Leerdoeldenken (2): In drie stappen naar een leerlijn

Dit artikel is geschreven in samenwerking met Herman Rigter, Ilse Gmelig & Ron Zuijlen.

In een eerder artikel schreven we over wat we onder leerdoeldenken verstaan en wat het jou, je leerlingen of de school kan opleveren. In dit artikel leggen we uit hoe je in je eigen klas kan werken vanuit leerdoelen, aan de hand van de volgende drie vragen:

• WAT wil ik dat de leerlingen leren?
• HOE wil ik dat de leerlingen leren?
• WAARMEE wil ik dat de leerlingen leren?

WAT wil ik dat de leerlingen leren?

Leerdoelen dienen om leerlingen doelgericht te laten leren. Ze geven inzicht in structuur en inhoud van (een deel van) de lesstof. Niet alleen aan de leerling maar ook aan jou als docent, aan collega’s en aan ouders. Het opbouwen van een nieuw (stukje) onderwijsprogramma start bij het maken van je eigen leerlijn.

Een leerlijn is een beredeneerde opbouw van tussendoelen en inhouden, leidend naar een einddoel.

Een leerlijn zorgt voor continuïteit en samenhang (Strijker, 2010).
Continuïteit heeft betrekking op de opeenvolging van inhoud en leerdoelen (de verticale leerlijn). Samenhang draait om de integratie van inhoud en doelen binnen één vak of tussen vakken, bijvoorbeeld bij het werken in leergebieden, domeinen of projecten (de horizontale leerlijn). Een derde belangrijke functie van een leerlijn, naast continuïteit en samenhang, is niveaudifferentiatie.

Afbeelding 1. Een beredeneerde opbouw van leerdoelen. Vrij naar Strijker, A. (2010). Leerlijnen en vocabulaires in de praktijk (SLO).

Als je een leerlijn maakt start je bij het einddoel. Van daaruit redeneer je terug naar de tussendoelen om vervolgens keuzes te maken over de inhoud. Maar welk doel gebruik je als einddoel? De kerndoelen zijn te globaal omschreven om in de onderbouw als einddoel te dienen. Voor het bepalen van je eigen einddoelen biedt de website ‘Leerplan in beeld’ van SLO handige en duidelijk handvatten, in de vorm van leerdoelenkaarten. De leerdoelenkaarten bevatten suggesties voor einddoelen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs, per niveau, vak en leergebied. Voor de bovenbouw kun je gebruikmaken van de handreikingen en de syllabi waarin de eindtermen zijn opgenomen.

Leerdoelen bevatten altijd een inhoudelijk deel en een handelingsdeel.

Met een handelingswerkwoord wordt aangegeven welk gedrag op welk niveau er van leerlingen wordt verwacht, in combinatie met de beschreven vakinhoud. Bij handelingswerkwoorden gaat het om waarneembaar gedrag, zoals: definiëren, beschrijven, selecteren of samenvatten. Er zijn verschillende indelingen van werkwoorden die zinvol kunnen zijn bij het formuleren van leerdoelen. Denk bijvoorbeeld aan de taxonomie van Bloom, RTTI of OBIT. Het niveau waarop een leerdoel behaald dient te worden, maak je nog duidelijker door vaktermen in de formulering te gebruiken. Zo kun je begrippen bewust wel of niet opnemen, of verschillende termen gebruiken.

Afbeelding 2. Voorbeelden van tussendoelen en begrippen, verschillend per niveau bij biologie

Leerdoelen laten leerlingen doelgericht leren en daarom moeten ze in ieder geval in leerlingentaal zijn geformuleerd. Zorg ervoor dat de leerdoelen helder en eenduidig zijn, en positief (wat wil je wél zien of horen) en specifiek geformuleerd. Zo kan een leerling met hulp van een docent, mentor of coach gemakkelijk aangeven waar hij naartoe groeit, welke stappen hij nog kan maken en wat daarvoor nodig is.

HOE wil ik dat de leerlingen leren?

Na de vraag ‘WAT wil ik dat de leerlingen leren’ komt de vraag ‘HOE wil ik dat de leerlingen leren?’ Voor het maken van gerichte didactische keuzes is het belangrijk om de randvoorwaarden te inventariseren. Vragen die je jezelf en je collega’s bij iedere les(senreeks) kunt stellen:

WAARMEE wil ik dat de leerlingen leren?

