is gebleken dat samenwerking tussen docenten (binnen én tussen vakgroepen) belangrijk is voor het welslagen van de implementatie. Het heeft de sterke voorkeur om alle ontwikkelaars op hetzelfde vaste dagdeel uit te roosteren en hen ook fysiek bij elkaar te laten werken, het liefst op een locatie buiten de school, zodat verstoring door de dagelijkse beslommeringen tot een minimum wordt beperkt. Zorg dat zij daar adequaat begeleid worden, maar geef hen vooral voldoende tijd om zelfstandig aan het werk te gaan. Plan dus bijvoorbeeld niet te veel workshops in.
Fouten maken mag. In het hele proces worden soms keuzes gemaakt die achteraf misschien niet de beste waren. Maak fouten bespreekbaar en benadruk dat ervan kan worden geleerd. Juist door het maken van fouten kan het onderwijs optimaal worden ingericht. Blijf elkaar vooral vragen stellen. Dit zet aan tot nadenken en biedt soms een opening om een vraagstuk ook eens op een andere wijze te benaderen.
Maak gebruik van externe expertise. Hoewel het belangrijk is om als school zelf leerdoelen vast te stellen en zelf te bepalen op welke wijze en met welke materialen jullie het onderwijs willen vormgeven, kan het nuttig zijn om kennis en expertise van buiten te halen. Bijvoorbeeld op het terrein van het beschrijven van leerdoelen, inzet van ICT, didactische werkvormen en het ontwikkelen van rijke leeractiviteiten. Geef docenten ook ruimte om deel te nemen aan bijeenkomsten buiten de eigen school. Bijvoorbeeld trainingen door ervaringsdeskundigen kunnen een grote bijdrage leveren aan het slagen van het project. Zij kunnen goed aangeven hoe zij de implementatie van leerdoeldenken voor hun vak en op hun school hebben aangepakt, welke keuzes ze hebben gemaakt en wat zij ervan hebben geleerd. Dit helpt ook om veelvoorkomende fouten te vermijden.

De allerbelangrijkste tip die we kunnen geven: begin! Kies het scenario dat het beste past bij de situatie bij jou op school. Betrek je collega’s, start, maak fouten en ga door. En heb je behoefte aan meer informatie en tips? Download dan hier de volledige whitepaper ‘Leerdoeldenken organiseren en implementeren’.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!