Pas als de vragen ‘WAT wil ik dat de leerlingen leren?’ en ‘HOE wil ik dat de leerlingen leren?’ zijn beantwoord, komt de vraag ‘WAARMEE wil ik dat de leerlingen leren?’ En misschien moet de vraag wel zijn ‘WAARMEE wil de leerling leren?’ Wanneer de leerdoelen goed in kaart zijn gebracht en didactische keuzes zijn gemaakt, kun je bewuste keuzes maken voor leermaterialen.

Kies je voor één methode, delen uit verschillende methodes of voor losse eenheden? Kies je voor een methode voor elke leerling of voor een klassenset? Kies je voor boeken of voor digitaal leermateriaal? Kies je voor gesloten digitaal materiaal of voor open digitaal materiaal?

Wat je ook kiest, het gaat erom dat de leermaterialen aansluiten op je leerdoelen en passen bij de manier waarop je je lessen wilt vormgeven. Leermaterialen zijn er volop. Denk aan je eigen ontwikkelde materialen, de methodes, en open content die beschikbaar is gesteld door musea, stichtingen en op platforms. Hierbij kun je natuurlijk ook altijd gebruik maken van de Stercollecties van VO-content.

Zelf aan de slag met leerdoeldenken

Voordat je aan de slag gaat met leerdoeldenken, is het handig om bij de drie beschreven vragen WAT, HOE, WAARMEE stil te staan en jouw antwoorden erop te noteren. Hiervoor kun je dit werkblad gebruiken. Op deze manier heb je ook een hulpmiddel om in gesprek te gaan met je collega’s op school.

Natuurlijk is het mogelijk om direct een geheel nieuw programma op te zetten vanuit leerdoelen. Maar begin eens klein.

Start bijvoorbeeld door een klein deel uit de methode te vervangen door lessen die gebaseerd zijn op leerdoeldenken.

Je kunt één doel van de leerdoelenkaart kiezen waaraan je het afgelopen jaar te weinig aandacht hebt besteed, of een schooleigen leerdoel gebruiken.
Geef na het noteren van WAT, HOE en WAARMEE antwoord op de volgende vragen:

1. Hoe start je de les of lessenserie?
2. Hoe zorg je voor het activeren van voorkennis?
3. Hoe maak je het doel of de (tussen)doelen van de les duidelijk aan de leerlingen?
4. Welke leeractiviteiten doen leerlingen om de (tussen)leerdoelen te behalen?
5. Hoe sluit je de les of lessenserie af?

De vragen staan in een chronologische volgorde. Toch is het zinvol om bij de laatste twee vragen te beginnen. De eindopdracht of toets dient naadloos aan te sluiten op de gestelde leerdoelen, zowel wat betreft het inhoudsdeel als het handelingsdeel. Met behulp van de leeractiviteiten worden de kennis en vaardigheden die nodig zijn om de afsluitende opdracht te maken geïntroduceerd, toegepast en herhaald. Op het werkblad kun je ook aan de slag met bovenstaande vijf vragen.

Je kunt dus met een enkele les beginnen en dan de stap zetten naar een lessenserie, vervolgens naar een jaarprogramma en uiteindelijk naar een doorlopende leerlijn van onder- tot bovenbouw.

Het is belangrijk om realistische en haalbare doelen voor jezelf te formuleren.

En daarnaast: laat je niet afremmen door zaken die op het eerste gezicht nooit zullen veranderen. Roosters, lokalen, budgetten en misschien ook schoolleiders of collega’s lijken misschien onbeweeglijk, ze zullen alleen veranderen als jij kunt aangeven wat je wilt en het gesprek aangaat!

Leerdoeldenken succesvol implementeren

Om te ontdekken wat werken vanuit leerdoelen jou kan opleveren en hoe je hiermee aan de slag kunt gaan, is het waardevol om hiermee te experimenteren en ervaringen met collega’s uit te wisselen.
Net zoals met andere werkwijzen en vernieuwingen, wordt leerdoeldenken pas écht zinvol en succesvol als het onderdeel wordt van de schoolcultuur. Daarbij is het ook makkelijk om jouw onderwijs doelgericht vorm te geven, als de missie en visie van de school helder zijn en er schoolbreed wordt gewerkt aan de randvoorwaarden.

In een volgend artikel willen we daarom uitleggen hoe leerdoeldenken georganiseerd en geïmplementeerd kan worden op scholen.  Mocht je hier al meer over willen lezen, verwijzen we je graag door naar een eerder verschenen whitepaper, te downloaden via de website van VO-content.

Bronvermelding

Strijker, A. (2010) Leerlijnen en vocabulaires in de praktijk - Verkennende studie in opdracht van het Programma 'Stimuleren Gebruik Digitaal Leermateriaal'. Enschede: SLO.